جاس وسپىرىمدەردىڭ قىلمىس وتكىزۋىنىڭ الدىن الۋدا وتباسى جانە مەكتەپ تاربيەسىنىڭ رولى

    قاناتبەك امەي ۇلى

    جاس وسپىرىمدەر وتاننىڭ بولاشاعى جانە ءۇمىتى، جاس وسپىرىمدەر تاربيەسى اسا ماڭىزدى. ول تەك جالاڭ ءبىر جاقتىڭ مىندەتى بولىپ قالماستان، وتباسى، مەكتەپ، قوعام بولىپ ورتاق قۇلشىنسا جۇزەگە اساتىن كۇردەلى تاقىرىپ. مۇندا، اسىرەسە، وتباسى مەن مەكتەپ تاربيەسى العاشقى نەگىز قالاۋعا قاتىستى بولعاندىقتان نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايتىن جاقتارى بار. اتا - انا بالانىڭ ءتىلاشار ۇستازى، وتباسى تاربيەسى بالانىڭ ەڭ العاشقى ساباقحاناسى بولسا، مەكتەپ جاس وسپىرىمدەردىڭ 2 - رەت تاربيە الاتىن ساباقحاناسى. جاس ءوسپىرىم شاق ادامنىڭ ءوسىپ - جەتىلۋىندەگى ماڭىزدى كەز، پسيحيكالىق جانە فيزيولوگيالىق جاقتا زور وزگەرىس بولاتىن، ماڭىنداعى دۇنيەگە تاڭدانا دا قىزىعا قارايتىن، ءتۇرلى تىڭ قايشىلىقتارعا جولىعاتىن مەزگىلى، ەگەر دە وسى مەزگىلدە كەزدەسكەن ءتۇرلى ماسەلەلەردى دۇرىس پارىقتاپ، ءجوندى شەشە الماسا، زاڭعا قايشى ارەكەتكە اينالىپ، شيەلەنىسىپ، اۋىرلاسقاندا قىلمىسقا اپارىپ سوعادى.

    ءبىرىنشى، وتباسى جاعىنداعى سەبەپتەر. وتباسى تاربيەسىنىڭ ساپالى - ساپاسىزدىعى ادامنىڭ ومىرىنە تىكەلەي ىقپال ەتەدى. ادەتتە تاماشا وتباسى تاربيەسى جاس وسپىرىمدەردىڭ اقاۋسىز ءوسىپ - جەتىلۋىنە دۇرىس جول سىلتەپ، بولاشاقتاعى قوعامدىق ومىرىنە نەگىز قالايدى. ال وتباسى تاربيەسىنىڭ كەمشىل بولۋىنان، ماسەلەن، كەيبىر اتا - انالار پەرزەنتتەرىن دۇرىس باسقارا الماي، ءىس تۋىلسا، بالاسىن ورىنسىز بوقتاپ، قول جۇمساپ، سابىرلىلىقپەن يدەيالىق جاقتان يلاندىرۋ تاربيەسىن جۇرگىزە المايدى؛ كەيبىر اتا - انا پەرزەنتىنە تۇرمىستا كول - كوسىر، راقاتقۇمارلىققا، ىسىراپشىلدىققا جول بەرۋدەن وزىمشىلدىك، جالقاۋلىق سىندى ناشار ادەتتەرگە سالىنىپ، دەر كەزىندە باسقارىپ تاربيەلەمەگەندىكتەن پەرزەنتى قوعامداعى ناشار ادەتتى قالىپتاستىرادى؛ كەيبىر اتا - انانىڭ نەكەدەن اجىراسۋى سەبەبىنەن بالاعا جاۋاپتى قاراۋشى بولماعاندىقتان بالا تىم ەرتە قوعامعا ارالاسىپ بۇزىلادى؛ كەيبىر اتا - انانىڭ ءوز بويلارىندا تۇرمىستا ناشار ستيل - ادەتتەرى بولىپ، زاڭعا قايشى ىستەرمەن شۇعىلدانىپ، قىلمىسقا كىرىپتار بولۋىنان بالا دا اتا - اناسىنا ەلىكتەپ زاڭعا قايشى ارەكەتتەرمەن شۇعىلدانىپ، قىلمىسقا دۋشار بولۋى سياقتى زارداپتار كەلىپ شىعادى. اتا - انالار وتباسى تاربيەسىندە بالالارعا جاستايىنان «ۇيات بولادى»، «جامان بولادى»، «وبال بولادى» دەگەن ءداستۇرلى ءمورالدىق تاربيەنى سىڭىرە بىلگەن ءجون. سول ارقىلى وعاش قىلىق ىستەمەيتىن، قۇرت - قۇمىرىسقانى ولتىرمەيتىن، ءشوپ - اعاشتى جۇلمايتىن تاماشا ورتانى قورعاۋ، ادەپ - يبانى ساقتاۋ سياقتى قاسيەتتەرگە باۋلۋ كەرەك.

    اتا - انانىڭ تۇرمىس ادەتى، مىنەز - قۇلقى، اۋەستىگى بالانىڭ ەلىكتەيتىن، ۇيرەنەتىن ۇلگىسى، اتا - انانىڭ ءاربىر ءسوز - ارەكەتى پەرزەنتتەرىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. اۋەلى، تۇرمىستا اتا - انا بالاسىنا قاراتا جاقسى جاقتان ۇلگى بولىپ، تاربيەلىك رول كورسەتىپ قالماستان، ۇنەمى پەرزەنتتەرىنە وزدەرىنىڭ بويىنداعى ساقتالعان كەمشىلىك - ارتىقشىلىقتارىن سالىستىرىپ، تۇزەتىپ وتىرۋعا جەتەلەۋى كەرەك. ونان سوڭ، بەرەكەلى وتباسىنداعى اتا - انانىڭ ءسوز - ارەكەتتەرى، وتباسىن باسقارۋ تاجىريبەسى پەرزەنتتەرىنىڭ كەيىنگى وي - ساناسى، ءتۇرلى ارەكەتتەرى مەن دۇنيەگە بولعان كوزقاراسىندا ۇلگىلىك رول اتقارادى.

    ەكىنشى، مەكتەپ باسقارۋى جاعىنداعى ساقتالعان سەبەپتەر. مەكتەپ جاس وسپىرىمدەرگە ءار جاقتان جوسپارلى، نىسانالى تاربيەلەپ - جەتىلدىرۋ سىندى ماڭىزدى قىزمەتتى ىستەيدى. يدەيا - ءمورال جانە زاڭ - ءتۇزىم جاعىنداعى مەكتەپ تاربيەسى جاس وسپىرىمدەردىڭ اقاۋسىز ءوسىپ - جەتىلۋىندەگى ماڭىزدى فاكتور. مەكتەپ ورنىنىڭ زاڭ - ءتۇزىم ۇگىت قىزمەتىنە ءمان بەرمەۋى كەيبىر وقۋشىلاردىڭ قوعامعا شىعىپ، زاڭعا قايشى ارەكەتتەر مەن قىلمىستى ىستەرگە ساياتىن دەلولاردى تۋدىرۋىن كەلتىرىپ شىعارادى. كەيبىر مەكتەپ جالاڭ وقىتۋ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ جاعىنا عانا ءمان بەرىپ، وقۋشىلاردىڭ يدەيالىق زاڭ - ءتۇزىم جاعىنداعى تاربيە قىزمەتىنە نەمقۇرايلى قاراپ، كەيبىر وقۋ ناتيجەسى تومەندەگەن وقۋشىلارعا ارناۋلى يدەيالىق جاقتان شابىتتاندىرۋ قىزمەتىنە ءمان بەرىلمەگەندىكتەن، ولار يدەيالىق جاقتان توقىراپ، وقۋدان زاپى بولىپ قول ءۇزىپ، سوڭىندا قوعامعا ارالاسۋ تاسىلىمەن كوڭىل اشۋ ارقىلى ءوزىن جۇباتىپ، قوعامداعى كەيبىر جامان نيەتتى ادامدار جاعىنان پايدالانىلىپ، زاڭعا قايشىلىق جاساپ، قىلمىسقا ۇرىنادى. ال مەكتەپتىڭ ءتارتىپ - تۇزىمگە قايشىلىق جاساعان وقۋشىلارعا قاراتا شارا كورىپ، جازالاۋدىڭ ءوزى وقۋشىنى قۇتقارۋ، تاربيەلەپ دۇرىس جولعا باستاۋ، بۇدان كەيىن قاتەلىك وتكىزۋىنىڭ الدىن الاتىن ءبىر ءتۇرلى ءتاسىلى.

    مەكتەپ زاڭ - ءتۇزىم تاربيەسىن كۇشەيتىپ، جاس وسپىرىمدەرگە بولعان زاڭدىق تانىمدى كۇشەيتۋى، زاڭ بويىنشا ءىس ىستەۋ ارەكەتىن قالىپتاستىرىپ، زاڭعا قايشى ارەكەتتەرگە قارسى كۇرەس جۇرگىزەتىن يدەيالىق تانىمدى ارتتىرۋى كەرەك. لەكسيا سويلەۋ، تالقى وتكىزۋ، ارناۋلى زاڭعا قايشى قىلمىسقا ساياتىن تاربيەلىك رولى كورنەكتى كەسكىن قويۋ سياقتى فورمالار ارقىلى زاڭ - ءتۇزىم ۇگىتىن ورىستەتىپ، زاڭ - ءتۇزىم تاربيە ساباعىن مىندەتتى وقىتۋ جوسپارىنا ەنگىزۋى كەرەك.

    جاس وسپىرىمدەردى اقاۋسىز، ساۋ دەنەلى تاربيەلەپ جەتىلدىرۋ تەك وتباسى مەن مەكتەپتىڭ تىكەلەي جاۋاپكەرلىگى بولىپ قانا قالماستان، قوعامداعى ءارقايسى ورىنداردىڭ دا وسكەلەڭ ءمان بەرەتىن، ات سالىسىپ سايكەسە وتىرا باسقاراتىن ماڭىزدى قوعامدىق جۇمىسى. جاس وسپىرىمدەردىڭ زاڭعا قايشى قىلمىستى ارەكەتتەرى ادەتتە ءتۇرلى جاقتاعى فاكتورلاردىڭ ناتيجەسىندە تۋىلاتىندىقتان وتباسىندا اتا - انا اركەز بالاسىنىڭ كوڭىل كۇيىن ءتۇسىنۋى، مەكتەپ تاربيەسىمەن تىعىز سايكەسىپ وتىرۋى كەرەك. ءارقايسى قوعامدىق ورگاندار ادەتتەگى ىستەن باستاپ مىقتى ۇستاپ، زاڭعا قايشى قىلمىستى ارەكەتتەردىڭ تۋىلۋ مۇمكىندىگىنىڭ الدىن الىپ، سول ارقىلى جاس وسپىرىمدەردىڭ ءوسىپ - جەتىلۋى مەزگىلىندە تىنىش ورتا، شارت - جاعداي جاراتۋى كەرەك. ءادىليا ورگاندارى مەرزىم بەلگىلەپ، ءتۇيىندى تۇردە مەكتەپپەن بايلانىس جاساپ، زاڭ - ءتۇزىم ۇگىت تەبىنىن كۇشەيتۋ قىزمەتىنە ءمان بەرۋى قاجەت.