ا ق ش پسيحولوگى ۆيلليام جامىس بىلاي دەيدى:
ءبىر ارەكەتتەن ءبىر ادەت، ءبىر ادەتتەن ءبىر مىنەز قالىپتاسادى، مىنەزىڭ قالاي بولسا، تاعدىرىڭ سولاي بولادى.
داعدىلانعان ادەتىڭىز جاقسى بولسا ەسىكتەگى باسىڭىزدى تورگە شىعارادى، جامان بولسا الىپ ۇرىپ، كورگە تىعادى.
بالانىڭ بويىنداعى جامان ادەت جامان جولعا، جاقسى ادەت جاقسىلىققا باستايدى.
بۇرىنعىلار «اۋرۋ كەتسە دە ادەت كەتپەيدى» دەپ بالا كۇننەن قالىپتاسقان ادەتتىڭ، كەيىندەپ وزگەرۋىنىڭ قيىندىعىن مەڭزەپ ايتقان.
جاقسى ادەتتى وزگەرتۋ وڭاي دا، جامان ادەتتى وزگەرتۋ قيىن. مىسالى، كىتاپ وقيتىن جاقسى ادەتىڭىزدى تاستاۋ وڭاي دا، تەمەكى شەگەتىن جامان ادەتىڭىزدى تاستاۋ وڭايعا سوقپايدى. سوندىقتان دا، بالانى باستان جاقسى ادەتكە تاربيەلەسە، وعان ومىرلىك ازىق بولادى. بالا تاربيەسىنىڭ كىلتى — جاقسى ادەتكە داعدىلاندىرۋ.
تومەندە 10 ءتۇرلى جاقسى ادەتتى بالاڭىزدىڭ بويىنا سىڭىرە بىلۋگە كەڭەس بەرەمىز:
1. ءوز ءىسىن ءوزى ىستەۋگە باۋلۋ
ادامنىڭ ومىرىندە قالىپتاسقان ادەتتەر نەگىزىنەن بالالىق داۋىردەن باستالادى. ەڭ سوڭعى پاتشا پۋ-ي بالا كۇنىندە اۋىزىن اشسا تاماق، قولىن سوزسا كيىم دايىن تۇراتىن، سىرتقا شىقسا قورعاۋشىسى ىلەسە جۇرەتىن ەدى. كەيىن پاتشالىق ءتۇزىمنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلىپ، جاي بۇقاراعا اينالىپ قالعان كەزىندە كيىمدى تەرىس كيەتىن، تۇيمەسىنىڭ ءبىرىن اسىپ، ءبىرىن باسىپ تۇيمەلەپ الاتىن، ءبىر كۇنى كوشە سىپىرىپ كەلە جاتىپ، قايتاتىن جولىنان دا اداسىپ قالادى...
ادام وزىنە ءوزى قامقور بولۋى كەرەك. تۇرمىستى ءوز باسىنان كەشكەندە عانا ءومىردى تانىپ-بىلۋگە بولادى. سوندىقتان، اتا-انا بولعان ادام بالاسىنىڭ ىستەگەن ىسىنەن تىم الاڭداماسا، بالا دا وزىنە سەنىمدى بولىپ وسەدى.
2. بۇگىنگى جۇمىستى ەرتەڭگە قالدىرماۋعا باۋلۋ
كوپتەگەن ەرەسەك ادامداردا «ەرتەڭ، ەرتەڭ، تاڭ اتقان سوڭ، تاڭەرتەڭ» دەيتىن ادەت بار، ءسويتىپ ابدەن تاقاماعا كەلگەندە جاۋ قۋعانداي قاربالاستىققا تۇسەدى دە جۇرەدى. بۇل ادەت بالا كۇنىندە «ەرتە ءبىتىرۋ» ادەتىنە داعدىلانباۋدان قالىپتاسقان ناشارلىق.
بالاڭىزدىڭ ساناسىنا «ەرتە بولسا بولسىن، كەش بولماسىن» دەيتىن يدەيانى سىڭىرە ءبىلىڭىز. سوندا عانا شۇعىل تۋىلاتىن ىستەرگە الدىن-الا دايىندالا بىلەتىن، كەڭىنەن ويلايتىن تولعامدى ازامات بولىپ وسەدى. مىسالى، ادەتتە، ءسوزسىز، بالاڭىز تاپسىرماسىن ورىنداپ بولعاننان كەيىن عانا ويناۋىنا رۇقسات ەتىڭىز.
3. ءۇي جۇمىستارىنا قاتىناستىرىپ، جاۋاپكەرشىلىك تانىمىن شىڭداي بىلۋگە باۋلۋ
بالامنىڭ بۇعاناسى قاتپادى، جۇمىس ىستەي المايدى دەگەن ويدا بولماڭىز. بالاڭىزعا شاماسىنا جاراي ءۇي جۇمىستارىن تاپسىرىپ، قاداعالاپ وتىرىڭىز. بۇنىڭ پايداسى بالاڭىزدا وتباسىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيەدى، ءوزىن وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسىمىن، ءۇي جۇمىسىن ىستەۋگە بورىشتارمىن دەپ بىلەتىن بولادى. بالانىڭ ءۇي جۇمىستارىنا كومەكتەسۋ ادەتى كەيىن ەرجەتكەندە ءوز وتباسى ءۇشىن پايدالى بولماق.
4. كىتاپ وقۋ ادەتىنە باۋلۋ
بالاعا، ءسوزسىز، كىتاپتى كوپ وقىتۋ كەرەك، كىتاپ وقىتۋ توتەنشە ماڭىزدى. بالالارعا، ءسوزسىز، مىنا كىتاپتى وقيسىڭ دەپ شەكتەمە قويماي، بالانىڭ ءوزى قىزىققان كىتاپتارىن وقۋىنا جول بەرىپ، كىتاپ وقۋ ادەتىنە باۋلي ءبىلۋ كەرەك. بالا اكە-شەشەگە ەلىكتەپ وسەدى، سوندىقتان دا، اتا-انانىڭ وزدەرىنەن باستاپ كىتاپ وقۋدى كۇندەلىك ادەتىنە اينالدىرۋى اسا ماڭىزدى.
كىتاپ وقۋدىڭ پايداسى: بالانىڭ سوزدىك قورىن مولايتىپ، ءتىلىن بايىتادى، جازۋ قابىلەتىن جوعارىلاتىپ، ءبىلىم اياسىن كەڭەيتەدى، شەشەن ءتىلدى بولىپ وسەدى. كىتاپ وقىپ وسكەن بالانىڭ رۋحاني دۇنيەسى باي، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولادى.
5. تالعام جاساۋعا، تابىس پەن ساتسىزدىكتى تاني بىلۋگە باۋلۋ
ءبىر ساتسىزدىك بولعاندا عانا تابىستىڭ بولاتىنىن، جەڭىلىس بولعاندا عانا جەڭىس بولاتىندىعىن بىلەمىز. الايدا، بۇل ومىردە ۇناتقان ادامىنان جانە زاتىنان ايىرىلۋعا ءماجبۇر بولعاندا، قايعىعا ءوزىن جەڭدىرىپ الاتىندار از ەمەس. بالانىڭ يدەياسىنا تالعام جاساۋ تانىمىن ءسىڭىرىڭىز، قيا ءبىلسىن، سول جونىندە ويلاناتىن ادەت قالىپتاستىراتىن بولسىن. سوندا عانا كەيىنگى ومىرىندە ماڭىزدى تالعام جاسايتىن شاق تۋعاندا، ءوزىنىڭ نىساناسىن ءداپ باسىپ باعامداي الاتىن بولادى. ەرتە باستان ارمان ارقالاپ، تۇعىردان تالپىنعان بالادان ءۇمىت كۇتۋگە بولادى.
6. رەتتى تۇرمىس ادەتىنە باۋلۋ
رەتتى تۇرمىس ادەتى — دەنساۋلىق اقاۋسىزدىعىن قورعاۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى. تاڭ اتقاننان كەش باتقانشا ۇيىقتاپ جاتىپ الاتىن، ۋاقىتىندا تاماقتانبايتىن، ويىنعا كىرىسسە تاڭنىڭ اتىپ، كۇننىڭ باتقانىن بىلمەي قالاتىن جامان ادەتكە ۇيىرەنگەن بالا كەيىن ءوزىن تەجەي بىلمەيتىن بىرەۋ بولادى.
بالانى رەتتى تۇرمىس ادەتىن قالىپتاستىرۋعا باۋلۋعا بولادى. مىسالى، كۇندە تۇراقتى ۋاقىتتا تاڭعى اسىن ءىشىپ، تۇراقتى ۋاقىتتا تاپسىرما ورىنداپ، تۇراقتى ۋاقىتتا كىتاپ وقيتىن، كەشتە ۋاقىتىندا ۇيىقتايتىن ادەت قالىپتاستىرۋعا، ۋاقىتقا قۇرمەت ەتۋگە باۋلۋ كەرەك.
رەتتى تۇرمىس ادەتى بالانىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە ەرەكشە پايدالى، كەيىن ءارقانداي ءىس ىستەسە جوسپارمەن ىستەيتىن بولادى، ونىڭ ۇستىنە، قايسار بولىپ جەتىلەدى.
7. قۇيما قۇلاقتىققا جانە باسقالارعا كومەكتەسۋ ادەتىنە باۋلۋ
اتا-انا ەڭ اۋەلى بالانىڭ ءسوزىن ىجداعاتپەن تىڭداۋى كەرەك. بالانىڭ ءسوزىن مۇقيات تىڭداۋ ەڭ ۇلكەن قۇرمەت.
اتا-انا بالانىڭ ءسوزىن كوڭىل قويا تىڭداۋمەن بىرگە، ونى باسقانىڭ ءسوزىن دەن قويا ەستۋگە، تۇسىنۋگە باۋلۋ كەرەك. باسقالاردىڭ پىكىرىنە قۇرمەت ەتە بىلگەن بالا، باسقالارعا كومەكتەسە بىلەتىن بولادى. وسە كەلە ادامدارمەن ارالاسۋ بارىسىندا، ەلدىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، سالاۋاتتى ادام بولادى.
8. قاتەلىكتى قايتالاماۋعا، قاتەلىگىن تاني بىلۋگە باۋلۋ
بالالار قاتەلىك وتكىزسسە جازعىرماڭىز، الايدا، ۇلكەن قاتەلىك وتكىزسسە اياماڭىز. ۇقساس ءبىر قاتەلىكتى قايتالاماۋ ەرەسەكتەر ءۇشىن دە تىم قيىن، سوندىقتان، بالاڭىزدى قاتەلىك وتكىزسە، قاتەلىگىن تانىپ، وزگەرتۋدى ۇعىندىرىڭىز، ونىڭ تەتىگى — بالاعا جاۋاپكەرشىلىك تانىمىن ۇعىندىرىپ، ۇنەمى ىستەگەن ءىسى مەن سويلەگەن سوزىنە جاۋاپ بەرە الۋدان باستاپ تاربيەلەۋ كەرەك.
9. باتىلدىق پەن سەرگەكتىككە باۋلۋ
دۇنيەدە ءتورت تۇرمانى تۇگەل ادام جوق، مىناۋ قايشىلىققا تولى دۇنيەدە ءارقانداي ءبىر سەبەپتەن بارىپ ءومىر جولىڭ وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان، تابىسقا جەتەم دەسەڭ سىناپ كورۋگە باتىل بولۋ كەرەك. كوزىڭ جەتپەگەن ورتادا تاۋەكەلشىل بولۋ رۋحى كەزدەسە بەرمەيتىن بايلىق. بالانى تاۋەكەلشىلدىككە شابىتتاندىرۋمەن بىرگە سەرگەكتىككە، باتىل، وزىنە سەنىمدى بولىپ وسۋگە، ءارقاشان سەرگەك، ويلامدى بولۋعا باۋلۋ.
10. كوڭىل كۇيىن تەجەۋگە باۋلۋ
بالانى كىشكەنە دەمەڭىز، جىلايمىن دەپ جىلاعان، كۇلەمىن دەپ كۇلگەن، اشۋلانامىن دەپ اشۋلانعان جامان ادەتتەردەن ارىلتا ءبىلىڭىز. ءىس جۇزىندە كوڭىل كۇيدى تەجەۋ ومىرلىك ءىس. بالاڭىزدى ورىندى جەردە كوڭىل كۇيىن اشىق ايتۋعا باۋلۋمەن بىرگە كەز كەلگەن جەردە كوڭىل كۇيىن تەجەي بىلۋگە ادەتتەندىرىڭىز. مىسالى، بالاڭىز قيىن ماسەلەگە جولىعىپ، شيىرىعىپ وتىرسا، ءسىز بالاڭىزعا قيىندىقتىڭ جولىعىپ تۇراتىندىعىن، اشۋلانعانمەن قيىندىقتىڭ شەشىلمەيتىنىن ۇعىندىرىپ، اۋەلى، كوڭىلىن كوتەرەتىن ۇساق ىستەرمەن اينالىسىپ، كوڭىل كۇيى ورنىققاننان كەيىن ماسەلەنى شەشۋگە باۋلىڭىز.
ەگەر بالاڭىزدا وسىنداي جاقسى ادەتتەر قالىپتاسپاعان بولسا، ەندەشە وسى 10 جاقسى ادەتتى قالىپتاستىرۋعا باۋلىساڭىز، بالاڭىزدىڭ ءومىر جولى اشىق بولادى.
حانزۋشادان اۋدارعان: راحىمان قادەن ۇلى
