تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   شينجياڭ حابارلارى

30 جىل تىنباي قۇلشىنىپ، ءشول دالانى نۋ ورمانعا اينالدىردى

− شينجياڭ كوكجاردىڭ «جاسىل جەلەك جامىلۋ» جولى

شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى لي دادۇڭ، حى جۇن، دۋ گاڭ، حى يپيڭ

  شينجياڭ اقسۋ ايماعى كوكجار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىنىڭ وزەكتى رايونىندا جۇيتكىپ بارا جاتقان اۆتوموبيل. (9 - ايدىڭ 20 - كۇنى ۇشقىشسىز ۇشاقتا تۇسىرىلگەن سۋرەت)سۋرەتتى شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى حۋ حۋحۋ تۇسىرگەن

  دۇنيە ءجۇزى بويىنشا 2 - ۇلكەن كوشپەلى قۇمدى ءشول − تاكلاماكان ءشولىنىڭ باتىس سولتۇستىك جيەگىندە ميلليون مۋدان اساتىن ەكپە ورمان بەلدەۋى اسقاق بوي كوتەرىپ تۇر.

  بۇل ورمان بەلدەۋى − كوكجار ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى. ول شينجياڭ اقسۋىنداعى بۇيرات قۇمدى ءشول دالا مەن جاسىل تولقىندى مانات اۋماقتى ايىرىپ تۇرعان شەكارا بەلگىسى.

  1986 - جىلى سۇرەڭسىز جاراتىلىستىق شارت - جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن، اقسۋ كوكجار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن باستادى. 30 جىلدا ءار ۇلت كادر - جۇرتشىلىعى قول ۇستاسا كۇرەس جۇرگىزىپ، بۇرىن قۇمدى بوران وشاعى كوكجاردا سالقىن سايالى نۋ ورمان ءوسىردى؛ سونداي - اق وسى جەردى باستالۋ نۇكتەسى ەتىپ، وڭتۇستىك شينجياڭداعى قۋ مەديان قۇمدى شولدەن ميلليون مۋلىق «جاسىل تەڭىز» تۇلعالادى.

  30 نەشە جىلدان بەرى، اقسۋ «ادام كەتكەنمەن، ساياسات توقتامايتىن» ۇلگى قالىپتاستىرىپ، جاسىل دامۋ ۇستانىمىن نەشە ۇرپاق ادامنىڭ كەڭ ورتاق تانىمىنا اينالدىردى؛ «ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ، جاپالى كۇرەس جۇرگىزۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ» سىندى كوكجار رۋحى ءار ۇلت پەرزەنتتەرىنىڭ قانىنا ءسىڭدى؛ «ورماندى ورمانمەن اسىراۋ»، «جاسىلداندىرۋ ارقىلى كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋ» سىندى جاسىلداندىرۋ، كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋ ءتاسىلى باسقا ءشول دالا رايوندارىنا «كوكجار پاراساتىن» ۇسىندى.

  ۇلى مۇرات: شولەيتتى دالانى قالىڭ ورمانعا اينالدىرۋعا سەرت ەتتى

  ءشول دالانىڭ شەتىندە تۋىپ، شۇراتتا وسكەن 77 جاستاعى ورمان قورعاۋشىسى ءالي سۇلەيمەن زەينەتكە شىققان سوڭ ءوزى باپتاعان، ءوزى قورعاعان ورماندا تۇرۋدى تاڭدادى. ول ءار كۇنى ورمان ىشىندە سەيىل قۇرعاندا، ارا - تۇرا اعاش دىڭدەرىن سيپاعاندى جاقسى كورەدى، «نەشە 10 جىلدىڭ الدىندا، مەن كوكجاردا ادام تۇرۋعا بولادى دەپ ويلاپ كورمەگەن ەدىم».

  كوكجار اقسۋ قالاسىنا ىرگەلەس. جەرگىلىكتى قارتتاردىڭ ەسكە الۋىنشا، ەس بىلگەننەن بۇل جەر شولەيت دالا، قۇبا ءتۇز ەكەن، ول بۇكىل اقسۋ ايماعىنىڭ قۇمدى بوران وشاعى بولىپتى، وندا ءار جىلى قۇمدى بوران سوعاتىن اۋا رايى 100 كۇننەن اسادى ەكەن؛ قىس پەن كوكتەمدە دۇلەي داۋىل سارى قۇمدى ءۇيىرىپ، كوكجار جاقتان دولىلانا كوتەرىلىپ، جەر - اسپاندى تۇنەك باسادى، كۇن جارىقتا شام جاعىلىپ، ادامدار ەسىكتەن اتتاپ شىعا الماي قالادى.

  «ءتوز، توزە الماساڭ، قاشىپ كەت»، -دەيدى ءالي سۇلەيمەن.

  بۇعان بۇرىنعىلار قارسىلىق كورسەتىپ تە كورگەن. ونسۋ اۋدانىنىڭ «جەر - سۋ شەجىرەسىندە» جازىلۋىنشا، چيڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزىندە ونسۋ ۋاڭى كوكجاردا تۇرپان شەبەرلەرىن ۇسىنىس ەتىپ، كارىز قۇدىعىن قازدىرىپ، جەر استى سۋىن تارتىپ، تىڭ يگەرىپ، ورمان ءوسىرىپتى، ءبىراق ەسەپسىز قارجى جۇمسالىپ، كوتەرە الماعان سوڭ، بۇل جۇمىستى توقتاتقان؛ جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىن، وسى جەردە كوپتەگەن كارىز قۇدىعى قازىلعان، ءبىراق سۋ شىقپاعان سوڭ، ءساتسىز بولىپ قالا بەرىپتى؛ 20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارىندا اقسۋ ايماعىنداعى دولان توعانىنىڭ سۋىن وسىندا باستاپ اكەلۋ تۋرالى دا وي كوتەرىلگەن، ءبىراق سۋ باستايتىن ورىن دۇرىس بولماعان سوڭ، اقىرىندا بۇل ينجەنەريا ىسكە اسپاعان.

  ءبىراق اقسۋلىقتار جازمىشتىڭ جازۋى وسى دەگەنگە سەنبەيدى.

  1985 - جىلى اقسۋ ايماقتىق پارتكومىنىڭ شۋجيى بولىپ تۇرعان شيە فۋپيڭ ورمان شارۋاشىلىعى، سۋ يگىلىگى، قاتىناس - تاسىمال سياقتى تاراۋلاردىڭ جاۋاپتىلارىمەن پىكىرلەسكەن سوڭ، بار كۇشتى سالىپ، كوكجاردىڭ شولەيتتەنۋ احۋالىن وزگەرتۋدى ۇيعارادى. كەلەسى جىلى اقسۋ كوكجار ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ قولباسشىلىق شتابىن قۇرادى.

  سول كەزدە، ورمان الاڭىندا ورمان قورعاۋشىسى بولىپ ىستەيتىن ءالي سۇلەيمەن: «كوكجاردا اعاش ەگۋدىڭ قۇمدا بالىق وسىرۋدەن نە ايىرماشىلىعى بار؟» دەپ ويلاعان.

  «جىلدا اعاش ەككەنمەن، ەشتەڭە ونبەيدى، كوكتەمدە ەگىپ، كۇزدە وتىن قىلادى»، «حالىقتى اۋرە - سارساڭعا سالىپ، قازىنانى شاشادى»... كوپتەگەن بۇقارا، كادر كوكجاردا اعاش ەگۋدىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتپەيدى.

  سول كەزدە اقسۋ ايماقتىق ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى بي كىشيان ادام باستاپ، كوكجاردا كوپ رەت تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، 58 قيما بەت توپىراق ۇلگىسىن الادى، بارلىعى قۇم توپىراق، قۇمايت توپىراق، جابىسقاق توپىراق، سور توپىراق بولىپ شىعادى، سور قۇرامى ەڭ كوپ جەردە %5.58كە جەتەدى، ءبىراق مەملەكەت بەلگىلەگەن ورمان ءوسىرۋ ولشەمىندە بۇل كورسەتكىش %1تەن اسپاۋ كەرەك ەدى؛ ونىڭ ۇستىنە كوكجاردا جىرا - توبەلەر بۇيراتتانىپ جاتادى، كەيبىر جەرلەردىڭ بيىكتىك ايىرماسى 10 نەشە مەترگە جەتەدى، توپىراعى نە كەرپىشتەي قاتتى، نە مەيلىنشە بوس بولادى، كەيبىر جەرلەرى جەل اۋزىندا بولىپ، بوران كەلسە، اعاش قالامشالارىن تۇرعىزۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولاتىن. مۇنان دا قورقىنىشتىسى، اعاش ەگۋگە ەڭ قاجەت سۋ قاينارى تىپتەن وتە الىستا ەدى.

  بىرەۋلەر بي كىشيانعا «مۇنشالىق ۇلكەن تاۋەكەلگە بارىپ قايتەسىڭ، ەككەن اعاشىڭ ونبەي قالسا، بۇقارا سەنى قايتىپ سىبار ەكەن؟» دەپ اقىل ايتادى. ورمان شارۋاشىلىعى شەبىندە 30 جىلدان ارتىق قىزمەت ىستەگەن وسى قارت مامان سوندا: قىلتانسىز تاقىر دالانى كورىپ قاراپ وتىرا المايمىن، توبەلەردى جاسىلداندىرۋ، كەيىنگى ۇرپاقتارىمىزعا تاماشا قورشاعان ورتا قالدىرۋ ءۇشىن، مۇنداي تاۋەكەلگە بارۋعا پەيىلمىن، - دەيدى.

  زور شەشۋشى شايقاس: بايىرعى زامانعى شولەيتتە كەرەمەت جاراتتى

  1986 - جىلى 4 - ايدا 250 نەشە ادامنان قۇرالعان توعان قازۋشىلار توبى كوكجارعا كەلدى.

  كوكجار ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ قولباسشىلىق شتابىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسار باستىعى، اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ ورىنباسار باس حاتشىسى حى جۇنيىڭنىڭ ەسكە الۋىنشا، قۇمدى بوران ازىناپ تۇرعاندا، قۇرىلىسشىلاردىڭ ەرىندەرى ءبىر قابات سىلىنىپ، كوپتەگەن ادامداردىڭ اۋزىنان، مۇرنىنان قان اعىپتى.

  جۇمىسشىلار وت جاعىپ، قازان كوتەرەيىن دەسە، بوران ءسوندىرىپ توقتاتپايدى؛ ءولدىم - تالدىم دەگەندە پىسقان ءبىر قازان استىڭ بەتىنە بوران ءبىر قابات قۇم سەبە قويادى.

  وسى توپ، وسى ادامدار سارى توپىراقپەن الىسىپ، نەبارى 4 ايدا 16.8 كيلومەتر كەلەتىن، كوپىر وتكىنى، سۋ تيەك سياقتى 505 سۋ يگىلىگى قۇرىلعىلارى بار، سۋ سىڭبەيتىن بەل توعان قازىپ شىعادى.

  سۋ ماسەلەسى شەشىلدى، ەندى جول جوندەۋ كەرەك، قالامشا مەن ادامدار كوكجارعا جەتۋ ءۇشىن، الدىمەن، ءسوز جوق، جول جوندەۋ كەرەك.

  جول جوندەۋ ءۇشىن الدىمەن تاعانىن تاپتاپ بەكەمدەۋ كەرەك، كوكجاردىڭ سورى كۇشتى بولعاندىقتان، سۋ تيسە بولدى ەزىلىپ، بالشىققا اينالادى، جارتى مەتر تەرەڭدىكتەگى سارى توپىراق بۇكىلدەي سۋ شاشقىش ماشينانىڭ تاپتاۋىنا سۇيەنەدى. ءبىراق سۋ شاشقىش ماشينا جۇرگەن كەزدە، ءتورت دوڭگەلەگىنە ساز بالشىق جابىسىپ، قوزعالا الماي، امالسىز ونى تراكتورمەن سۇيرەيدى.

  نەشە مىڭ جىل جينالىپ، شەگەلەنىپ قالعان سارى توپىراقتى ءسۇرىپ، تەگىستەۋ ءۇشىن، توپىراق كۇرەۋىش تراكتور ارلى - بەرلى نەشە جۇرگەندە جەردىڭ بەتىنە ارەڭ سىزىق تۇسىرەدى. ناتيجەسىندە 8 توپىراق كۇرەۋىش تراكتوردىڭ جەتەۋى بۇزىلىپ تىنادى.

  قولباسشىلىق شتاپ پەن قارۋلى ساقشى تارماق اترەتى اقىلداسا كەلە بومبىمەن جارىپ «قامال الۋدى» ۇيعارادى.

  «گۇمپ... گۇمپ...» جارىلعان بومبى ءۇنى ءشول دالاعا تاراپ جاتادى. كەيبىر جەرلەردى بومبىمەن جارسا دا، تەك تەگەنەدەي عانا ورىن ويىلادى. قۇرىلىستى جالعاستىرۋعا امال قالمايدى.

  تەحنيكتەر ەندى جەردى سۋمەن ءجىبىتۋ ءادىسىن قولدانادى، ءبىر ءتۇن سۋمەن جىبىتكەندە، سۋ 5 سانتيمەتر ءسىڭىپ، ارى قاراي جەرگە تاعى سۋ قويادى؛ كەيبىر جەرلەرگە سۋ سىڭبەي قويعان سوڭ، جۇمىسشىلار امالسىز كۇرەكپەن، بالعامەن از - ازدان تىرمالاپ، تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، قايلامەن قازادى.

  حى جۇنيىڭنىڭ ءالى ەسىندە: جۇرتتىڭ قولدارى قانتالاپ قولدىراپ، ونە بويلارىن تەر باسادى، اۋىرسىنعان كەيبىر جاس جىگىتتەردىڭ كوزىنەن جاس دومالايدى.

  جەر تەگىستەلگەنىمەن، ءالى اعاش ەگۋگە كەلە قويمايدى، توپىراقتىڭ سورىن باسىپ، ساپاسىن جاقسارتۋ كەرەك ەدى. قولباسشىلىق شتاپ جەردىڭ ىڭعايىنا قاراي توپىراقتىڭ ساپاسىن جاقسارتۋدى ۇيعارادى. اتىزداردان جاقسى توپىراق اكەلۋدەن تىس، توپىراقتاعى سور قۇرامىنىڭ تۇرلىشە بولۋىنا قاراي، نە توعان سۋىمەن سوردى ايداسا، نە تىكەلەي اڭگەك اشىپ، توعان قازىپ، سۋ ايداپ، سوردى باسادى، ءتىپتى كۇرىش ەگۋمەن بىرلەستىرىپ، توپىراقتى جاقسارتۋدى دا سىناپ كورەدى.

  اقىرى، اعاش ەگۋگە بولاتىن بولدى!

  ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرى، وقىتۋشىلار، وقۋشىلار، شيپاگەرلەر، سەسترالار، قارۋلى ساقشى كوماندير - جاۋىنگەرلەرى تۇگەل اتتانىسقا كەلەدى. دەرلىك ءار اقسۋلىقتىڭ ەسىندە كوكجاردا اعاش ەگۋدەن ەستەلىك قالعان. ەرلى - زايىپتىلار بىرلەسىپ ءبىر اعاش ەگەدى، اكەلى - بالالىلار ءبىر شەلەك سۋدى بىرگە كوتەرەدى، جاڭا اسكەرلەر شينجياڭدى كوركەيتۋ اعاشىن ەگەدى...

  50 نەشە جاستاعى لاي چيڭ بىلاي دەيدى: 20 جاسىمنان قازىرگە دەيىن ءار جىلى اعاش ەگىپ كەلەمىن، العاشقى بىرنەشە جىلدا الدىمەن بەلۋاردان كەلەتىن ۇلكەن شۇڭقىر قازىپ الىپ، ونى ءبىر قابات تىڭايتقىش، ءبىر قابات توپىراقپەن كومگەندە عانا، قالامشا ونەتىن، قازىر تۇندە تۇسىمدە دە شۇڭقىر قازىپ، ونە بويىم سىرقىراپ جاتامىن».

  ەرىكتى اسكەر جاۋ تۋانۋا اسكەري ءبولىم كوكجار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىنا قاتىناسادى دەگەن حاباردى ەستىپ، ۇيىنە قايتىپ ۇيلەنۋ ويىنان ىرىقتى تۇردە باس تارتىپ، حات جازىپ، قالىڭدىعىن شانشيدەگى ۇيىنەن اقسۋعا كەلۋگە كوندىرىپ، كوكجارداعى قۇرىلىس باسىندا «ەرەكشە ۇيلەنۋ سالتىن» وتكىزەدى، جاس جۇبايلار قول ۇستاسىپ، كوكجاردا ماحابباتتىڭ العاشقى قالامشاسىن ەگەدى. 10 جىلدان كەيىن، ولار بالالارىن ەرتىپ، نۋ توعايعا اينالىپ، جەمىسكە تولعان كوكجارعا كەلىپ، بۇكىل وتباسى بولىپ تاعى ءبىر «ءۇمىت اعاشىن» ەگەدى.

  كوكجاردا ءبىر ءتۇپ اعاشتىڭ ءونۋى وڭاي ەمەس.

  كوكجار ورمان باسقارۋ پۋنكتىنىڭ العاشقى پۋنكت باستىعى: جۇرت وسىنشالىق جاپادا مىندەتتى شۇڭقىر قازىپ، اعاش ەكتى، اعاشتى جاقسى قاراماساق، قىلمىسكەر بولمايمىز با؟ اعاش ونسە، مەن ەلدىڭ الدىندا ەڭسەمدى كوتەرىپ جۇرەمىن عوي، - دەدى. ونىڭ ەسكە الۋىنشا، ورمان باسقارۋ پۋنكتىنىڭ كادر - قىزمەتشىلەرى ءۇرتىس نەشە كۇن ۇيلەرىنە قايتپاي، ءار ءتۇپ اعاش سۋارىلعانعا دەيىن قاداعالاپ وتىرىپ، قاتتى شارشاپ كەتكەندە اعاش تۇبىنە بۇكتەتىلىپ جاتا قالىپ، ءبىراز مىزعاپ الادى ەكەن. كوپشىلىكتىڭ دەن قويا باپتاۋىندا، 1987 - جىلدان 1989 - جىلعا دەيىن كوكجارداعى اعاشتاردىڭ ءونۋ مولشەرى %87.5كە جەتىپ، بەلگىلەنگەن نىسانادان اسادى.

  بۇگىنگى تاڭدا، كوكجار ورمان باسقارۋ پۋنكتىنىڭ ەڭ العاشقى 38 كادر - قىزمەتشىسىنىڭ كەيبىرى اۋرۋدان كوز جۇمعان، اۋىر رەۆماتيزم اۋرۋىنا شالدىققان كوپشىلىگى بۇلتتى، جاڭبىرلى كۇنى اۋرۋدىڭ بەينەتىن ءبىر كىسىدەي تارتۋدا.

  ءالي سۇلەيمەننىڭ ايتۋىنشا، قالامشا ەگەتىن ارىق - توعانداردىڭ توپىراعى بوس بولعاندىقتان، اعاش سۋارعاندا وتە وڭاي جىرىلىپ كەتەدى ەكەن. ءبىر كۇنى كەشتە توعان جىرىلىپ كەتىپ، ول ءارى - ءسارى بولماستان جىرىلعان جەرگە جاتا قالىپ، قىزمەتتەسى كەتپەنمەن دەرەۋ ونىڭ دەنەسىن بويلاپ توپىراقپەن بەكىتىپ، توعاندى ارەڭ جوندەپتى.

  ءالي سۇلەيمەننىڭ اۋەلدە قالاعا بارىپ تۇرۋىنا وراي بولىپتى، ءبىراق ول ۇيىندەگىلەرمەن بىرگە كوكجاردى كۇزەتىپ قالۋدى تاڭدايدى. قارت دىرىلدەگەن قولىمەن ساندىق تۇبىنەن بىرنەشە پاراق سيلىق قاعازىن الىپ شىقتى، بۇل سول كەزدەگى ورمان شارۋاشىلىعى تاراۋلارى بەرگەن تاڭداۋلى قىزمەتكەر سيلىعى ەكەن.

  «بۇل عۇمىرىمدا مىناۋ تەرەكتەردەن باسقا، ارتىمدا قالعانى وسى بىرنەشە سيلىق قاعازى»، - دەيدى قارت جۇبانىشپەن.

  اقسۋ ايماقتىق ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ ساناعى بويىنشا، كوكجار ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى 1986 - جىلى باستالىپ، 2015 - جىلى اياقتاپ، تۇپ - تۋرا 30 جىل جۇرگىزىلگەن، وسى جىلداردا ايماق پارتكومىنىڭ شۋجيىنەن 7 ادام اۋىسىپ، مىندەتتى اعاش ەگۋگە قاتىناسقاندار 3 ميلليون 400 مىڭ ادامعا (رەت) جەتىپ، جالپى ءبىر ميلليون 153 مىڭ مۋ ورمان ءوسىرىلىپ، 13 ميلليون 370 مىڭ ءتۇپ اعاش ەگىلگەن.

  بايىرعى زامانعى ءشول دالا، قۇبا تۇزدە 10 مىڭ گەگتار ورمان تەڭىزى تولقىپ، جالىندى تىرشىلىك لەبى ەستى.

  1996 - جىلى كوكجاردى ب م ۇ قورشاعان ورتا بايلىعىن قورعاۋ كوميتەتى «دۇنيە جۇزىندەگى 500 كوركەم كورىنىس» قاتارىنا قوستى.

  ۇلكەن بۇرىلىس: جاسىل جامىلعى ەگىنشى - مالشىلاردى بايۋعا باستادى

  «ءشول دالادا اعاش ەگۋدىڭ وزىندىك قۇنى جوعارى، كەيىنگى مەزگىلدەگى باپتاۋ جۇمىسىنا ءتىپتى كوپ قاراجات كەتەدى، ورتالىقتىڭ قارجىسىن كۇتىپ وتىرۋ نەمەسە جەرگىلىكتى ورىننىڭ قازىنالىق قارجىسىنا عانا سۇيەنۋ باياندى شارا ەمەس». اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ شۋجيى دۋ ۋانگۇيدىڭ قاراۋىنشا، ەكولوگيالىق قۇرىلىستىڭ جەتىستىكتەرىن باياندى ەتۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، حالىقتىق كۇشتەردى جۇمىلدىرىپ، جالپى حالىقتى جاسىلداندىرۋ ىسىنە ات سالىسۋعا ءارى جاسىل جامىلعى اكەلگەن ەكونوميكالىق پايدانىڭ يگىلىگىن كورۋگە ىنتالاندىرۋ كەرەك ەكەن.

  ول بىلاي دەپ تانىستىردى: ورمان ارقىلى ورماندى اسىراۋ دەگەنىمىز جاسىلداندىرۋ، ورمان وتىرعىزۋ قۇرىلىمىن ۇيلەسىمدى رەتتەپ، وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ كۇن جىلۋى بايلىعىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ىقتاسىن ورمان اراسىنا الما، جاڭعاق، شىلان سياقتى ەكونوميكالىق ورمان اعاشتارىن كىرىستىرە ەگۋ. ۇكىمەت الدىمەن ەگىمشىلىك جۇمىسىنا قارجى سالدى، ونان سوڭ، ەڭ ءتيىمدى ساياسات ارقىلى اعاشتاردى باپتاۋدى شارۋالارعا كوتەرمەگە بەردى، تۇسكەن پايدانى كوتەرمەگە العان شارۋا الادى.

  ءسويتىپ، ۇكىمەتتىڭ جۇگى جەڭىلدەدى، شارۋالار دا ەكولوگيالىق قۇرىلىس بارىسىندا كەدەيلىكتەن قۇتىلىپ اۋقاتتاندى.

  گان يۇڭجۇن − «ورماندى ورمانمەن اسىراۋدىڭ» يگىلىگىن كورۋشىلەردىڭ ءبىرى. 1989 - جىلى ول سولتۇستىك شينجياڭداعى موريدان كوكجارعا كەلىپ جەمىس باعىن كوتەرمەگە الدى، ۇكىمەت قالامشامەن، جەرمەن، سۋمەن تەگىن قامدادى. قازىر ونىڭ 20 نەشە مۋلىق جەمىس باعىنان جىلىنا 300 مىڭ يۋاننىڭ ۇستىندە كىرىس كىرەدى، قالادان باسىنا عيماراتتان ءۇي، استىنا جەڭىل كولىك الدى. 10 جىلدىڭ الدىندا گان يۇڭجۇن جەمىس باعىنان تۇڭعىش شارۋالار شاتتىعى ساياجايىن اشىپ، سول ماڭداعى 100دەن استام جەمىس ورمانىن وسىرۋشىلەردى اۋلا شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە باستادى. وسى شارۋالار شاتتىعى ساياجايلارى اقسۋ قالاسى تۇرعىندارىنىڭ سەيىل - سەرۋەن، دەمالىس ورنىنا اينالىپ، ءتىپتى كوپ ساياحاتشىنى وزىنە تارتتى.

  «ورماندى ورمانمەن اسىراۋ» ۇلگىسى بىرتىندەپ كەمەلدەنە ءتۇستى. كوكجارداعى ءبىر ميلليون 153 مىڭ مۋلىق ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىندا %80ى ەكونوميكالىق ورمان، %15ى ىقتاسىن ورمان، %5ى نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسى مەن سايكەستى نىساندار.

  جەمىس ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى باسقا جەرگە كوشىرىلىپ كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرىلاتىن ەگىنشى - مالشىلارعا وراي اكەلدى. 2014 - جىلى كەدەي ءدىلباردىڭ وتباسى تيانشان قويناۋىنان كوكجار باسقارۋ رايونىنداعى كۇمبەز جاڭا قىستاعىنا كوشىپ كەلدى، جەرگىلىكتى ۇكىمەت ونىڭ وتباسىنا 8 مۋلىق جاڭعاق باعىن اقىسىز بەردى. جاڭعاق پىسۋدان بۇرىن ول ءۇيىنىڭ جانىنداعى جەمىس - جيدەك سەرىكتەستىگىندە جۇمىس ىستەپ، اي سايىن 3000 يۋان كىرىس تاپتى. «قازىر كىرىسىم كوبەيدى، بالالارىم ءتىپتى جاقسى مەكتەپتە وقي الادى»، - دەدى ءدىلبار.

  قازىر تارىم ويپاتىنداعى جەمىس ورمان شارۋاشىلىعى تۇتاس اقسۋ ايماعىنا يگىلىك اكەلدى. اقسۋ ايماقتىق ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ ساناعىنا قاراعاندا، 2017 - جىلى اقسۋ ايماعىندا جەمىس ورمانىنىڭ اۋدانى 4 ميلليون 500 مىڭ مۋعا تۇراقتانىپ، 2 ميلليون 215 مىڭ توننا ءونىم بەرىپ، ءونىم قۇنى 13 ميلليارد 70 ميلليون يۋانعا جەتكەن.

  كوكجار ورمانىنا ىرگەلەس جاتقان ونسۋ اۋدانى بۇگىندە بۇكىل ەلىمىزگە اتى ايگىلى جەمىس ورمان شارۋاشىلىعىنداعى ءىرى اۋدانعا اينالدى. بىلتىر تۇتاس اۋدانداعى شارۋالاردىڭ جان باسىندىق قولداعى تابىسى 15 مىڭ يۋاننان اسىپ، جەمىس ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ۇستاعان ۇلەسى %70تىڭ ۇستىنە شىقتى. قازىر اقسۋ جەمىس ورمان شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى، وڭدەۋ، ساتۋ جۇمىستارىنىڭ ءبىر تۇلعالانا دامۋىن كۇش سالا ىلگەرىلەتىپ، 140تان استام جەمىس ورمان شارۋاشىلىعى كاسىپورنىن قۇرىپ، جۇمىس ورىندارىنان ءبىر توبىن ازىرلەدى.

  جەرگىلىكتى ورىنداعى ءبىر كادر بىلاي دەدى: اقسۋ جەمىس اعاشتارىن العاش وسىرە باستاعاندا، بۇل جەردىڭ شينجياڭنىڭ نەگىزگى جەمىس ورمان شارۋاشىلىعى رايونىنا اينالارىن ەشكىم ويلاماعان ەدى، اقسۋ الماسى تۇرپاننىڭ جۇزىمىنەن، قۇمىل قاۋىنىنان كەيىنگى شينجياڭنىڭ جاڭا تانىسقىسىنا اينالدى.

  ۇلكەن جاقسارۋ: «اپات قاينارى» «باقىت قاينارىنا» اينالدى

  كوكجار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىنىڭ ەسكەرتكىش سارايىندا قىزىل ءتۇستى ەسەپ داپتەرى ەرەكشە كوز تارتادى، وعان 1986 - جىلدان بەرى ءار كەزەكتەگى پارتكوم مەن ۇكىمەتتىڭ مىندەت وتەۋ مەزگىلىندەگى كوكجارداعى جاسىلداندىرىلعان جەر اۋدانى جازىلىپتى. 30 جىلدان بەرى، جاسىلداندىرىلعان جەر اۋدانى كەيدە كوپ، كەيدە از بولعانىمەن، جاسىلداندىرۋ جۇمىسى ۇزىلگەن جوق.

  2015 - جىلى كوكجار ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىنان كەيىن، اقسۋ وزەنى الابىندا، وگەن وزەنى الابىندا، كوڭتايلىق وڭىرىندە «3 ءبىر ميلليون مۋلىق» ەكولوگيالىق جونگە سالۋ نىسانى ىركەس - تىركەس باستالدى، تاسقىننان ساقتانۋ توسپاسى، قاتىناس - جول تورى، سۋارۋ، ءشول دالادا ورمان ءوسىرۋ، ەگىستىك جەرگە ورمان ءوسىرۋ، جەمىس ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ساپاسىن ءوسىرىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ سياقتى ينجەنەريالاردى قامتىعان وسى نىسان ەكولوگيالىق جۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ مەن قورعاۋدى جاپپاي ىلگەرىلەتتى.

  قازىر اقسۋ وزەنى الابىندا ءبىر ميلليون 263 مىڭ 300 مۋلىق ەكولوگيالىق جونگە سالۋ ينجەنەرياسى تۇگەل ورىندالىپ بولدى، وگەن وزەنى الابىندا ءبىر ميلليون 70 مىڭ مۋلىق ەكولوگيالىق ينجەنەريا بيىل كۇزدە ورىندالىپ بولادى، كوڭتايلىق وڭىرىندەگى ەكولوگيالىق جونگە سالۋ ينجەنەرياسى بويىنشا بيىل كوكتەمدە 60 مىڭ مۋ جەرگە اعاش ەگىلدى. 3 ينجەنەريا جوسپار بويىنشا 2020 - جىلى ورىندالىپ بولعان سوڭ، ءبىر ميلليوننان استام ادام مۇنىڭ يگىلىگىن كورەدى.

  2 وزەن الابىنداعى 2 ميلليون مۋلىق ەكولوگيالىق ينجەنەرياسى جونىندە اقسۋ قالاسى ىگەرشى اۋىلى تومەنگى بالداڭ قىستاعىنداعى جەمىس ورمانىن ءوسىرۋشى وسمان سىمايىلدىڭ اسەرى بولەك، ول: بۇرىن اعاش از، المۇرت پىسقان كەزدە بوران، قۇمدى بوران سوعىپ المۇرتتاردى ءتۇسىرىپ، ءونىم مولشەرى مەن كىرىسكە ىقپال جاسايتىن. قازىر قورشاعان ورتا جاقساردى، كىرىسكە دە كەپىلدىك ەتىلدى، − دەدى.

  اقسۋ وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى، 7.6 كيلومەترلىك دولان وزەنى اقسۋ قالاسىنان وتەدى. 10 جىلدىڭ الدىندا دولان وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى جاتاعان ءۇيى 36 جاستاعى نۇرمامەتتىڭ ءالى ەسىندە. «وزەن سۋى ەرەكشە ساسىق بولاتىن»، - دەدى ول.

  2006 - جىلدان باستاپ قازىرگە دەيىن اقسۋ قالاسى دولان وزەنى كورىنىس ينجەنەرياسىنىڭ 3 مەرزىمدىك قۇرىلىسىن جۇرگىزدى، الدىڭعى 2 مەرزىمدەگى ينجەنەريا ءبىتتى، 3 − مەرزىمدەگى ينجەنەريا جۇرگىزىلۋدە.

  10 جىلدان استام ۋاقىتتا وزەن ارناسى كەڭەيدى، اعىندى سۋ كەلدى، وزەننىڭ ەكى بويىنا اعاش ەگىلىپ، باقشا، مادەنيەت الاڭى سالىندى. جاز كەزىندە كەشتەردە ادامدار وسى اراعا كەلىپ سەيىلدەيدى، ۆەلوسيپەدپەن قىدىرادى.

  2016 - جىلى دولان وزەنىندە ويىن - كوڭىل اشۋ باقشاسى سالىندى، نۇرمامەت باقشادا سۋارۋ، ارام ءشوپ وتاۋ جۇمىستارىن ىستەدى، ءتىپتى قايىق جۇرگىزۋدى دە ۇيرەنىپ الدى، اي سايىن 3000 يۋان ەڭبەكاقى الادى. «دولان وزەنىنىڭ ەكولوگياسى جاقسارتىلماسا، قازىرگى جۇمىسىمىز بولماس ەدى، ءالى دارەتحاناسى جوق جاتاعان ۇيدە وتىراتىن ەدىك»، − دەدى ول.

  30 نەشە جىلدىڭ الدىنداعى كوكجارعا جاسالعان جورىقپەن ۇقسامايتىنى، وسى «3 ءبىر ميلليون مۋلىق» ەكولوگيالىق ينجەنەريا كىلەڭ ادام كۇشىنە عانا سۇيەنۋدەن قالعان، ماشينالاسۋ، عىلىم - تەحنيكالانۋ دەڭگەيى بارعان سايىن جوعارىلاي تۇسكەن.

  قازىر اقسۋ اۋىل شارۋاشىلىعى وڭىرىندە سۋ مەن توپىراقتىڭ زايا بولۋى، جەردىڭ قۇمايتتانۋ جانە سورتاڭدانۋ جايتتەرى كورنەكتى تۇردە باسەڭدەدى، قالا رايونىندا قۇمدى بوراننىڭ قاتەرى كورنەكتى تۇردە ازايدى. اقسۋ ايماعىنىڭ اۋا رايى تاراۋىنىڭ ساناعىنا قاراعاندا، اقسۋ ايماعىندا قۇمدى بوران سوعاتىن كۇن سانى 1985 -جىلى 100گە تاياۋ بولسا، قازىر 29 كۇنگە ازايعان. جەردىڭ ورمانمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسى دا %3.35تەن % 6.8كە كوتەرىلگەن، قالانىڭ جاسىل جامىلعىمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسى %35.46كە جەتكەن. ەكولوگيالىق ورتانىڭ جاقسارۋى ايماق ەكونوميكاسىنىڭ نىق قاداممەن دامۋىنا، حالىق بۇقاراسىنىڭ شات - شادىمان ءومىر كەشۋىنە تاماشا كەپىل ازىرلەدى.

  اقسۋ قالاسى، ونسۋ اۋدان قالاشىعى، كۇشار اۋدان قالاشىعى سياقتى جەرلەردە ورتالىق كوشەلەردەن شاعىن الەۋمەتتىك اۋماقتاردىڭ بۇرىش - بۇرىشىنا دەيىن جاسىل ءومىر تىنىسىن سەزىنەسىڭ.

  «اقسۋدىڭ يەن دالادان گۇلدەنگەن قالاعا اينالۋىنداعى باقىتتىڭ قاينارى − كوكجاردا»، -دەيدى جەرگىلىكتى تۇرعىندار.

  (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 10 - ايدىڭ 10 - كۇنى ۇرىمجىدەن بەرگەن حابارى)

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.

  • وسى كەزەكتى جۇڭگو − ازيا - ەۆروپا كورمەسى تۇڭعىش رەت نەگىزگى قوناق ولكەلەردى بەلگىلەدى
  • تاپسىرىس ونىمدەردى جەدەل ءوندىرىپ، قامداۋدى قامتاماسىز ەتتى
  • جىلدىق مىندەتتى ءساتتى ورىنداۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتتى
  • شينجياڭ جۇڭتاي توبى دۇنيە جۇزىندەگى 500 قۋاتتى كاسىپورىن قاتارىنا ءوتتى
  • جەل - جارىق ەنەرگياسى ءوزارا تولىقتىردى