ەسىك اشۋدىڭ الدىڭعى شەبىن بارلاۋ
ءتىلشىمىز ليۋ جيڭ
وسىندا قالۋىنىڭ سەبەبىن سۇراساڭىز، الاتاۋ قالالىق ساياحات مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەيتىن 90 - جىلداردىڭ تۇلەگى ۋاڭ جۇنچاۋ ونداعان سەبەپ ايتىپ بەرە الادى. «كۇندىز بۇل ءبىر گۇلدەنگەن قالا، جۇڭگو - ەۆروپا كەزەكشى پويەزدەرى ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، قاربالاس كورىنىس قالىپتاستىرادى؛ تۇندە بۇل ءبىر جىم - جىرت قالا، بايىپتىلىقپەن ۇيرەنۋگە، ويلانۋعا لايىق». ۋاڭ جۇنچاۋ جونىنەن العاندا، الاتاۋ قالاسى الۋان رەڭدى قالا.
«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى اتقارىلعان 5 جىلدان بەرى، الاتاۋ قالاسى ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدى جانە قالپىنا كەلتىرۋدى كۇشەيتتى، شالعايداعى كەدەن قالا بىرتىندەپ شات - شادىمان تۇرمىس كەشۋگە بولاتىن ەكولوگيالىق قونىسقا لايىقتى قالاعا اينالىپ، تالاي - تالاي جاستى جاستىق كوكتەمى مەن ىنتا - جىگەرىن وسىناۋ ءۇمىت دالاسىنا ارناۋعا باۋرادى.
ءشول دالادان جاسىل القاپقا دەيىن
«ءبىر جىلداعى ءبىر بوران، كوكتەمنەن جالعاسادى قىسقا، تاستى دا دومالاتاتىن داۋىلدا، ۇشا المايدى قۇستار دا». كەزىندەگى الاتاۋ جۇرتقا وسىنداي اسەر قالدىرعان بولاتىن. الايدا 9 - ايدىڭ 27 - كۇنىنەن 30 - كۇنىنە دەيىن، ءتىلشىنىڭ الاتاۋدا وتكىزگەن 4 كۇنىنىڭ 3 جارىم كۇنى كۇننىڭ شۇلەن شۇعىلاسى مەن قوڭىر سامالدىڭ سەرىك بولۋىمەن ءوتتى.
قالادا جۇرسەڭىز، اينالاڭىز تۇگەل جاسىل جەلەك جامىلعان. جولدىڭ ەكى جاعىندا، مەكەمەلەردىڭ اۋلاسىندا، تۇرعىندار رايوندارىندا، باقشالاردا، بارلىق جەردە وسكەن جاسىل جامىلعى تارام - تارام جاسىل ءدالىز قالىپتاستىرىپ، الاتاۋدىڭ ءار بۇرىشىن كومكەرىپ تۇر. كەزىندە قۇمدى بوران ازىناپ تۇراتىن قۋ مەديان بۇل كەزدە گۇل - بايشەشەك جايقالعان، جاسىل اعاش قورشاعان ورتاعا اينالدى.
الاتاۋداعى اعاشتاردىڭ ءبىر ورتاق ەرەكشەلىگى بار − ولاردىڭ بارلىعى شىعىس وڭتۇستىك باعىتقا قاراي قيسايىپ وسەدى، بۇل ولاردىڭ كۇشتى جەلگە قارسى تۇرىپ وسكەندىگىنىڭ بەلگىسى. بۇل ارادا ءبىر اعاشتى قاتارعا قوسۋدىڭ ءوزى مۇشكىل شارۋا، سوندىقتان ءار ءتۇپ اعاشقا سان - ساناقسىز ورمان وتىرعىزۋشىلاردىڭ جۇرەك قانى مەن ماڭداي تەرى سىڭگەن.
الاتاۋدىڭ جەرى قاعىر، سۋى تاپشى، باسىم جەرى قۇنارسىز سورتاڭ، شاعىل قۇرامى جوعارى سۇرعىلت قوڭىر رەڭدى ءشولدى توپىراق، وندا وسىمدىكتىڭ ءوسىپ - ءونۋى قيىن. جاڭادان ەگىلگەن كوشەتتەرگە تىرەۋ قويىپ بەكەمدەۋگە ءارى كوشەتتىڭ تۇبىنە باسقا جەردىڭ توپىراعىن كوشىرىپ اۋىستىرۋ، شاعىن سۋارۋ اۋماقتارى بويىنشا كەزەكتەستىرىپ سۋارۋ سياقتى تەحنيكالىق تاسىلدەردى قولدانۋعا تۋرا كەلەدى. قازىر مۇنداعى اعاشتاردىڭ ءونۋ مولشەرى %95كە جەتكەن.
قالا ىشىنە جاسىلداندىرۋ اعاشىن ەگىپ، قالا سىرتىنا جەلدەن قورعانۋ ورمانىن وتىرعىزدى. ءار جىلى وتكىزىلەتىن اعاش ەگىپ، ورمان وتىرعىزۋ قيمىلى مەن سۋ باستاۋ ينجەنەرياسىنىڭ ىلگەرىلەتىلۋىمەن اۋا بارعان سايىن دىمقىلداندى، جۇرت بوراننىڭ ازايىپ، جاڭبىردىڭ كوبەيگەندىگىن تىكە سەزىندى.
بىلتىر الاتاۋ قالالىق پارتكومنىڭ ۇگىت بولىمىنە كەلىپ قىزمەتكە ورنالاسقان موڭعۇل جىگىت ءدوشا دا اعاش ەگىپ، ورمان وتىرعىزۋ قيمىلىنا قاتىناسقان. «كوكتەم − الاتاۋدىڭ ەڭ دۋماندى ماۋسىمى، مۇندا قىزمەت ىستەيتىن ءاربىر ادام تۇگەلدەي اعاش ەگەدى، بىلتىر مەن نەشە ءجۇز ءتۇپ اعاش ەكتىم»، - دەدى ءدوشا.
5 جىلدان بەرى الاتاۋ «ەكولوگيا ارقىلى قالانى كوركەيتۋ» ستراتەگياسىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، جاساندى ورمان وتىرعىزۋ ارقىلى جاسىلدانعان، جاقسارعان جەر اۋدانىن 6130 مۋعا جەتكىزدى، قازىر تۇتاس قالاداعى مەملەكەت دارەجەلى الەۋمەتتىك يگىلىك ورمانىنىڭ اۋدانى 280 مىڭ مۋعا، جاساندى ورماننىڭ اۋدانى 11 مىڭ 400 مۋعا، جاسىلمەن كومكەرىلۋ مولشەرى %34.3كە جەتتى.
ەبينۇر كولىن سەلبەسىپ بىرگە قورعادى
الاتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىنە ورنالاسقان ەبينۇر كولىنىڭ سازدىعى بۇرىننان بەرى قاراقۇيرىق، ەتتى سۇڭعىلا سياقتى سيرەك كەزىگەتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ مەكەنى. بۇرىن ءونىمدى قورعالماعاندىقتان، زاڭسىز اۋلاۋ، زاڭسىز قازۋ سياقتى زاڭعا قايشى ارەكەتتەر ەبينۇر كولىنىڭ ەكولوگياسىن ءبىر مەزگىل اۋىر دارەجەدە بۇلدىرگەن ەدى.
جاقىنعى جىلداردان بەرى، الاتاۋ قالاسىنداعى ورمان قوعام حاۋىپسىزدىگى سياقتى بىرنەشە تاراۋ بىرلەسىپ، ەبينۇر كولىن قامتىعان كەڭ القاپتاعى زاڭسىز اۋلاۋ، زاڭسىز قازۋ، جابايى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردى ساۋدالاۋ سياقتى زاڭسىز ارەكەتتەرگە قاتاڭ سوققى بەردى.
ءتىلشى قورىققا كىرىپ كوپ وتپەي، باياۋ جىلجىپ بارا جاتقان اۆتوموبيلدىڭ الدىنان التى قاراقۇيرىقتىڭ سەكىرىپ ءوتىپ، ءاپ - ساتتە قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىنا كىرىپ عايىپ بولعاندىعىن كوردى. 200 مەتردەن استام قاشىقتىقتاعى ەبينۇر كولىندە كوپتەگەن سۋ قۇستارى ۇشىپ - قونىپ ءجۇر، وسى اراداعى سيرەك كەزىگەتىن باعالى جاندىك − تۇزدى قۇرت ولاردىڭ نەگىزگى ازىعىنىڭ ءبىرى.
ەبينۇر كولىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىندەگى كوكباستاۋ وڭىرىندە جاڭا ەگىلگەن سەكسەۋىل، توراڭعى جايقالا ءوسىپ، تاقىر جەر شوپپەن كومكەرىلگەن. ءتىلشى بۇل اراعا كەلىپ كورمەگەن بولسا، كوز الدىنداعى وسى جەردە بۇرىن ءبىر قىستاقتىڭ بار ەكەندىگىنە سەنبەس ەدى.
«بىلتىر 7 - ايدا قىستاق تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپ ساندىسى الاتاۋ قالاسىنا كوشىپ كەتتى، ەندى ءبىر ءبولىمى تولى اۋدانىنا كوشىپ باردى»، - دەيدى شينجياڭ ەبينۇر كولى سازدىعى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىعىنىڭ كوكباستاۋ ورتالىعى باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنىڭ قىزمەتكەرى يدىمباعىم. ەبينۇر كولىنىڭ ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، الاتاۋ قالاسى كوكباستاۋدىڭ باسىم كوپ ساندى قىستاق تۇرعىنىن قابىلدادى، سونداي - اق ولاردى تۇرعىن ۇيمەن، قىزمەت ورىنمەن قامدادى. قازىر 189 قىستاق تۇرعىنى قالا تۇرعىنىنا اينالدى.
قاراقۇيرىقتار قايتىپ كەلىپ، توراڭعى اعاشى قاۋلاي ءوستى. شينجياڭداعى اۋماعى ەڭ ۇلكەن تۇزدى كول، سونداي - اق توڭىرەگىندەگى ءوڭىر جابايى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ قۇتتى مەكەنىنە اينالۋدا.
ەكولوگيالىق قونىسقا جايلى قالا قۇردى
«مەن وسى جەردە تۇرمىس كەشىرگەندى ۇناتامىن»، - دەدى كەزىندە كوكباستاۋدا مالشى بولعان ريزا عىلىم قىزى، بىلتىر ەبينۇر كولىنەن قونىس اۋدارعان ريزا وتباسى الاتاۋ قالاسىنداعى 60 نەشە شارشى مەترلىك تۇرعىن ۇيگە كوشىپ كىردى. ۇكىمەتتىڭ كومەگىندە، ريزا الاتاۋ قالاسىنداعى ءبىر بالاباقشاسىندا كۇتۋشى بولىپ قىزمەتكە تۇردى. قىزمەتتەن تۇسكەننەن كەيىن، ونىڭ ەڭ ۇناتىپ باراتىن جەرى − الاتاۋ ورتالىعى ەدى.
قالا تۇرعىندارىنىڭ دەمالىپ، كوڭىل اشۋىنا تاماشا ورتا ازىرلەۋ ءۇشىن، 2017 - جىلى الاتاۋ قالاسى قىزمەت، كورمە، سپورت، سەيىل - سەرۋەن، كوڭىل اشۋ ءبىر تۇلعالاندىرىلعان ءىرى كولەمدەگى قالا جالپىلىق تۇلعاسى − الاتاۋ ورتالىعىن قۇردى. بوراندى كۇندە دەنە شىنىقتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن، ورتالىق 800 مەترلىك بولمە ءىشى جاياۋ ءجۇرىس جولىن سالدى، سونىمەن بىرگە جۇرۋشىلەردىڭ سەزىمىن بايىتۋ ماقساتىندا، جاياۋ ءجۇرىس جولىن كاۋچۇك، تاس، اعاش سياقتى ۇقساماعان ماتەريالدارمەن جاسادى.
ورتالىقتىڭ قالا كورمە سارايىن جوبالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءدال ۋاڭ جۇنچاۋ ەدى. 2015 - جىلى 7 - ايدا دارىندى ەنگىزۋ جوسپارى بويىنشا الاتاۋ قالاسىنا كەلگەن ۋحان توقىماشىلىق داشۋەسىنىڭ وسى اسپيرانتى ساياحات مەكەمەسىندە ۇگىت قىزمەتىمەن شۇعىلدانۋدى تاڭدايدى. وزىمەن مەكتەپتەس جىگىت دوسى شياۋ ۋيچۇن دە ونىمەن بىرگە كەلگەن، قازىر ولار وسى ارادا وتاۋ تىگىپ، وشاق كوتەرىپ تە بولدى.
«كورمە سارايىن جوبالاۋ بارىسىندا قىرۋار ماتەريال اقتارىپ، الاتاۋدىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىن ارالاپ شىقتىم. جاڭا قالانىڭ بوي كوتەرگەندىگىنىڭ كۋاشىسى جانە ات سالىسۋشى بولعان مەن، الاتاۋدىڭ بولاشاعىنا سەنىمىم كامىل»، - دەيدى ۋڭ جۇنچاۋ.
قىسقا عانا بىرنەشە جىلدا، ۋاڭ جۇنچاۋ سياقتى الاتاۋدا تامىر تارتىپ قالعان جوعارى دەڭگەيلى دارىندى 788 ادامعا جەتتى. «شىنار ەكسەڭ، سامۇرىق قوناقتايدى» دەگەندەي، ەكولوگيالىق ورتانىڭ جاقسارۋىنا، «دارىندىلاردى الدىمەن ويلاستىرۋ» ينجەنەرياسىنىڭ اتقارىلۋىنا، قالانىڭ تەز قارقىنمەن دامۋىنا بايلانىستى، الاتاۋعا توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان دارىندىلار توپ - توبىمەن جينالدى. «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» قۇرىلىسىنىڭ شىعىس جەلىمەن الاتاۋ قالاسىنىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى قاۋلاي ءتۇستى.
