جاڭ يۇڭحى
جۇڭگو مەن شەتەلدىڭ زاڭمەن جونگە سالۋىنىڭ دامۋ بارىسى ازاماتتاردىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمى زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى ەكەندىگىن، زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ اياق الىسىنا جانە قۇرىلىس ناتيجەسىنە بارىنشا ىقپال ەتىپ، زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەتتى تۇلعالاۋمەن باستان - اياق بىرگە جۇرەتىندىگىن كورسەتتى. زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمى زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەتتىڭ شەشۋشى فاكتورى، زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىنىڭ نەگىزگى دانەكەرى، ەكەۋى ءبىر - بىرىنە اسەر ەتىپ، ءبىر - ءبىرىن جەبەيدى.
ۇزاق ۋاقىت قۇلشىنۋ ارقىلى جۇڭگوشا سوتسياليستىك زاڭ جۇيەسى قالىپتاسىپ، زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ تۇزىمدىك نەگىزى بەكەمدەلىپ، زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت قۇرىلىسى نەگىزگى العى شارتقا يە بولىپ، زاڭ جۇيەسىنىڭ بەدەلى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولدى. زاڭ − مەملەكەت جاسايتىن نەمەسە مويىندايتىن، جالپى بەتتىك بويسۇنىلاتىن، ۇقىق پەن بورىشتى مازمۇن ەتكەن، مەملەكەت ءماجبۇري كۇشپەن اتقارىلۋىنا كەپىلدىك ەتەتىن جالپى بەتتىك تەجەۋ كۇشىنە يە قوعامدىق ولشەم. ءبىر مەملەكەتتە زاڭنان باسقا، مىسالى، ءمورال، ءدىن، عۇرىپ - ادەت، ساياسات، سەرىكتەستىك ۋستاۆى، مەكتەپ ءتارتىبى سياقتى تاعى دا كوپ ءتۇرلى قوعامدىق ولشەمدەر ءومىر سۇرەدى، ولار ءوز سالالارىنداعى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيدى. ءمورال ولشەمى قوعامدىق ءتارتىپ جونىندەگى مۇراتتان تۋعان، تۇرلىشە تۇرعىدا، تۇرلىشە توپتا تۇرلىشە ءمورال ولشەمدەرى بولادى؛ ءدىن قاعيدالارى ءدىن مۇريتتەرىنىڭ رەالدىققا جانە بولاشاق دۇنيەگە دەگەن ارمان - تىلەگى مەن ولار جونىندەگى سەنىمىن ايگىلەيدى؛ عۇرىپ - ادەت بايىرعى زامانداردان جالعاسىپ كەلگەن، ۇزدىكسىز ءومىر ءسۇرۋ جانە تۇراقتىلىق قاسيەتتەرىنە يە ولشەم؛ ساياسات مەملەكەت كەزەڭدىك قىزمەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن جولعا قويعان لۋشيان، باعىت، ولشەم جانە شارا، ت.ب؛ سەرىكتەستىك ۋستاۆى مەن مەكتەپ ءتارتىبى ارنايى توپتىڭ بەلگىلى سالادا، ءسوزسىز، بويسۇنۋعا ءتيىستى ىشكى ولشەمى. ءبىر مەملەكەتتە بۇل ولشەمدەردىڭ بىرەۋى كەم بولسا بولمايدى، ءبىراق زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەتتە زاڭ ەڭ ۇستەم ورىندا تۇراتىن قوعامدىق ولشەم، مۇنى زاڭنىڭ مەملەكەت ەركىنىڭ ىشكى بەلگىلەمەلىك سيپاتى بەلگىلەگەن. قالاي دەگەنمەن، ءمورال مەن عۇرىپ - ادەت كوبىنەسە ءوزىنىڭ جەرگىلىكتى سيپاتىن كورسەتىپ جاتادى، ال ءدىن قاعيداسى، سەرىكتەستىك ۋستاۆى، مەكتەپ ءتارتىبى ارنايى توپتىق ولشەم قاسيەتىنە يە، ولاردا زاڭداعىداي مەملەكەتتىڭ بەدەلدىلىگى مەن جالپى بەتتىلىگى بولمايدى. ساياسات مەملەكەتتىڭ ەكونوميكا، ساياسي، مادەنيەت سياقتىلاردى رەتكە سالاتىن كەزەڭدىك ءتاسىلى، وندا دا زاڭنىڭ بارىنەن ۇستەم تۇراتىن قاسيەتى بولمايدى.
اتاپ كورسەتۋگە ءتيىستىسى، زاڭنىڭ بەدەلى ونىمەن ۇيلەسەتىن باسقا قوعامدىق ولشەمدەردى شەتكە قاقپايدى. زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەتتە باسقا قوعامدىق ولشەمدەر مەن زاڭدىق ولشەم اراسىندا بەلگىلى دارەجەدە ءبىر - بىرىنە اسەر ەتۋ جانە ىقپال ەتۋ ءومىر سۇرەدى، قاجەتتى باسقا قوعامدىق ولشەمدەر زاڭدىق ولشەمنىڭ قوعامدىق قاتىناستى رەتتەۋىن ءونىمدى تولىقتايدى. بۇل − زاڭ ماماندارىنىڭ زاڭ بەينە بولمەدەگى شىراق سياقتى، ونىڭ بولمەنىڭ بارلىق بۇرىشىن جارىقتاندىرۋى مۇمكىن ەمەس دەگەنىندەي جاعداي. سوندىقتان كەيبىر ورىنداردا ەگەر بۇلىڭعىرلىق جاعداي بولسا، باسقا قوعامدىق ولشەمدەردىڭ جارىققا شىعۋى اسا قاجەتتى. دەگەنمەن بۇل قوعامدىق ولشەمدەر تەك قانا تولىقتاۋشى رەتىندە ءومىر سۇرەدى، استە زاڭنىڭ ورنىن باسا المايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل قوعامدىق ولشەمدەر، ءسوزسىز، زاڭمەن ۇيلەسۋى، زاڭنان ۇستەم تۇرماۋى كەرەك، بۇل زاڭمەن جونگە سالۋداعى بۇلجىماس زاڭدىلىق.
الايدا، تەك قانا زاڭ بولىپ، ول ەڭ كەمەلدى بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، قاجەتتى جالپى بەتتىك مويىنداۋعا جانە بويسۇنۋعا يە بولماسا، بار بولعانى ءبىر جاپىراق كەرەكسىز قاعاز بولىپ قالا بەرمەك. سوندىقتان زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەتتە كەمەلدى زاڭ جاساۋدان سىرت، ورىن جاعىندا زاڭنىڭ، ءسوزسىز، باسقا قوعامدىق ولشەمدەر مەن زاڭنىڭ جالپى بەتتىك قولدانىمدىلىعىنان جوعارى تۇراتىندىعىن تۇراقتاندىرۋ كەرەك.
ازاماتتاردىڭ زاڭنىڭ بەدەلىنە دەگەن مويىنداۋىن تۇراقتاندىرۋ زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تالابى. ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىندا «ءارقانداي ۇيىمنىڭ نەمەسە جەكەنىڭ نەگىزگى زاڭ مەن زاڭداردان جوعارى تۇراتىن ەرەكشە ۇقىعى بولمايدى» دەپ بەلگىلەنگەن. زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت ءوزىنىڭ ازاماتتارىنان نەگىزگى زاڭ مەن زاڭدىق ولشەمگە، ءسوزسىز، بويسۇنۋدى تالاپ ەتەدى، بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن قاعيدا ءارى ازاماتتاردىڭ نەگىزگى بورىشى. الايدا زاڭدىق تانىم جاعىنداعى پارىققا بايلانىستى، بارلىق ازامات تۇگەلدەي وسىنداي بويسۇنا بەرمەيدى. مىسالى، كەيبىرەۋلەر ءمورالدى زاڭنان جوعارى قويادى، كەيبىرەۋلەر ءدىندى زاڭنىڭ ورنىن باستىرۋدى ۋاعىزدايدى، ولار مەملەكەتتىڭ زاڭىن جوققا ساناپ، ءدىن قاعيداسىن زاڭنان جوعارى قويادى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەر نەگىزگى زاڭدى جەلەۋ ەتىپ، نەگىزگى زاڭدا «ءدىني سەنىم ەركىندىگى» قورعالاتىندىعى جونىندە بەلگىلەمە بار دەپ اقىلسيدى. ولاردىڭ قاراۋىنشا، ەركىندىك دەگەنىمىز ويىنا كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەۋ. اتاپ كورسەتۋگە ءتيىستىسى، ءارقانداي مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى ۇقىق بەرۋمەن بىرگە، بورىشتى دا بەلگىلەگەن. ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىندا ازاماتتاردىڭ «ءدىني سەنىم ەركىندىگى» قورعالاتىندىعى بەلگىلەنۋمەن بىرگە، «ءارقانداي ادامنىڭ دىننەن پايدالانىپ قوعام ءتارتىبىن بۇزاتىن، ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنا زيان جەتكىزەتىن، مەملەكەتتىڭ وقۋ - اعارتۋ تۇزىمىنە كەدەرگى بولاتىن ارەكەتتەردى جۇرگىزۋىنە بولمايدى» جانە «ءدىني ۇيىمدار مەن ءدىني ىستەر شەتەلدىك كۇشتەردىڭ بيلىگىندە بولمايدى» دەپ تە بەلگىلەنگەن. زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەتتە ازاماتتار تەك ۇقىق تانىمىنا عانا يە بولىپ، بورىش كوزقاراسىنا يە بولماۋىنا، تەك ۇقىقتان يگىلىكتەنىپ، بورىشىن اتقارماۋىنا بولمايدى. سونىمەن بىرگە، ءبىز مىناعان دا نازارۋ اۋدارۋىمىز كەرەك: مەملەكەتتىڭ زاڭ - ءتۇزىمىن مويىندامايتىن ادامدا مەملەكەتكە دەگەن شىنايى مويىنداۋ سەزىمى دە بولمايدى. مۇنىڭ سەبەبى مەملەكەتتى مويىنداۋ قۇرعاق ۇران ەمەس، ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى بولادى، جوق دەگەندە، جەكە ازامات، ءسوزسىز، زاڭ - ءتۇزىمدى مويىنداۋى، ونان دا جوعارى ساتىدا زاڭمەن جونگە سالۋدىڭ بەدەلىن شىن نيەتپەن قورعاۋى كەرەك.
زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمى ءار ادامدا تۋادا بولمايدى، ول ۇيرەنۋ جانە جاتتىعۋ بارىسىن قاجەت ەتەدى. ازاماتتاردىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىن جەتىلدىرۋدى كىشكەنتايىنان باستاۋ، مەكتەپ ساباقحاناسىنان باستاۋ كەرەك. مەكتەپ تاربيەسىنىڭ دۇرىس جەتەكشىلىگى ارقىلى ولاردا نەگىزگى زاڭ مەن زاڭداردىڭ بارىنەن ۇستەم بەدەلگە يە بولاتىندىعى جونىندە ۇستانىم ورناتىپ، ءتارتىپ پەن ەركىندىكتىڭ ءبىر تۇتاستىعى جونىندە زاڭمەن جونگە سالۋ كوزقاراسىن جەتىلدىرىپ، ولاردى دۇرىس ۇقىق - بورىش ءبىر تۇتاستىعى قاعيداسى تانىمىن ورناتىپ، ازاماتتاردى زاڭنىڭ الدىندا بارلىق ادام تەپە - تەڭ بولۋداي ارەكەت ولشەمىن اتقارۋعا جەتەكتەۋ كەرەك.
الايدا، تەك ساباقحاناداعى وقۋ جەتكىلىكتى بولمايدى، قوعام زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىن جەتىلدىرۋ جاعىندا ءتىپتى دە زور ىسكەرلىك كورسەتۋ كەرەك. ەڭ اۋەلى، گازەت، جۋرنال، تەلەۆيزور سياقتى ءتۇرلى دانەكەرلەر ارقىلى زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىن زور كۇشپەن جالپىلاستىرۋ كەرەك. ونان كەيىن، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇرتشىلىقتى باۋلۋى، دەلو ارقىلى تالقى جاساۋ، تالداۋ جۇرگىزۋ، كەسكىن كورسەتۋ سياقتى تاربيەلەۋ فورمالارى ارقىلى ولاردىڭ زاڭمەن جونگە سالۋدى ۇيرەنۋ جانە اتقارۋ بەلسەندىلىگىن جوعارىلاتۋ كەرەك. ەڭ سوڭىندا، بۇرىن زاڭعا قايشى قىلمىستى ارەكەت وتكىزگەن ادامدارعا باعىتتامالى تۇردە زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمى تاربيەسىن جۇرگىزۋ دە ولاردىڭ قوعامعا قاتەر توندىرگەن ارەكەتىن شىن مانىندە تانۋىنا ءارى زاڭعا مۇقيات بويسۇنۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرۋداعى ۇتىمدى ءادىس بولىپ تابىلادى. قىسقاسى، ءتۇرلى جولدار ارقىلى زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىن ءار ادامنىڭ ىشكى سانالىلىعىنا اينالدىرىپ، ءار ادامنىڭ زاڭمەن جونگە سالۋعا دەگەن شىنايى سەنىمىن تۇلعالاۋ كەرەك، مىنە بۇل تاماشا تۇرمىستى جۇزەگە اسىرۋدىڭ شەشۋشى ءتۇيىنى.
(اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: شينان ساياسي - زاڭ داشۋەسى)
(بۇل ماقالا «ساۋلە گازەتىنىڭ» 2018 - جىلى 10 - ايدىڭ 14 - كۇنگى سانىنىڭ 6 - بەتىندە جاريالانعان)