تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   عىلىم جالپىلاستىرۋ

كوك ەرمەن جانە ونىڭ ەمدىك قاسيەتى

اسەنجان قابدىراش ۇلى

حالقىمىز ۇلى تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ، ءتول تابيعاتپەن، دارقان دالاداعى ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، اينالاسىنداعى سان - ساناقسىز وسىمدىكتەردىڭ كوپتەگەن دەرت - دەربەزگە شيپالىلىعىن سوناۋ ەرتەدەن تانىپ جەتىپ، ونى ءوز يگىلىگىنە جاراتىپ وتىرعان.

«ەرمەندى جەردە ەر ولمەيدى» دەيتىن حالقىمىز ەرمەن سىندى قاسيەتتى دە كيەلى ءشوپتىڭ اۋرۋعا شيپالىق رولىن ەرتەدەن قورىتىندىلاپ، ءوز قاجەتىنە جاراتىپ وتىرعان. ەرمەن ادەتتە بوزەرمەن (سۇر جۋسان)، كيەلى ەرمەن (يزىحۋ)، كوك ەرمەن، جابايى ەرمەن (قارا ەرمەن، بويشاڭ ەرمەن) دەپ 4 تۇرگە بولىنەدى. بۇل ارادا 4 ءتۇرلى ەرمەننىڭ ىشىندەگى كوك ەرمەننىڭ ەمدىك قاسيەتى جايىندا توقتالماقشىمىن.

كوك ەرمەننىڭ بوتانيكالىق ەرەكشەلىگى: بيىكتىگى 40 − 120 سانتيمەتر. كوپ بۇتاقتى ساباعى تىك وسەدى، ساباعىنىڭ جوعارعى بولىمىندەگى بۇتاق جاپىراقتارى ءجيى ورنالاسقان دا، ورتا بولەگىندەگى ەكى دە ءۇش قايتالانعان قاۋىرسىن ايرىقتى جاپىراقتارى كەزەكتەسىپ ورنالاسقان. ونىڭ جاپىراقتارى جالپاق تاسپا ءتارىزدى نەمەسە سوپاق جۇمىرتقا فورمالى بولادى. ساباقتارىنىڭ باسىنان جارتى شەڭبەر فورمالى ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن ۇساق سارى ءتۇستى گۇلدەر اشادى.

وسەتىن ورىندارى: وزەن جاعالاۋلارىندا، ارىق بويلارىندا، جول جاعالارىندا، تاۋ بەتكەيلەرىندە جانە ءشول جەرلەردە وسەدى. بۇكىل شينجياڭعا تارالعان.

دارىلىك بولەگى جانە ونى جيناۋ: كوك ەرمەننىڭ جەر ءۇستى بولەگى، ياعني ءشوبى ءدارى. ونى جازداعى گۇلى اشىلۋدان بۇرىن ورىپ الىپ نەمەسە گۇلى اشىلعاننان كەيىن گۇلدى بۇتاقتارىن بۇتاپ جيناپ الىپ تۋراپ كەپتىرىپ الادى.

ەم بولاتىن اۋرۋلارى: كوك ەرمەننىڭ ىستىقتى باسىپ، قاندى سالقىنداتۋ، ىستىق وتكەندى ەمدەۋ، قان تيۋ رولى كورنەكتى. ول نەگىزىنەن وكپە تۋبەركۋلەزىنىڭ قىزباسى، تۇنگى سۋىق تەر، بالالاردىڭ قىزباسى، مۇرىننان قان اعۋ، ارا شاعۋ، تەرى قوتىرى، جارا شىعۋ جانە باسقا دا كەيبىر ۋلانۋلارعا ەم بولادى. ناقتىلاپ ايتار بولساق:

(1) ەرمەننىڭ قايناتىلعان سۋىنا بال قوسىپ ىشسە پاراليچ، مۇشەلەردىڭ قالتىلداۋىنا، تالما جانە ۇيقىدا باستىرىلۋعا ءونىمى جاقسى.

(2) قۇلاق اۋرۋىنا: ەرمەندى اراققا سالىپ قايناتىپ، شىققان بۋىمەن قۇلاقتى بۋلاسا قۇلاق اۋرۋىنا، قۇلاق تۇبىندەگى ىسىككە ءونىمى جاقسى. اشتى بادام مايىمەن قايناتىپ، قايناتپاعا ءبىراز ەشكى ءوتىن قوسىپ قۇلاققا تامىزسا، قۇلاقتاعى جەل - قۇزدى جويادى، قۇلاقتان بۇلىق اعۋدى تيادى.

(3) تاماق: ەرمەندى تالقانداپ بالعا ارالاستىرىپ، القىمعا تاڭىپ قويسا، تاماقتىڭ ىسىگىن قايتارادى، تىنىس جولىن كەڭەيتەدى.

(4) جەل قوزدىرعان بۋىن قابىنۋعا: ەرمەننىڭ جاپىراعىن جانە ءبۇرىن قايناتىپ، سۋىنا تۇيە ءجۇنىن شىلاپ، قابىنعان ورىندارعا سورماقتا ەتىپ تاڭادى.

(5) قىشىمالى بورتكەنگە: اشتى ەرمەننىڭ جاپىراعى مەن ءبۇرىن قوسىپ قايناتىپ، بورتكەندى جازىلعانشا جۋادى.

(6) جازدا ىستىقتان نەمەسە باسقا سەبەپتەن بولعان ءىش ءوتۋ، دەزەنتەريا اۋرۋىنا ەرمەننەن لايىقتى مولشەردە قايناتىپ ىشسە تيادى.

(7) زياندى جاندىكتەردى جويۋعا: قىستى كۇندەرى ەرمەندى ساباعىمەن جىلىنشىكتەپ ءۇي ىشىنە اسىپ بايلاپ قويسا، ەرمەن يىسىنەن بۇرگە، قىرقاياق سياقتى جاندىكتەر قاشادى. سول سەبەپتى جازداي وتىرماعان ۇيگە العاش كوشىپ كەلگەندە، ەڭ الدىمەن ءبىر جىلىنشىك ەرمەندى بايلاپ قويسا بولعانى، ءبىر جاعىنان، ءۇيدىڭ اۋاسىن تازارتسا، ەندى ءبىر جاعىنان، ۇيالاپ قالعان جاندىكتەر ەرمەن يىسىنەن قاشادى.

(8) جىڭىشكە اۋرۋعا: ەرمەن بۇرلەرىنەن از مولشەردە الىپ، سۋعا قايناتىپ كۇنىنە بىرنەشە رەت جۋادى. ىستەتىلۋ مولشەرى 3 − 6 گرام جانە 6 − 10 گرام اينالاسىندا بولسا بولادى.

جاۋاپتى رەداكتور : الىمبەك نۇرالين

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.

  • وسى كەزەكتى جۇڭگو − ازيا - ەۆروپا كورمەسى تۇڭعىش رەت نەگىزگى قوناق ولكەلەردى بەلگىلەدى
  • تاپسىرىس ونىمدەردى جەدەل ءوندىرىپ، قامداۋدى قامتاماسىز ەتتى
  • جىلدىق مىندەتتى ءساتتى ورىنداۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتتى
  • شينجياڭ جۇڭتاي توبى دۇنيە جۇزىندەگى 500 قۋاتتى كاسىپورىن قاتارىنا ءوتتى
  • جەل - جارىق ەنەرگياسى ءوزارا تولىقتىردى