لي چاڭلين
بەيبىتشىلىك پەن دامۋ − قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى نەگىزگى تاقىرىپ، ءبىراق وسىمەن بىرگە ادامزات ءدوپ كەلگەن سىن - سايىستار تولاسسىز كوبەيىپ، حاۋىپ - قاتەر كۇن سايىن ارتۋدا، وسىلاردىڭ بىرەۋى − ۇزدىكسىز ءورشىپ وتىرعان لاڭكەستىك. مەيلى نەندەي نيەتتە بولسادا، قاي كەزدە تۋىلسادا، كىم تۋدىرسادا، ءارقانداي لاڭكەستىك ارەكەت اقتاۋعا كەلمەيتىن قىلمىستىق ارەكەت. «ۆەنا جارناماسى مەن ارەكەت باعدارلاماسىندا» لاڭكەستىك ارەكەتتىڭ، ءتاسىلدىڭ، ءادىستىڭ بارلىق فورماسى مەن بەينەسىنىڭ ادامدىق ۇقىقتى، نەگىزگى ەركىندىكتى، دەموكراتيالىق قيمىلدى كۇيرەتۋدى ماقسات ەتەتىندىگى ايقىن اتاپ كورسەتىلدى.
لاڭكەستىك ءومىر، سالاماتتىق ۇقىعىنا زيان كەلتىرەدى. لاڭكەستىكتىڭ ادامدىق ۇقىققا جەتكىزەتىن تىكە زيانكەستىگى لاڭكەستەردىڭ جاي حالىققا كوپتەپ لاڭكەستىك ارەكەت جۇرگىزىپ، لاڭكەستىك شابۋىل جاساپ، ادامنىڭ ءومىرى مەن سالاماتتىعىن ەلەپ - ەسكەرمەي، قىرۋار بەيكۇنا ادامنىڭ جارالانىپ، ولۋىنە اپارىپ سوقتىراتىندىعىندا بەينەلەنەدى. قاتىستى ساناقتاردا كورسەتىلگەنىندەي، 20 - عاسىردىڭ 70 - جىلدارىندا لاڭكەستىك ارەكەت سەبەبىنەن ولگەن ادام 4000عا جەتسە، 20 - عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا ولگەن ادام ءبىر قاتتالعان. 2001 - جىلدان 2017 - جىلعا دەيىن جەر جۇزىندە شامامەن 160 مىڭ رەت لاڭكەستىك ارەكەت تۋىلىپ، لاڭكەستىك شابۋىلدا ولگەن ادام 300 مىڭعا تاياعان، 800 مىڭنان استام ادام لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ تىكەلەي نەمەسە جانامالاي زيانىنا ۇشىراعان.
لاڭكەستىك ارەكەت ۇرەيدەن امان ءجۇرۋ ەركىندىگىنە سۇعاناقتىق جاسايدى. لاڭكەستىك ارەكەت قازاعا ۇشىراعاندارعا، جارالانعاندارعا، قۇتقارۋشىلارعا، سونداي - اق ولاردىڭ تۋىستارىنا اۋىر دەنساۋلىق زاردابىن جانە پسيحيكالىق جارا سالدى. قاتىستى زەرتتەۋلەر لاڭكەستىك شابۋىلعا ۇشىراعان قالالاردا قالا تۇرعىندارىنىڭ پسيحيكالىق ناۋقاسقا شالدىعۋ سالىستىرماسىنىڭ كورنەكتى ارتقانىن كورسەتتى. 2004 - جىلى مادريد قالاسىندا قوپارىلىس شابۋىلدارى تۋىلعاننان كەيىن، جارالانۋدان تۋىنداعان پسيحيكالىق كەدەرگى اۋرۋى مەن جابىعۋ اۋرۋىنىڭ تۋىلۋ سالىستىرماسى كورنەكتى ارتقان؛ 2005 - جىلى لوندونداعى «7 - شىلدە» قوپارىلىس وقيعاسىنان كەيىن، سۇحباتقا قاتىناسقانداردىڭ %31ىندە رۋحاني قىسىم كۇرت ارتقان، %32ىنىڭ ساياحاتقا شىعۋ ويى كەمىگەن، جارتى جىلدان كەيىن وسى رۋحاني قىسىمدار كورنەكتى تومەندەگەنىمەن، ءبىراق ۋايىمداۋشىلىق كوڭىل كۇيدەن ارىلماعان، كوپتەگەن قالا تۇرعىنى وزدەرىنىڭ، سونداي - اق باسقا دا ادامداردىڭ زور كومەسكى حاۋىپكە ءدوپ كەلىپ وتىرعانىن ايتقان. بۇدان سىرت، لاڭكەستىك ارەكەت تۋدىرعان ۇرەي ادامنىڭ ارەكەتىن وزگەرتىپ، ادامنىڭ حاۋىپسىزدىك سەزىمىنە اسەر ەتكەن، «نيۋ - يورك ۋاقىت گازەتىنىڭ» حابارىنا قاراعاندا، «11 - قىركۇيەك» وقيعاسى سەبەبىنەن قازا بولعانداردىڭ پسيحيكالىق زاقىمعا ۇشىراعان تۋىس - تۋعاندارى وسىدان كەيىن ۇشاققا وتىرۋعا باتىنا الماعان، قايدا بارسا دا جاياۋ جۇرگەن جانە اۆتوبۋزعا وتىرعان.
لاڭكەستىك ارەكەتتەر مال - مۇلىك ۇقىعىنا سۇعاناقتىق جاسادى. ب م ۇ جاريالاعان بايانداماعا قاراعاندا، «11 - قىركۇيەك» وقيعاسىنىڭ ا ق ش - قا اكەلگەن ەكونوميكالىق شىعىنى 200 ميلليارد دوللارعا جەتكەن، الەم ەكونوميكاسىنا كەلتىرگەن شىعىنى ءتىپتى ءبىر تريلليون دوللار شاماسىنا جەتكەن. ساندى مالىمەتتەردىڭ كورسەتۋىنشە، 2002 - جىلدان 2015 - جىلعا دەيىنگى لاڭكەستىك وقيعالار سەبەبىنەن مال - مۇلىك شىعىنىنا ۇشىراعاندار 33 مىڭنان (رەت) اسقان. لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ الەم ەكونوميكاسىنا جاساعان كەرەناۋ ىقپالى ءتىپتى قيساپسىز. مۇندا لاڭكەستىك شابۋىلداردىڭ ساياحات شارۋاشىلىعىنا اكەلگەن زيانى ەڭ الدىندا تۇرادى. 2015 - جىلى 8 - ايدا تايلاندتىڭ بانگكوك قالاسىندا تۋىلعان شابۋىلداۋ وقيعاسىندا 20 ادام ءولدى. وسىدان كەيىن 2 ايدا كوپتەگەن شەتەلدىك ساياحاتشى ساياحات ساپارىن كۇشىنەن قالدىردى، بۇل تايلاندتىڭ ساياحات شارۋاشىلىعىنا اۋىر سوققى بولدى. 2015 - جىلى 11 - ايدىڭ 13 - كۇنى فرانسيانىڭ پاريج قالاسىندا تۋىلعان لاڭكەستىك شابۋىل وقيعالارىندا، از دەگەندە، 132 ادام ءولىپ، 300دەن استام ادام جارالاندى، بۇل جولعى وقيعا فرانسياعا شامامەن 2 ميلليارد 100 ميلليون دوللارلىق ەكونوميكالىق زيان اكەلدى، مۇندا ساياحات پەن تۇتىنۋ شىعىسى سالاسىندا ءبىرشاما كورنەكتى بولدى. لاڭكەستىك شابۋىلدىڭ اسەرىندە، ەگيپەتتە 2016 - جىلدىڭ 1 - توقسانىندا قابىلدانعان شەتەلدىك ساياحاتشىلاردىڭ سانى سايكەس مەزگىلدەگىدەن %46.5 تومەندەگەن. لاڭكەستىك شابۋىلداردان ساقتانىپ، لاڭكەستەرگە سوققى بەرۋ ءۇشىن، ءار ەل قىرۋار ادام كۇشىن، زات كۇشىن، قازىنا كۇشىن سالدى. اۋەلدە حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋعا پايدالانۋعا بولاتىن وسى قىمباتتى بايلىق لاڭكەستىكتەن ساقتانۋعا، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋعا جۇمسالدى.
لاڭكەستىك دامۋ ۇقىعىنا حاۋىپ ءتوندىردى. دامۋ ۇقىعى − ەڭ باستى ادامدىق ۇقىق، دامۋ ۇقىعىن تولىق قامتاماسىز ەتكەندە عانا، حالىقتىڭ ىرىس - قۇتىن تاسىتىپ، ەكونوميكالىق، قوعامدىق، مادەنيەت ۇقىقتارىن جانە ازاماتتىق، سونداي - اق ساياسي ۇقىقتارىن ءتىپتى جوعارى دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ءبىراق لاڭكەستىك دامۋ ۇقىعىنا اۋىر حاۋىپ ءتوندىردى. سوڭعى جىلدارى لاڭكەستىك ارەكەت كوپ، ءجيى تۋىلعان ءىشىنارا ەلدەردە لاڭكەستىك شابۋىلدىڭ لاڭ سالۋىمەن حالىق كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، ەكونوميكا اۋىر دارەجەدە تۇرالادى، حالىقتىڭ دامۋ ۇقىعى بۇكىلدەي قامتاماسىز ەتىلمەي قالدى. لاڭكەستىك ماسەلەسى شەشىلمەسە، دامۋ ۇقىعىنىڭ ءونىمدى قامتاماسىز ەتىلۋى مەن نىق قاداممەن كوتەرىلۋى قيىنعا تۇسەدى.
فاكتتەر مىنانى كورسەتتى: لاڭكەستىك − ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاس جاۋى، لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ − ادامدىق ۇقىققا سۇعاناقتىق جاساۋ ەمەس، قايتا ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋ. لاڭكەستىك − دۇنيە ءجۇزى كولەمىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قۇبىلىس، لاڭكەستىكتى جويۋ ءبىر مەملەكەتتىڭ ءىسى ەمەس، قايتا ءار ەلدىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى. دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەر ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسى تانىمىنا ساي، قول ۇستاسا سەلبەسىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، لاڭكەستىكتەن بىرگە ساقتانىپ جانە وعان سوققى بەرۋى كەرەك، سوندا عانا ادامدىق ۇقىقتان ءتىپتى جاقسى يگىلىكتەنە الادى.
(اۆتور: شينان ساياسي - زاڭ داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى)
(بۇل ماقالا «حالىق گازەتىنىڭ» 2018 - جىلى 10 - ايدىڭ 15 - كۇنگى سانىنىڭ 11 - بەتىندە جاريالانعان)