ۋ ۋىنياڭ
كەدەيلىك − ۇشقارى يدەيا مەن لاڭكەستىكتىڭ وربۋىنە جانە ورشۋىنە اپارىپ سوقتىراتىن باستى فاكتور، بىرەۋلەر ودان وتە وڭاي پايدالانىپ قايشىلىق تۋدىرىپ جانە ونى ۋشىقتىرىپ، قوعام ورنىقتىلىعىنا زيان كەلتىرەدى. كەدەيلىكتى جويعاندا بۇقارانىڭ زاتتىق تۇرمىسىن جاقسارتىپ، رۋحاني وركەنيەت قۇرىلىسىن جەبەپ قانا قويماي، ۇشقارى يدەيا مەن لاڭكەستىكتىڭ تارالۋىنان ءونىمدى تۇردە قورعانۋعا بولادى.
قازىرگى تاڭداعى لاڭكەستىكتىڭ جانە ونىڭ قىلمىسىنىڭ سەبەبى مەن استارى وتە كۇردەلى، مۇنداعى باستى فاكتور رەتىندە، كەدەيلىك ۇنەمى ۇلت، ءدىن، مادەنيەت جانە قوعام سياقتى ماسەلەلەرمەن قاتار قارالىپ، لاڭكەستىكتىڭ جارىققا شىعۋى مەن ورشۋىنە تىكەلەي نەمەسە جانامالاي سەبەپشى بولادى. «زورلىقتى كۇشتەن، ۇشقارىلىقتان ساقتانۋ ارەكەت جوسپارىندا»، سونداي - اق ب م ۇ جينالىسىنىڭ كوپتەگەن حۇجاتتارىندا: كەدەيلىك پەن جۇمىسسىزدىق زورلىقتى كۇش پەن ۇشقارىلىقتىڭ جارىققا شىعۋىنا وڭاي اپارىپ سوقتىرادى، سونىمەن قاتار زورلىقتى كۇش، ۇشقارى ۇيىمداردى باۋرايتىن كىرىس كوزىنە اينالۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرادى، − دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. كەدەيلىك پەن قىلمىستىڭ، سونداي - اق لاڭكەستىكتىڭ قاتىناسى جونىندەگى زەرتتەۋلەر دە كەدەيلىكتىڭ جەكە مەن توپتىڭ ەكونوميكالىق كىرىسىنە ىقپال جاساپ قانا قويماي، ونىڭ جالپىلىق تۇرمىس ورتاسىنا، ءبىلىم الۋ ورەسىنە، ادامدار ارا قارىم - قاتىناسىنا، دامۋ ارناسى مەن تاڭداۋىنا دا ىقپال جاساپ، ولاردىڭ زورلىقتى كۇش، ۇشقارى يدەيالار مەن ارەكەتتەرگە ارالاسۋىنا جانە ونى قابىلداۋىنا مۇمكىندىك اپەرەتىندىگىن كورسەتىپ وتىر. مۇنان سىرت، لاڭكەستىك ۇيىمدار كەدەيلىكتى ۇشقارى يدەيانى تاراتۋدىڭ، قولداۋ مەن جان اشىرلىققا الداۋ ارقىلى قول جەتكىزۋدىڭ سىلتاۋى ەتىپ، سول ارقىلى بەلگىلى ەكونوميكالىق قۋاتى جانە ءبىلىم ورەسى بار ادامداردى وزدەرىن بايلىقپەن قامداۋعا ازعىرادى جانە جەلىكتىرەدى. سوندىقتان كەدەيلىكتى جويۋ ۇشقارى يدەيا مەن لاڭكەستىكتەن كوپ جاقتان ساقتانۋعا جانە وعان سوققى بەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. قاتاڭ دا كۇردەلى لاڭكەستىك جاعدايعا سايكەس، كوپ ەلدىڭ ساياساتكەرلەرى، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى كەدەيلىكتى جويۋ ارقىلى وشپەندىلىككە جانە زورلىقتى كۇش قىلمىستارىنا قارسى تۇرىپ، لاڭكەستىكتى ءتۇپ تامىرىنان تەجەۋگە ۇندەدى.
كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋ شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزىپ، ۇشقارى يدەيانىڭ سىنالاپ كىرۋىن اۋىزدىقتاۋ. پارتيانىڭ 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتى كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋ جونىندە ءبىر قىدىرۋ كەلەلى ورنالاستىرۋ جاساپ، بۇرىن بولماعان سەرپىنمەن اسا كوپتەگەن كەدەي قاۋىمنىڭ تۇرمىسىنىڭ كورنەكتى تۇردە جاقسارۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋ سالاسىندا كۇللى الەم كوز تىككەن تابىسقا قول جەتكىزدى. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋ مىندەتى، اسىرەسە، اۋىر كەدەي وڭىرلەردە كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋ مىندەتى ءالى دە وتە جاپالى. «ج ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ، مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋدىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزۋدىڭ 3 جىلدىق ارەكەتى جونىندەگى جەتەكشى پىكىرىندە» بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: ءىشىنارا ۇلتتىق وڭىرلەر مەن شەكارا وڭىرلەر ءالى دە كەدەيلىكتىڭ تۋىلۋ سالىستىرماسى جوعارى، كەدەيلىك دارەجەسى اۋىر بولۋ جاعدايىندا تۇر، كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدا نەگىزدىك شارت - جاعداي ءالسىز بولۋ، دامۋ اۋىر دارەجەدە كەنجەلەۋ، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ جەتكىلىكتى بولماۋ سياقتى قىسپاقتار مەن سىن - سايىستارعا ءدوپ كەلىپ وتىر. شەكاراداعى وسى ۇلتتىق وڭىرلەردىڭ دامۋى مەملەكەتتىڭ حاۋىپسىزدىگىنە، شەكارا ءوڭىردىڭ ورنىقتىلىعى مەن ۇلتتاردىڭ ىنتىماعىنا سايادى، ول − ۇشقارى يدەيا مەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋداعى تەتىك جانە الدىڭعى شەپ. كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋ شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزىپ، ۇلتتىق وڭىرلەر مەن شەكارا وڭىرلەردەگى بۇقارانىڭ ءوندىرىس، تۇرمىس شارت - جاعدايىن جانە دامۋ ورتاسىن جاقسارتقاندا، جات نيەتتەگى ۇشقارى كۇشتەردىڭ كەدەيلىك ماسەلەسىنەن پايدالانىپ قايشىلىق تۋدىرىپ، ۇشقارى يدەيا تاراتىپ، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارىن «ادىلەتتىلىككە» اينالدىرۋىنان ساقتانۋعا بولادى.
كەدەي مەن باي اراسىنداعى پارىقتى ازايتىپ، دامۋدىڭ جەتىستىكتەرىنەن تەڭ يگىلىكتەنۋ. جەكەلەر، توپتار، سونداي - اق وڭىرلەر اراسىنداعى كەدەي - باي پارقىن جانە دامۋ دەڭگەيى ايىرماسىن لاڭكەستىك وتە وڭاي اسىرەلەپ كورسەتەدى جانە ودان پايدالانادى. كەيبىر وقىمىستىلار بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: بەلگىلى از ساندى توپ كەدەيلىك قىسپاعىندا قالعاندا نەمەسە ەكونوميكاسى ءتيىمسىز ورىندا تۇرعاندا، لاڭكەستىك ۇيىمدار نارازىلىق پيعىلدى قولىنان كەلگەنىنشە جەلىكتىرەدى جانە ودان پايدالانادى، نارازىلىقتى ۇشقارىلىققا جانە زورلىقتى كۇش ارەكەتىنە قاراي جەتەلەيدى. سوندىقتان كەدەيلەردى كوپ جاقتان قامتاماسىز ەتكەندە ءارى كەدەي وڭىرلەر مەن كەدەيلەردىڭ وزىندىك دامۋ قابىلەتىن وسىرگەندە، كەدەي وڭىرلەردىڭ، اسىرەسە، ۇلتتىق وڭىرلەردىڭ، شەكارا وڭىرلەردىڭ باسقا وڭىرلەرمەن اراداعى ەكونوميكالىق پارقىن ءونىمدى تۇردە ازايتىپ، تەپە - تەڭ، سايكەستى دامۋدى جەبەۋگە بولادى. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىكتى جۇزەگە اسىرۋدا از ۇلتتاردىڭ بىردە - بىرەۋىنىڭ قالىس قالۋىنا بولمايدى، بىرەۋىن دە قاتاردان قالدىرۋعا بولمايدى، قىزمەت وي جەلىسىن جاڭالاپ، سۇيەمەلدەۋ سەرپىنىن ارتتىرىپ، دالمە - ءدال كۇش سالىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىكتى دەر كەزىندە جۇزەگە اسىرۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ كەرەك. كەدەيلەردى دالمە - ءدال سۇيەمەلدەۋ، كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال قۇتىلدىرۋ نەگىزگى جالپى جوباسىنا تاباندى بولۋ − ادامىنا قاراي شارا قولدانۋدىڭ، جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەۋدىڭ ءتاسىلى، كەدەي وڭىرلەر مەن بۇقاراعا كومەكتەسۋدى، ولاردى سۇيەمەلدەۋدى ءونىمدى، ءدال پارىقتاپ جانە تياناقتاندىرىپ، ولاردىڭ دامۋ جەتىستىكتەرىنەن تەڭ يگىلىكتەنۋىنە مۇمكىندىك جاساعاندا، تاياۋ بولاشاقتا بۇكىل ەلمەن بىرگە جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعامعا قادام تاستاي الامىز.
زاتتىق نەگىزدى جوعارىلاتىپ، رۋحاني تۇرمىستى بايىتۋ. رۋحاني وركەنيەت زاتتىق نەگىزدەن ايرىلا المايدى، زاتتىق نەگىزدى جوعارىلاتۋ ءمورالدىق تاربيەنى ءوسىرىپ، مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋىن ىلگەرىلەتىپ، ادامداردىڭ رۋحاني تۇرمىسىن بايىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. لاڭكەستىكتىڭ كەيبىر كەدەي، تۇيىقتالعان وڭىرلەردە ءورشۋىنىڭ ءبىر باستى سەبەبى − ۇشقارى يدەيانىڭ شىرىتۋىنە ۇشىراعان ادامداردىڭ ءبىلىم الۋ دەڭگەيىنىڭ شەكتى بولۋىنان، مادەنيەت ساپاسىنىڭ تومەن بولۋىنان، ءدىن، تاريح، مادەنيەت سياقتى قاتىستى بىلىمدەردى ءتۇسىنۋى، ۇيرەنۋى كەمشىل بولۋىنان ۇلتتىق سالت - سانانى، قالىپتى ءدىني قيمىلدى ءدىني ۇشقارى يدەيادان جانە ارەكەتتەن پارىقتاي الماۋى. كەدەيلىكتى جويۋ زاتتىق نەگىزدى جوعارىلاتۋمەن قاتار، كەدەيلەرگە ءتىپتى كوپ تاربيە الۋدىڭ، ءبىلىم مەن ينفورماتسياعا يە بولۋدىڭ جولدارىن ازىرلەپ، ولاردىڭ ءدىن مەن از ۇلت مادەنيەتىن دۇرىس تانىپ جانە ءتۇسىنىپ، ءتىپتى باي مازمۇندى رۋحاني مادەنيەت تۇرمىسىنا ات سالىسۋ قابىلەتى مەن ورايىنا يە بولۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى. زاتتىق نەگىز بەن رۋحاني وركەنيەت ءبىرىن - ءبىرى جەبەگەندە عانا، ەكونوميكالىق دامۋ مەن زاتتىق تۇرمىستىڭ وسۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتۋمەن قاتار، رۋحاني كەدەيلىكتى جويىپ، تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتتى جالعاستىرىپ جانە ساۋلەلەندىرىپ، ۇلتتى شىنايى مويىنداۋدى، مادەنيەتتى شىنايى مويىنداۋدى، مەملەكەتتى شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتىپ، ۇشقارى يدەياعا قارسى تۇرۋعا بولادى.
جاھاندىق سىن - سايىسقا تۋرا قاراپ، جۇڭگونىڭ اقىل - پاراساتىن ايگىلەۋ. دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل باسشىلارى ب م ۇ باس قوسۋىندا ماقۇلدانعان «2030 - جىلعا دەيىنگى باياندى دامۋ كەڭەستىك تارتىبىندە»: «ءسىڭىرى شىققان كەدەيلىك، سونداي - اق ۇزدىكسىز ءورشىپ وتىرعان زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىق پەن لاڭكەستىكتى قامتىعان بارلىق فورماداعى جانە بەينەدەگى كەدەيلىك − ادامزات ءدوپ كەلىپ وتىرعان جاھاندىق سىن - سايىس» دەپ جازدى. وسى سىن - سايىستارعا سايكەس، جۇڭگو قيىندىقتاردان تايسالماي العا ۇمتىلىپ، ساياسي ابزالدىلىق پەن ءتۇزىم ابزالدىلىعىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، بۇكىل قوعامدا كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدىڭ قۇدىرەتتى بىرىككەن كۇشىن سومداپ، كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋدىڭ جۇڭگولىق ەرەكشەلىككە يە ءتۇزىم جۇيەسىن ورناتتى. پارتيانىڭ 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، ەلىمىزدە كەدەيلەردىڭ سانى 70 ميلليونعا تاياۋ ازايىپ، حالىقارانىڭ كەدەيلىكتى ازايتۋ ىسىندە جانە لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ كۇرەسىندە ونەگەلىك رولىن ساۋلەلەندىردى. كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدىڭ جۇڭگولىق ەرەكشەلىككە يە جولى، سونداي - اق ول اكەلگەن تابىستار ەلىمىزدىڭ كەدەيلىكتەن اۋلاق، بىرگە گۇلدەنىپ - كوركەيگەن دۇنيەنى قۇرۋعا بەلسەندى ۇلەس قوسقانىن ايگىلەدى ءارى جۇڭگونىڭ كەدەيلىكتى جويۋ ارقىلى قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىن، ورنىقتىلىعىن، مەملەكەتتىڭ باياندى تىنىشتىعىن ىلگەرىلەتۋدەگى اقىل - پاراساتىن ايگىلەدى. جاھاندىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ ءالى دە قاتاڭ، سونداي - اق وزگەرۋ ۇستىندەگى جاعدايىنا سايكەس، جۇڭگو جالپىلىق كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋ جانە بىرگە بايۋ كەلەلى ستراتەگياسىن اتقارىپ، ادامزاتتىڭ ۇشقارى يدەيا مەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋىنا پايدالى تاجىريبەلەر توپتايدى.
(اۆتور: بەيجيڭ قالالىق شي جينپيڭنىڭ جاڭا ءداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ۇسىنىس ەتىلگەن اعا زەرتتەۋشىسى)
(بۇل ماقالا «حالىق گازەتىنىڭ» 2018 - جىلى 10 - ايدىڭ 15 - كۇنگى سانىنىڭ 11 - بەتىندە جاريالانعان)
