ناعاشىبەك ۇركىنباي ۇلى
توقتام دەگەنىمىز تەپە - تەڭ سۋبيەكتتەر بولىپ وتىرعان تابيعي ادام، زاڭدىق يە جانە باسقا ۇيىمدار ورتاسىنداعى ازاماتتىق ۇقىق - مىندەت قاتىناسىنىڭ ورناۋىن، وزگەرۋىن، اقىرلاسۋىن ايقىنداپ بەرەتىن كەلىسىم. ەندەشە، مال باقتىرۋ توقتامىن قالاي جازۋ كەرەك؟
ءبىرىنشى، مال باقتىرۋ توقتامىن جازعاندا تومەندەگى مازمۇندار توقتامدا انىق جازىلۋى كەرەك:
(1) توقتامداسۋشى ەكى جاقتىڭ اتى - ءجونى، فاميلياسى، ازاماتتىق كۋالىك ءنومىرى، نوپوسقا تىركەلگەن جەرى، قازىرگى تۇراقتى وتىرعان جەرى، تەلەفون ءنومىرى سياقتى مالىمەتتەرى انىق جازىلۋى كەرەك.
(2) باقتىراتىن مالدىڭ ناقتى جاعدايى، ءتۇر - ءتۇسى، جىنىسى، ءناسىلى، ەن - تاڭباسى، بوگەنايى، جاسى سياقتىلار انىق جازىلۋى كەرەك.
(3) مالدىڭ ساپاسى، ارىق - سەمىزدىگى، اۋرۋ نەمەسە ساۋ ەكەندىگى، سوقىر نەمەسە اقساق - توقساق ەكەندىگى سياقتىلار جازىلۋى كەرەك.
(4) ەڭبەكاقىنىڭ ناقتى احۋالى نەمەسە قالاي، قانشا ەڭبەكاقى بەرىلەدى، ول ەڭبەكاقىنى قاشان، قالاي بەرەدى؟ سيلىق اقى بار ما، جازالاۋ سيپاتتى تارتاتىن سوما بار ما؟ بارلىعى انىق جازىلۋى كەرەك.
(5) مال باقتىراتىن مەرزىم نەمەسە قانشا ۋاقىت باعادى، قاشان باستاپ باعىپ، قاشان باعۋ اقىرلاسادى؟ وسى مازمۇندار انىق جازىلۋى كەرەك.
(6) مال باعۋ ءتاسىلى نەمەسە فورماسى انىق جازىلۋى كەرەك، بۇل دەگەنىمىز مالدى تابيعي جايلىمدا باعا ما، الدە قورادا باعا ما؟ وسىنىڭ ناقتى احۋالى انىق جازىلۋى كەرەك.
(7) ءار ەكى جاقتىڭ ءبىر جاعى ۋادەنى بۇزىپ سوزىنەن قايتىپ سەنىمسىزدىك ىستەسە، قالاي ءبىر جاقتى ەتىلەتىندىگى انىق جازىلۋى كەرەك.
(8) وسى مال باقتىرۋ توقتامىنان داۋ - شار شىقسا، ونى قانداي تاسىلمەن شەشەتىندىگى، ول تاسىلمەن شەشىلمەسە قالاي شەشۋ كەرەك، تۇگەل انىق جازىلۋى كەرەك.
ەكىنشى، مال باقتىرۋ توقتامىن جازعاندا، ءسوز جوق، ەسكەرۋگە جانە توقتام مازمۇنىنا جازا كەتۋگە ءتيىستى ماسەلەلەر:
(1) مالدى تەك ءبىر ادام باقسا، تەك سول ءبىر عانا ادام باعادى دەپ سول ادامنىڭ اتىن انىق جازۋ، ال وتباسىمەن باقسا، وندا بىرگە باعاتىن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تۇگەل اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ تولىق ەسكەرتىپ جازىپ كەتۋ كەرەك. ەگەر باقتاشىنىڭ وقۋشى بالالارى دا وقۋدان تاراپ كەلگەندە مال باعاتىن بولسا، وندا سول بالالاردىڭ دا اتىن انىق جازىپ مال باعاتىن ادام ەكەنىن انىق ەسكەرتۋ كەرەك.
(2) مال باعۋشىدا موتورلى كولىك جۇرگىزۋ كۋالىگى بولماسا، وندا مالشى موتورلى كولىك ءمىنىپ مال باعۋىنا رۇقسات ەتىلمەيتىندىگى، ەگەر ءوزى ءبىلىپ موتورلى كولىك ءمىنىپ شىرعالاڭعا ۇشراسا، وندا مال باقتىرۋشى جاۋاپكەرشىلىك ارقالامايدى دەپ انىق جازۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، موتورلى كولىك جۇرگىزۋ كۋالىگى جوق مالشىعا مال باقتىرتۋشى موتورلى كولىگىن جۇرگىزۋگە بەرىپ، سودان ءولىم - ءجىتىم، زيان - زاقىم كەلىپ شىقسا، وندا سول زارداپقا موتورلى كولىك يەسى جاۋاپتى بولادى دەپ ەسكەرتىپ جازىپ قويۋ كەرەك.
(3) مال باقتىرۋ توقتامىندا مال اپاتقا ۇشىراپ (قار اپاتى، سۋ اپاتى، كوشكىن ءتۇسۋ، ناجاعاي ءتۇسۋ) قىرىلسا، ءيت - قۇس جەپ زيانداسا، جوعالسا، اۋىرىپ ولسە جانە باسقا سەبەپتەردەن شىعىن بولسا، ءار ەكى جاق وسى زيانعا قاراتا قانداي جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىندىعى توقتامدا وتە انىق جازىلىپ، ەكى جاق ەسىندە ساقتاپ الۋى كەرەك.
(4) مال باعۋ بارىسىندا مالشى اراق ءىشىپ ماس بولىپ، ءولىم - ءجىتىم بولسا نەمەسە مالشى مال باعۋدا مال باعۋمەن قاتىسسىز قاتەرلى ارەكەتتەر ىستەپ، ءولىم - ءجىتىم جاعدايى بولسا، مال باقتىرتۋشى تولەم جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالامايدى دەپ ەسكەرتىپ جازىپ قويۋى كەرەك.
(5) مال باقتىرتۋشى، ءسوز جوق، توقتامداعى كەلىسكەن ۋادە بويىنشا مال باعۋشىعا ءادىل مامىلە جاساۋى، ورىنسىز تالاپ قويماۋى، ەڭبەگىن جەمەۋى، ەزىپ - قاناماۋى، جابىرلەمەۋى، كەرىسىنشە مال باعۋشىنى سيلاپ - قۇرمەتتەپ، ءوزارا جاقىن تۋىستاي مامىلەدە بولۋى كەرەك دەپ ەسكەرتىپ جازىپ قويۋى كەرەك.
(6) مال باقتىرۋ توقتامىنىڭ بۇدان باسقا دا ناقتى جاعدايىنا بايلانىستى تارماقتاردى تولىق ەسكەرتىپ جازىپ قويۋى كەرەك.
قىسقاسى، مال باقتىرۋ توقتامى قانشالىق انىق، قانشالىق تۇسىنىكتى، ۇعىمدى، مازمۇندى بولىپ، كەلىپ شىعۋ مۇمكىندىگى بار بارلىق حاۋىپ - قاتەرلەردىڭ بارلىعىن قامتىسا، سونشالىقتى جاقسى بولادى. سول ءۇشىن مال باقتىرۋ توقتامىن جازعاندا ەرىنبەي - جالىقپاي بارلىق مازمۇندى تولىق جازىڭىزدار. وسىلاي ىستەگەندە عانا، الداعى كۇندەگى داۋ - دامايدان ساقتانۋعا، ازايتۋعا، وڭاي شەشۋگە بولادى.
