ورال قاسەيىن ۇلى
ءبىرىنشى، قارىز الۋشى قايتىس بولعانىمەن قارىز جوعالمايدى
قارىز الۋشى قايتىس بولعانىمەن قارىز جوعالمايدى. ەلىمىزدىڭ «مۇراگەرلىك زاڭى» مەن قاتىستى زاڭدارىندا، بۇل جونىندە ايقىن بەلگىلەمە بار. قارىز يەسى قارىزىن قۋزاستىرعاندا الدىمەن قارىز الۋشىنىڭ ارتىندا قالعان مال - مۇلكىنىڭ بار - جوقتىعىنا قاراۋ، ونان كەيىن قارىزعا كەپىل بولعان ادامنىڭ بار - جوقتىعىن ويلاسۋ كەرەك.
قايتىس بولعاننان كەيىن، ارتىندا مال - مۇلكى بولسا، ونىڭ قارىزىن مۇراگەرلەرى سول مال - مۇلىكتەن قايتارادى؛ مال - مۇلكى جوق بولسا نەمەسە مۇراگەرلەرى ونىڭ مال - مۇلكىنە مۇراگەرلىك ەتۋدەن باس تارتسا، مۇراگەرلەر مۇرا قالدىرۋشىنىڭ قارىزىن ارقالامايدى. «كەپىلدىك زاڭىنىڭ» 6 - تارماعىندا: «كەپىل دەگەنىمىز كەپىلدىك بەرۋشى مەن قارىز يەسىنىڭ قارىز الۋشى بورىشىن وتەمەگەن كەزدە كەپىلدىك بەرۋشى كەلىسىم بويىنشا قارىزدى قايتارۋ نەمەسە جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاۋ ارەكەتى جونىندەگى كەلىسىم»،- دەپ بەلگىلەنگەن. مۇنان سىرت، وسى زاڭىنىڭ 18 - تارماعىندا: «ىلىكتەس جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن كەپىل بولۋشى نەگىزگى توقتامدا بەلگىلەنگەن قارىزدىڭ مەرزىمى تولسادا قايتارماسا، قارىز يەسى قارىز الۋشىدان قارىزدى قايتارۋدى تالاپ ەتسەدە، كەپىل بولۋشىدان كەپىلدىك كولەمى ىشىندە كەپىلدىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاۋدى تالاپ ەتسەدە بولادى» ،-دەپ بەلگىلەنگەن. تاعى دا وسى زاڭنىڭ 19 - تارماعىندا: «ىسكە قاتىستى ادامدار كەپىلدىك جاۋاپكەرشىلىگى ءتاسىلىن كەلىسپەگەن نەمەسە كەلىسىم انىق بولماعاندا، ىلىكتەس كەپىلدىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالايدى»،-دەپ بەلگىلەنگەن. مەيلى قارىز الۋشى ازاماتتىق ىستەر ارەكەت قابىلەتىنەن ايىرىلسىن، الدە قايتىس بولىپ كەتسىن، قايتارۋعا ءتيىستى قارىزى ونىڭ مال - مۇلكىنەن قايتارىلادى. ولاي بولسا، قارىز يەسى قارىزىن قالاي قۋزاستىرادى؟ قارىز الۋشى قايتىس بولىپ كەتكەن احۋالعا جولىققاندا، قارىز يەسى قارىزىن قارىز الۋشىنىڭ مۇرا قالدىرعان مال - مۇلكىنەن تولەتىپ الادى. سەبەبى «مۇراگەرلىك زاڭىنىڭ» 33 - تارماعىندا: «مال - مۇلىككە مۇراگەرلىك ەتكەندە مۇرا قالدىرۋشىنىڭ زاڭ بويىنشا تاپسىرۋعا ءتيىستى باجىسى مەن قارىزىن مۇرا قالدىرىلعان مال - مۇلىكتەن قايتارۋ، تاپسىراتىن باجى سوماسى مەن قايتاراتىن قارىز قالدىرىلعان مۇرانىڭ ناقتى قۇنىمەن شەكتەلەدى، مۇرانىڭ ناقتى قۇنىنان اسىپ كەتكەن ءبولىمىن مۇراگەر ءوز ەركىمەن ۇستىنە الۋدى قالاسا، بۇل شەكتەمەگە ۇشىرامايدى. ەگەر قارىز الۋشىنىڭ مۇراسى الدەقاشان بولىسكە سالىنعان بولسا، قارىز يەسى قارىز الۋشىنىڭ مۇراگەرلەرىنەن ءوز ۇلەستەرى بويىنشا قارىزىن قايتارۋىن تالاپ ەتۋىنە بولادى»،-دەپ بەلگىلەنگەن.
قارىز الۋشى ازاماتتىق ىستەر ارەكەت قابىلەتىنەن ايىرىلعان احۋالعا جولىققاندا، قارىز يەسى ونىڭ قامقورشىسى وكىلەتتىك باسقارىپ وتىرعان مال - مۇلىكتەن قارىزىن قايتارىپ السا بولادى. سوندىقتان، قاراپايىمداستىرىپ ايتقاندا، قارىز يەسى قارىز الۋشىنىڭ قامقورشىسىنان قارىز العان اقشانى قايتارۋدى تالاپ ەتسە بولادى، قارىز الۋشىنىڭ قامقورشىسى قارىز الۋشىنىڭ مال - مۇلكىمەن ونىڭ قارىزىن قايتارادى، ءىس جۇزىندە قامقورشىسى قارىز قايتارعان بۇل اقشا قارىز الۋشىنىڭ ءوزىنىڭ اقشاسى بولىپ، ونىڭ قامقورشىسى قارىز قايتارۋدان باس تارتسا، قارىز يەسى قارىز الۋشىنىڭ ۇستىنەن حالىق سوتى مەكەمەسىنە ارىز بەرسە، ونىڭ قامقورشىسى قارىز الۋشىنىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن وكىلەتشىسى سالاۋاتىمەن سوتقا شىعىپ ارىزعا جاۋاپ بەرەدى.
ەكىنشى، قارىز الۋشى قايتىس بولىپ كەتسە، قارىز قالاي ءبىر جاقتى ەتىلەدى
(1) قايتىس بولعان ادامنىڭ جۇبايىنان تولەتىپ الىنادى. ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەكە زاڭىن قولدانۋ جونىندەگى ماسەلەلەر تۋرالى تۇسىندىرمەسىنىڭ (2)» 26 - تارماعىندا: «ەرلى - زايىپتىلاردىڭ ءبىرى قايتىس بولىپ كەتسە، تاعى ءبىر جاق نەكە قاتىناسى ساقتالىپ تۇرعان كەزدەگى ورتاق قارىزدى قايتارۋدا ىلىكتەس جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاۋى كەرەك»،-دەپ بەلگىلەنگەن. ەگەر قايتىس بولعان ادام ءتىرى كەزىندە جۇبايى اراسىندا ءار كىمنىڭ تابىسى وزىنە عانا تاۋەلدى بولادى دەگەن كەلىسىمىنىڭ بارلىعىن بىلمەسەڭىز، ونىڭ جۇبايىنان قارىزدى قايتارۋدى تالاپ ەتۋىڭىزگە بولادى.
(2) قايتىس بولعان ادامنىڭ ءتىرى كەزىندەگى قارىزى پرينسيپتىك جاقتان ونىڭ مۇراسىنان تولەتىپ الىنادى. مۇراگەر ونىڭ مال - مۇلكىنە مۇراگەرلىك ەتىپ قانا قالماستان، ارقالاۋعا ءتيىستى قارىزىنا دا مۇراگەرلىك ەتەدى. ەگەر مۇراگەرى ءوزىنىڭ مۇراگەرلىك ۇقىعىنان باس تارتسا، باسقا مۇراگەرلەر ءوزى مۇراگەرلىك ەتكەن مال - مۇلىكپەن قارىزدى قايتارادى. سوندىقتان، قايتىس بولعان ادامنىڭ مۇراگەرىنەن جانە ونىڭ وتباسىنداعىلاردان مۇراگەرلىك ەتكەن مال - مۇلىك كولەمىندە قايتىس بولعان ادامنىڭ ءتىرى كەزىندەگى قارىزىن قايتارۋىن تالاپ ەتۋىڭىزگە بولادى.
(3) قايتىس بولعان ادامنىڭ قارىزىن قايتارۋدى قالايتىن باسقا دا ادامنان تولەتىپ الۋىڭىزعا دا بولادى.
