− سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى قۇرىلىسىنىڭ 40 جىلدىق تاجىريبەسىنەن تۇيگەن وي
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ان پەي
بۇل − جۇڭگوشا سوتسياليزم نازاريا جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى مازمۇنى، رەفورما جاساپ، ەسىك اشۋ امالياتىنىڭ ماڭىزدى جەتىستىگى −
رەفورما جاساپ، ەسىك اشقان 40 جىلدان بەرى ەلىمىز سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىن بىرتىندەپ ورناتىپ، بازارلاندىرۋ دارەجەسىن بارىنشا جوعارىلاتىپ، ەلىمىزدىڭ جالپىلىق مەملەكەت قۋاتى مەن حالىقارالىق ىقپال كۇشىنىڭ كورنەكتى جوعارىلاۋىنا، حالىق تۇرمىسىنىڭ كورنەكتى جاقسارۋىنا، ەكونوميكانىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىنىڭ، جاسامپازدىق كۇشىنىڭ ۇزدىكسىز كۇشەيۋىنە بەرىك نەگىز قالادى.
سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى تۇزىلىسىنە تاباندى بولعاندا جانە ونى كەمەلدەندىرگەندە، جۇڭگو ەكونوميكاسى جوعارى ساپالى دامۋ جولىندا ورنىقتى قاداممەن الىسقا بەتتەيتىن بولادى.
نازاريا مەن امالياتتاعى ۇلى ناتيجە
بۇل − حالىق شارۋاشىلىعى مەن قوعام دامۋىنىڭ باستى كورسەتكىشىنىڭ جىلدىق جوسپار كەستەسى، ءار جىلعى مەملەكەتتىك ەكى ماجىلىستە مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ قاراۋىنا تاپسىرىلادى. جۇقا عانا 3 پاراق قاعازدا سول جىلعى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ مەجەلىك كورسەتكىشى تۇرلەرگە ءبولىنىپ كورسەتىلگەن، مۇنداعى از سانداعى تەجەمدىك سيپاتقا يە كورسەتكىشتەر حالىق تۇرمىسى مەن قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنا شوعىرلانعان.
«قازىرگىسى جۇقا عانا بىرنەشە پاراقتان تۇرادى. ال جوسپارلى شارۋاشىلىق كەزىندە كىشكەنەسى ءبىر سەحتاعى بۇراندالارعا دەيىن جوسپارداعى ءوندىرىس مولشەرىنە كىرگىزىلەتىن، ول كەزدە كەڭسەدەگى ءتۇرلى جوسپارلار تاۋ توبە بولىپ ءۇيىلىپ تۇراتىن»، - دەدى مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى تىلشىگە.
ءبىر پاراق جىلدىق جوسپار كەستەسى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدىڭ 40 جىلدا جوسپارلى شارۋاشىلىقتان بازار شارۋاشىلىعىنا بەت الۋداعى جاپالى ىزدەنىسىن ايگىلەدى.
رەفورما جاساپ، ەسىك اشقان 40 جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ بازار تۇلعالارى 500 مىڭعا جەتپەيتىن، قازىر 100 ميلليوننان استامعا مولايىپ، 200 ەسەدەن استام كوبەيدى؛
باسەكەلىك سالالار مەن بۋىنداردا باعا نەگىزىنەن ەركىنە قويا بەرىلىپ، بازاردىڭ باعانى رەتتەۋ سالىستىرماسى 1978 - جىلعى %3تەن %98كە جوعارىلادى؛
ىشكى ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى جىل سايىن شامامەن %9.5ارتىپ، ەكونوميكانىڭ جالپى مولشەرى 200 ەسەدەن استام جوعارىلاپ، جاساۋ كاسىبىنىڭ جالپى مولشەرى ءۇرتىس نەشە جىل بويى دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىندى ساقتاپ، بازاردىڭ قامداۋ - قاجەتسىنۋ جاعدايىندا ءتۇبىرلى وزگەرىس تۋىلىپ، تاۋار تاپشىلىعى جانە بەلەتپەن قامداۋ ءداۋىرى كەلمەسكە كەتتى...
مەملەكەتتىك ساناق مەكەمەسىنىڭ بايانداماسىندا: «بازارلاندىرۋ رەفورماسىنىڭ ۇزدىكسىز ىلگەرىلەۋىنە ىلەسە، كوپ ءتۇرلى شارۋاشىلىق قۇرامى بىرگە دامىپ، بازاردىڭ بايلىقتى ورنالاستىرۋداعى شەشۋشى رولى العاشقى ادىمدا كورنەكتىلەندى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
نازاريا امالياتتان كەلەدى ءارى امالياتقا جەتەكشىلىك ەتەدى. 40 جىلدان بەرگى نازارياداعى جاڭالىق اشۋدىڭ تىڭ جەتىستىكتەرىنە سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى اينالىمىنىڭ تاڭباسى ايشىقتى باسىلعان −
بارىنشا شوعىرلانعان جوسپارلى شارۋاشىلىقتان «جوسپارلى شارۋاشىلىقتى نەگىز، بازاردىڭ رەتتەۋىن قوسىمشا ەتۋدى»، «جوسپارلى تاۋار شارۋاشىلىعىن» العا قويعانعا دەيىن، ونان پارتيانىڭ 14 - قۇرىلتايىندا «سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعىن» تۇراقتاندىرۋعا دەيىن؛
بازاردىڭ بايلىقتى ورنالاستىرۋداعى رولىنا دەگەن تانىم ۇزدىكسىز تەرەڭدەپ، بايلىقتى ورنالاستىرۋدا قوسىمشا رول اتقارۋدان «نەگىزدىك رول اتقارۋعا» دەيىن، ونان «شەشۋشى رول اتقارۋعا» دەيىن؛
وسى بارىستاردا ۇكىمەت پەن بازاردىڭ قاتىناسىن قالاي دۇرىس ءبىر جاقتى ەتۋ تانىمى دا ۇزدىكسىز تەرەڭدەدى...
پارتيا 19 - قۇرىلتايىنىڭ بايانداماسىنداعى «بازاردىڭ بايلىقتى ورنالاستىرۋدا شەشۋشى رول اتقارۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، ۇكىمەتتىڭ رولىن اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرۋ» دەگەن سويلەمدە بۇرىنعى ج ك پ 18 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتى ءۇشىنشى جالپى ءماجىلىسىنىڭ بايانداماسىنداعى «جانە» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «ءۇتىر» بەلگىسى قولدانىلدى.
«ءبىر تىنىس بەلگىنىڭ وزگەرىسى پارتيانىڭ سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى رەفورما بەتالىسىنا تاباندى بولۋ بەكىمى مەن تۇرعىسىن ىشكەرىلەي ايگىلەدى. بازاردىڭ بايلىقتى ورنالاستىرۋدا شەشۋشى رول اتقارۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعىنىڭ ماندىك تالابىن ءتۇسىندىرىپ، جۇڭگونىڭ ءبىر قىدىرۋ رەال ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ ارقاۋىن يگەردى»، - دەدى مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس ەكونوميكا كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ياڭ ۋيمين.
ۇكىمەت پەن بازاردىڭ قاتىناسىن قايتا تۇلعالادى
بەيجيڭ، مەملەكەتتىك مۇراجاي.
تيانجين بينحاي جاڭا رايونىنان اكەلىنگەن 109 اكىمشىلىك بەكىتۋ سالۋ تاڭباسى ماڭگىلىككە پەشەتتەلدى. كەزىندە، بۇل ءاربىر تاڭبا بازارعا كىرۋدەگى «وتكەلەك» رەتىندە كاسىپورىن مەن بازاردىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن مىقتاپ قۇنداقتاپ تۇراتىن.
بيلىكتى شاۋجايلاعاندا عانا بازار اناعۇرلىم زور ومىرشەڭدىككە يە بولادى.
بازاردىڭ بايلىقتى ورنالاستىرۋدا شەشۋشى رول اتقارۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، بازار جۇيەسىنىڭ كەمەلدى بولماۋ، ۇكىمەتتىڭ شەكتەن تىس كيلىگۋى جانە باقىلاۋ - باسقارۋ تىڭعىلىقتى بولماۋ ماسەلەلەرىن كۇش سالا شەشۋ؛
ۇكىمەتتىڭ رولىن اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرىپ، عىلمي ماكرولىق رەتتەۋ - مەڭگەرۋدى، ۇتىمدى ۇكىمەتتىك جونگە سالۋدى دارىپتەپ، سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعىنىڭ تۇزىمدىك ابزالدىلىعىن اناعۇرلىم تىڭعىلىقتى ساۋلەلەندىرۋ −
پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، ۇكىمەت پەن بازاردىڭ قاتىناسىن جاقسى ءبىر جاقتى ەتۋ سىندى وزەكتى ماسەلەنى ارقاۋ ەتىپ، ءتۇيىندى سالالارداعى نەگىزدىك رەفورما جەدەل ىلگەرىلەپ، سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىنىڭ «ءماتشاسى مەن تىرەۋىنىڭ» تۇلعالىق سۇلباسى نەگىزىنەن تۇراقتاندى. ۇزاق ۋاقىت ازىرلىك جاساعان كەيبىر رەفورمالار ىركەس - تىركەس باستالىپ، تالاي جىلدان بەرى كەشەۋىلدەپ شەشىلمەي كەلگەن، ۇزاق ۋاقىت قۇلشىنىس جاسالسا دا ءبىر جاقتى ەتىلمەگەن كەيبىر قيىن ماسەلەلەردە بىرتىندەپ ناتيجەلەر قولعا كەلدى.
ۇنامسىز تىزىمدىك ءتۇزىمى اتقارىلىپ، بازارداعى كەدەرگىلەر ىشكەرىلەي الاستالدى؛ ساۋدا ىستەرى ءتۇزىمى ىلگەرىلەتىلىپ، بازار تۇلعالارىنىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى ۇزدىكسىز كۇشەيتىلدى؛ باعا رەفورماسى مەن قارجى قوسۋ، قارجى قۇراۋ ءتۇزىلىسى رەفورماسىندا ەلەۋلى ناتيجەگە قول جەتىپ، بازار باسەكەسى اناعۇرلىم ءادىل، ءتارتىپتى بولدى؛ تيجارات سالىعىن ارتقان قۇن سالىعىنا وزگەرتۋ جاپپاي ورىندالىپ، ءوسىمدى، باعامدى بازارلاندىرۋ رەفورماسى جاڭا ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ، قوعامدىق سەنىمدىلىك جۇيەسى جەدەل ورناتىلدى... ءبىر قىدىرۋ رەفورما شارالارى ءادىل باسەكەلەسەتىن بازار ورتاسىن جاقسارتىپ، ەكونوميكا دامۋىنىڭ ىشكى قوزعاۋشى كۇشىن ارتتىردى.
جۇڭگودا قازىر كۇنىنە 18 مىڭنان استام كاسىپورىن شاڭىراق كوتەرەدى. وتكەن 5 جىلدا بازار تۇلعالارىنىڭ سانى %80كە جۋىق مولايدى.
جەدەل مولايعان بازار تۇلعالارى جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ زور ومىرشەڭدىك كۇشكە يە قوزعاۋشى كۇش قاينارىنا اينالدى. ونىڭ ايبىندى داۋىرلىك استارى − سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسى رەفورماسىنىڭ ۇزدىكسىز تەرەڭدەۋى جانە ونىڭ ەكونوميكانىڭ بارىنشا دامۋى مەن تيپىن قاۋىرت وزگەرتۋىن جەبەۋى بولىپ تابىلادى.
سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىن جەدەل كەمەلدەندىردى
ۇكىمەت قۇرىلىمدارىن زور كۇشپەن ىقشامداپ، سالىقتى ازايتىپ، اقىنى تومەندەتىپ، مال - مۇلىك ۇقىعىن قاتاڭ قورعاپ، ءتۇرلى مەنشىكتەگى كاسىپورىندارعا بازارلانعان، زاڭمەن جونگە سالىناتىن، حالىقارالانعان ساۋدا ورتاسىن ازىرلەدى... پارتيا 19 - قۇرىلتايىنىڭ رۋحىن دايەكتىلەندىرۋدىڭ باستاپقى جىلىنداعى ءبىر قىدىرۋ تىڭعىلىقتى شارالار بازارلاندىرۋ رەفورماسى باعدارىنىڭ ءتىپتى دە ايقىن، قادامىنىڭ ءتىپتى دە بەكەم ەكەندىگىن ايگىلەدى.
رەفورما ورتاڭعى اعارعا جەتىپ، قامال الۋ مەزگىلىنە جانە تەرەڭ ءيىرىمدى اۋماققا بارعان تۇستا، ەندىگى قالعانى تۇگەلدەي كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى ماسەلەلەر بولماق. ءتۇرلى مەنشىكتەگى شارۋاشىلىقتاردىڭ ءوندىرىس فاكتورلارىنان زاڭ بويىنشا، تەپە - تەڭ پايدالانۋىن، بازار باسەكەسىنە ادىلدىكپەن قاتىناسۋىن جۇزەگە اسىرۋ، مال - مۇلىك ۇقىعىن قورعاۋ ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋ قاجەت بولىپ وتىر؛ فاكتور بازارى قۇرىلىسى سالىستىرمالى كەنجە قالعاندىقتان ەڭبەككۇش، جەر، قارجى، تەحنيكا، ينفورماتسيا سياقتى فاكتورلاردىڭ ەركىن اۋىسۋىن شەكتەيتىن نەگىزگى كەدەرگىلەردىڭ بىرىنە اينالدى؛ مونوپولدىق كاسىپتەر رەفورماسىنا ءالى دە كۇش سالۋ كەرەك؛ ءادىل باسەكەلى بازار ورتاسىن جەدەل كەمەلدەندىرىپ، ماكرولىق رەتتەۋ - مەڭگەرۋدە جاڭالىق اشۋ جانە ونى كەمەلدەندىرۋ، ۇكىمەت پەن بازاردىڭ قاتىناسىن جاقسى ءبىر جاقتى ەتۋ ءالى دە ەلەۋلى تاقىرىپ...
پارتيا 19 - قۇرىلتايىنىڭ بايانداماسىندا: «سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىن جەدەل كەمەلدەندىرۋ كەرەك» دەپ اتاپ كورسەتىلدى. شارۋاشىلىق ءتۇزىلىسى رەفورماسى، ءسوزسىز، مال - مۇلىك ۇقىعى ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋ مەن فاكتوردى بازارلاندىرىپ ورنالاستىرۋدى ءتۇيىن ەتىپ، مال - مۇلىك ۇقىعىنىڭ ۇتىمدى ىنتالاندىرۋىن، فاكتورلاردىڭ ەركىن اينالىس جاساۋىن، باعا اسەرىنىڭ يكەمدىلىگىن، باسەكەنىڭ ءادىل، ءتارتىپتى بولۋىن، كاسىپورىنداردىڭ جارامدىسىن دەمەپ، جارامسىزىن قاتاردان قالدىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.
سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىن ورناتۋدان سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىن جەدەل كەمەلدەندىرۋگە دەيىن، پارتيانىڭ سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعىنىڭ زاڭدىلىعىنا دەگەن تانىمى ۇزدىكسىز تەرەڭدەپ، سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىن جەدەل كەمەلدەندىرۋدىڭ جولى اناعۇرلىم ايقىندالا ءتۇستى.
بيىل 6 - ايدىڭ اياعىندا 2018 - جىلعى شەتەل ساۋداگەرلەرىنىڭ قارجى قوسۋىنا رۇقسات ەتۋدىڭ ۇنامسىز تىزىمدىگى جاريالاندى، شەتەل قارجىسىنىڭ بانكە، قۇندى قاعاز، ماشينا جاساۋ، ەلەكتر تورى قۇرىلىسى، تەمىر جول نەگىزگى جەلىلەرى تورى قۇرىلىسى، تىزبەكتى ماي پۋنكتى قۇرىلىسى سياقتىلارعا كىرۋىندەگى ءبىر قىدىرۋ شەكتەمەلەر كۇشىنەن قالدىرىلدى.
ەسىك اشۋ ارقىلى رەفورمانى جەبەدى، دامۋدى جەبەدى. رەفورما جاساپ، ەسىك اشقان 40 جىلدان بەرگى قىمباتتى تاجىريبەلەر نەگىزىندە، سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسى دۇنيە جۇزىمەن ۇزدىكسىز تەرەڭ ىقپالداستىق تۋدىرۋ بارىسىندا ۇزدىكسىز كەمەلدەنەدى.
مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حى ليفىڭ بىلاي دەدى: كەلەسى قادامدا ءتۇيىندى، قيىن سالالارداعى رەفورما تەبىنىن ارتتىرىپ، ءبىر توپ جارامدى، ءونىمدى ماڭىزدى رەفورما شارالارىن ۇزدىكسىز قاراستىرۋ جانە شىعارۋ كەرەك. «ۇكىمەت قۇرىلىمدارىن ىقشامداپ، ۇقىقتى تومەنگە بەرۋ، ۇقىقتى تومەنگە بەرۋ مەن باسقارۋدى ۇشتاستىرۋ، قىزمەت وتەۋدى ساپالىلاندىرۋ» رەفورماسىن تەرەڭدەتۋگە دالمە - ءدال كۇش سالىپ، قۇرىلىم رەفورماسىمەن ۇشتاستىرىپ، ۇكىمەتتىڭ فۋنكتسياسىندا بۇرىلىس جاساۋدى جەدەلدەتىپ، بۇكىل ەلدە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن بازارعا كىرۋگە رۇقسات ەتۋدىڭ ۇنامسىز تىزىمدىگى ءتۇزىمىن جاپپاي اتقارۋ كەرەك. مال - مۇلىك ۇقىعى ءتۇزىمىن كۇش سالا كەمەلدەندىرۋ كەرەك. دارىندى، جەر سياقتى فاكتورلاردى بازارلاندىرىپ ورنالاستىرۋ رەفورماسىن جەدەلدەتىپ، مۇناي، تابيعي گاز قۇبىرى تورلارىنىڭ اينالىم مەحانيزمى، ەلەكتر سەپتەۋ - ساتۋ رەفورمالارىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك. ءتۇيىندى سالالار مەن شەشۋشى بۋىنداردا مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار رەفورماسىنىڭ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى مال - مۇلىك رەفورماسىنىڭ جاڭا ناتيجەگە قول جەتكىزۋىن جەدەل ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
جاڭا تاريحي باستامادا جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ، وسىزاماندانعان شارۋاشىلىق جۇيەسىن ورناتۋدىڭ جوباسى ازىرلەنىپ بولدى. سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ءتۇزىلىسىن جەدەل كەمەلدەندىرىپ، وسىزاماندانعان شارۋاشىلىق جۇيەسىن كەمەلدەندىرۋگە تۇزىمدىك كەپىلدىك ازىرلەپ، تۇتاس قوعامنىڭ جاڭالىق اشۋ، شارۋاشىلىق قۇرۋ ومىرشەڭدىك كۇشىن ىشكەرىلەي قاۋلاتىپ، جۇڭگوشا سوتسياليزمدى دامىتۋدىڭ جاڭا ءورىسىن ۇزدىكسىز اشۋ كەرەك.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 10 - ايدىڭ 4 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
