سانجى تىلشىلەر پۋنكتىنەن ليۋ شي
جۋىق جىلداردان بەرى، سانجى وبلىسى ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىن ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ ءار جاعىمەن توعىستىرىپ، جاسىل ءتۇستى ەكولوگيانىڭ نەگىزىنە، دامۋدىڭ تىرەگىنە جانە ايقىن ەرەكشەلىككە اينالدىردى.
كورىكتى ەكولوگيانى كەسكىندەدى
6 - ايدىڭ 18 - كۇنى سەبەزگىلەپ جاۋعان جاڭبىر ىشىندەگى سانجى قالاسى ليۋگۇڭ قالاشىعى شىسانحۋ قىستاعىنىڭ اۋاسى ءتىپتى دە تۇنىق سەزىلەدى، شەشەك اتقان گۇل تەڭىزىنىڭ كەلبەتى دە وزگەشە. بالىق كولشىكتەرى الىستان قاراعاندا جۇلدىز جامىراعانداي كورىنەدى، جاڭبىرلىق كيگەن قىستاق تۇرعىندارى كەتپەندەرىن كوتەرىپ جۇمىسىنا كەتىپ بارادى، كوز الداعى كورىنىس كورگەن ادامعا وزگەشە اسەمدىك سيلايتىنداي.
2017 - جىلى 12 - ايدىڭ 17 - كۇنى شاڭحايدا وتكەن 2017 - جىلعى «جۇڭگونىڭ ەڭ كوركەم قىستاق - قالاشىقتارىن» باعالاۋ، سيلىق تابىستاۋ سالتاناتىندا شىسانحۋ قىستاعى 5 - كەزەكتى «جۇڭگونىڭ ەڭ كوركەم قىستاق - قالاشىق ەكولوگيا سيلىعىنا» داڭقپەن يە بولدى.
6 - ايدىڭ 6 - كۇنى ءتىلشى شىسانحۋ قىستاعىن ارالاپ، ءار وتباسىنىڭ اۋلاسىندا ءۇش ۇياشىقتى نەمەسە قوس كۇبىلى ۆورونكا ۇلگىسىندەگى دارەتحانا، ءتىپتى، كەمەلدى سۋ شىعارۋ، سۋ ءتۇسىرۋ جۇيەسى، سونداي - اق لاس سۋدى ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىلارى بار سۋ ناسوسىندىق دارەتحانا بار ەكەنىن كوردى.
6 - ايدىڭ 7 - كۇنى ىمىرىت ۇيىرىلە كەشكى كۇننىڭ نۇرى ماناس وزەنىنىڭ تولقىندارىنا بولەكشە ءسان سيلادى. بۇكىل ەلدە 8 اۋىز سۋ بازاسى بار نۇڭفۋ شانچۋان سەرىكتەستىگى سۋ بازالارىنىڭ سۋ ساپاسىن ءار ماۋسىم سايىن قاتارعا تۇرعىزىپ كەلەدى، ماناس اۋدانىنداعى بازانىڭ سۋ ساپاسى ەجەلدەن الدىڭعى ورىندى يەلەپ كەلەدى، بۇعان سانجى وبلىسىنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى ۇستانىمىن ناقتاپ تياناقتاندىرعاندىعى سەبەپ بولعان.
بيىل 10 - ايدىڭ سوڭىندا سانجى قالاسى توۋتۇنحى وزەنىندەگى ۇلكەن كوپىردىڭ ەكى جاعىندا وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي ۇزىندىعى 2.2 كيلومەتر، شىعىستان باتىسقا قاراي كەڭدىگى 630 مەتر، كولەمى 700 نەشە مىڭ شارشى مەتر كەلەتىن جاساندى كول پايدا بولماق. اتالعان وسى اۋماققا كەزىندە تۇنحى سەمەنت زاۆودى سياقتى 87 كاسىپورىن، 26 قۇم - شاعىل الاڭى جينالىپ، وزەن ارناسى ماڭىنداعى جانە تومەنگى اعار مەن جەر قاباتىنداعى سۋ اۋىر دارەجەدە لاستانعان، سونىمەن بۇرىنعى «انا وزەن» «لاس وزەنگە» اينالىپ قالعان بولاتىن.
2012 - جىلدان بەرى، سانجى قالاسى «ونەركاسىپتى باقشا رايونىنا كىرگىزۋ» جوسپارىن اتقاردى ءارى 5 ميلليارد 700 ميلليون يۋان قارجى سالىپ، «ءبىر كول، 2 بەلدەۋ، 9 ۇلكەن تاقىرىپتىق باقشا» ءبىر تۇلعالاندىرعان توۋتۇنحى وزەنى بويىن ۋنيۆەرسال رەتتەۋ - جونگە سالۋ ينجەنەرياسىن اتقارۋدى جوسپارلاپ، كوك ءتۇس پەن جاسىل ءتۇس توعىسقان ەكولوگيالىق ىقپالداستىق تىزبەگىن قالىپتاستىرىپ، توۋتۇنحى وزەنى اعارىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن اناعۇرلىم جاقسارتۋعا كۇش سالدى.
جوڭگىلىپ اققان تۇنىق سۋ − سانجى وبلىسىنداعى وزەن - كولدەردىڭ وزگەرىسىنە ايعاق بولدى، ونان دا ماڭىزدىسى، سانجى وبلىسىنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى جونىندەگى باياندى تالپىنىسى مەن مىزعىماس بەكىمىنە كۋا بولدى.
ۇزدىكسىز كەڭەيگەن «ەكولوگيالىق» ونىمدىلىك
تاڭعى مۇناردا اتەش شاقىرىپ، ءيت ءۇرىپ، كەشكى ارايدا مورجادان ءتۇتىن بۋداقتايدى. تاۋ ساعالاپ، سۋ جاعالاعان موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ يگەنبۇلاق اۋىلى يۋەلياڭدي قىستاعى 100 جىلدان بەرى ءداستۇرلى تۇرعىن ۇيلەردىڭ اۋەلگى بەينەسىن قاز - قالپىندا ساقتاپ كەلەدى.
«بۇرىن يۋەلياڭدي قىستاعى توتەنشە رەتسىز قىستاق بولاتىن. قىستاق تۇرعىندارى ءۇيدى قالاعان جەرىنەن ەش جوبا - جوسپارسىز سالاتىن، وزەن بويىنىڭ كەز كەلگەن جەرىندە تاۋىق قورا، قوي قورا، سيىر قورا تۇراتىن»، - دەيدى يگەنبۇلاق اۋىلىنىڭ ورىنباسار باستىعى لي ۋىنشياڭ.
يۋەلياڭدي قىستاعى كورىكتى اۋىل - قىستاق قۇرۋ جولىندا ءداستۇرلى قىستاقتى قورعاۋ جانە ودان پايدالانۋدى ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ءبىر ءبولىم كونە ۇيلەردى قۇتقارۋ سيپاتىندا رەمونتتادى، رەمونتتالعان كونە ۇيلەردىڭ اسىلگى كەلبەتى ساقتاپ قالىندى، وسىنىڭ ارقاسىندا قىستاق مەملەكەت بويىنشا 3 - توپتاعى ءداستۇرلى بايىرعى قىستاق قاتارىنان ءساتتى تۇردە ءبىر ورىن الدى. قىستاق تۇرعىنى لي شيۋلان 1914 - جىلى سالىنعان كونە ءۇيىن «يۋەلياڭ وتباسى» اتىنداعى شارۋالار ساياجايى ەتىپ وزگەرتەدى، الايدا كونە ءۇيدىڭ قاڭىلتاق كەرپىش توبەسى، ساز بالشىق تامى، اعاش قورشامى سياقتى اۋەلگى بەينەسىن ساقتاپ قالادى. ال ءۇي ىشىندە كەڭ جولاقتى جەلى، سۋ ىعىستىرۋ قۇرىلعىسى، وسى زامانعى تازالىق ءۇيى، مونشا، ولشەمدى اسحانا تۇگەل دايىن. لي شيۋلان: قازىر قىستاقتا 34 وتباسى اس - سۋ، قوناق ءۇي كاسىبىمەن شۇعىلدانادى، ءار وتباسىنىڭ جىلدىق تابىسى 60 مىڭ يۋانعا جەتەدى، - دەدى.
چىن گوچۇن سانجى قالاسى ليۋگۇڭ قالاشىعى شىسانحۋ قىستاعىنداعى حايۋي بالىق شارۋاشىلىعى شەكتى جاۋاپكەرلىك سەرىكتەستىگىنىڭ جاۋاپتىسى، جاقىننان بەرى ول قىزمەتكەرلەرىن باستاپ كاليفورنيا الا بۇعاسىن جەتىلدىرۋمەن قاربالاس. بيىل 3 - ايدىڭ باسىندا جاڭادان ەنگىزىلگەن بۇل تۇردەگى بالىقتىڭ اسىلگى مەكەنى ا ق ش - تىڭ كاليفورنيا شتاتى. چىن گوچۇن بىلاي دەدى: «سۋ بايلىعى مول، شارت - جاعداي قولايلى بولعاندىقتان، قىستاعىمىزداعى 50دەن استام وتباسى بالىق باعۋمەن شۇعىلدانۋدا، جىلدىق ءونىم قۇنى 4 ميلليون يۋاننان اسادى».
جەمسارى اۋدانى شيندي اۋىلى شياۋفىنزى قىستاعى تيانشاننىڭ سولتۇستىك تاۋلى وڭىرىنە ورنالاسقان. بەتكەيدەگى تىزەدەن اساتىن دالا گۇلدەرى، قارلى تاۋ، نۋ ورمان جانە جاسىل جايلاۋ مەن گۇل - شوپتەرمەن بەزەنگەن تاماشا كورىنىس شينجياڭنىڭ ءىشى - سىرتىنداعى كوپتەگەن ايگىلى سۋرەتشىلەردى وزىنە باۋرادى. وسىدان ساۋدا ورايىن سەزگەن قىستاق تۇرعىنى ما شىڭشي 2013 - جىلى وزىندىك ەرەكشەلىككە يە شارۋالار ساياجايىن اشىپ، ارناۋلى قوناق قابىلداۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانا باستايدى. ىلە - شالا قىستاقتاعى 20دان استام وتباسى دا وسى ساۋدامەن شۇعىلدانىپ، ءار جىلى ەلىمىزدىڭ جەر - جەرىنەن كەلگەن 5000نان استام سۋرەتشىنى جانە ولاردىڭ وقۋشىلارىن قابىلدايدى، مۇنان سىرت، قىستاقتا تاعى كوفەحانا، كۇتىمدەلۋ بازاسى قۇرىلادى، سونىمەن بۇل قىستاق «سۋرەتشىلەر قىستاعى» دەگەن اتاقپەن جەر - جەرگە تانىلا باستايدى.
جاسىل قالتقى باقىتتى تۇرمىستى قورعادى
6 - ايدىڭ 9 - كۇنى شونجى اۋدانىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى قۇمدى القاپتىڭ شەتىنە ورنالاسقان شيبەيۋان قالاشىعى مانيڭحۋ قىستاعىنداعى 65 جاستاعى مالشى ومار اۋلاسىنداعى ەگىستىكتى سۋارىپ تۇر. «بۇرىن قۇمنىڭ جىلجۋى تەز بولعاندىقتان، امالسىزدان باسقا جەرگە كوشىپ كەتكەنمىن، قازىر بۇل ارانىڭ ورتاسى كۇننەن - كۇنگە جاقساردى، قۇم تىزگىندەلىپ، ەكولوگيالىق ورتا زور دارەجەدە جاقساردى، اۋلاعا كوكونىس تە ەگە الاتىن بولدىق»، - دەيدى ول.
شونجى اۋدانى شيبەيۋان ءشول ورمانىن باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنىڭ باستىعى راقات سولتان ۇلى بىلاي دەدى: «1998 - جىلى شونجى اۋدانى ءشول ورمانىن باسقارۋ پۋنكتىن قۇرىپ، ءشول دالادا 6 باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىن قۇردى، وندا 30دان استام باسقارۋ - قورعاۋ قىزمەتكەرى جۇمىس ىستەيدى. قازىر وسىمدىك جامىلعىسى بىتىك ءوسىپ، ەكولوگيالىق ورتادا زور وزگەرىس تۋىلدى، قۇلان، قارا قۇيرىق سياقتى حايۋاناتتار قايتا ورالدى، ءوزىمنىڭ ورمان قورعاۋشىسى بولعاندىعىمدى توتەنشە ماقتانىش سانايمىن».
شونجى اۋدانى وڭتۇستىكتە تيانشان تاۋىن قورعاپ، ورتا بولىكتە جاسىل القاپ قالىپتاستىرىپ، سولتۇستىكتە قۇمدى تىزگىندەۋ جالپى وي جەلىسى بويىنشا قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمايتتانۋدى جونگە سالۋ تەبىنىن كۇشەيتىپ، سولتۇستىكتەگى قۇمدى القاپتا سەكسەۋىل، جىڭعىل ەكتى، كوپ جىلدىق قۇلشىنىستىڭ ارقاسىندا، شىعىستان باتىسقا قاراي ۇزىندىعى 65 كيلومەتر، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي كەڭدىگى 3 − 5 كيلومەتر كەلەتىن قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمدى تىزگىندەۋ جاسىل قالتقىسى باستاپقى قادامدا سالىنىپ بولدى.
جاسىل تۇسپەن ساپارلاس بولىپ، ەكولوگيالىق ورتامەن تەڭ يگىلىككە كەنەلەيىك. بۇگىنگى سانجىدا جاسىل دامۋعا تاباندى بولىپ، ەكولوگيالىق ورتا قۇرىلىسىنا بارىن ارناۋ كوپشىلىكتىڭ سانالى ارەكەتىنە اينالدى.
