جاڭ نان
لاڭكەستىك − ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق جاۋى، ول قازىرگى تاڭدا دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل ءدوپ كەلىپ وتىرعان ەڭ اۋىر جانە كوكەي تەستى حاۋىپسىزدىك قاتەرىنە اينالدى، لاڭكەستىككە كۇش بىرىكتىرە سوققى بەرۋ − حالىقارالىق قوعامنىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتى ءارى وتەۋگە ءتيىستى جاۋاپكەرشىلىگى. 1963 - جىلدان بەرى، ب م ۇ «لاڭكەستىك قوپارىلىستى تيۋدىڭ حالىقارالىق شارتى»، «لاڭكەستىككە قارجىلاي كومەكتەسۋدى تيۋدىڭ حالىقارالىق شارتى» سياقتى لاڭكەستىك ارەكەتتەردى تيۋدىڭ 19 حالىقارالىق زاڭ حۇجاتىن جاساپ، حالىقارالىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ىستەرىنىڭ دامۋى مەن العا باسۋىن پارمەندى ىلگەرىلەتتى.
وسى عاسىردىڭ باسىندا حالىقارالىق قوعامنىڭ ۇسىنىسىنا ساي، ءار ەلدىڭ حالىقارالىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ نىساناسىنا جەتەكشىلىك ەتۋ، ب م ۇ جۇيەسىنىڭ ءار ەلدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىنە سايكەسۋىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، ب ۇ م حالىقارالىق لاڭكەستىك تۋرالى جالپىلىق شارتىن اقىلداسىپ بەلگىلەۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋمەن بىرگە، «ب م ۇ ەرەجەسىنىڭ» تۇپكى ماقساتى مەن پرينسيبىنە ساي، سول تۇستا مىندەت وتەگەن ب م ۇ - نىڭ باس حاتشىسىنىڭ باستاماشىلدىعىمەن جالپىلىق سيپاتتى بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن جاسادى. مۇندا مەڭگەرىمدى، ءار ەل بىرگە سەلبەسىپ، لاڭكەستىككە سوققى بەرەتىن ستراتەگيانى ورناتۋ ماقسات ەتىلگەن.
2006 - جىلى 9 - ايدىڭ 8 - كۇنى 60 - كەزەكتى ب م ۇ جينالىسىنىڭ 99 - رەتكى جالپى ءماجىلىسى «ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسى» ( 288/60 ) قاۋلىسىن ماقۇلداپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسى جونىندە جالپى بەتتىك كەلىسىمگە كەلۋى حالىقارالىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ سالاسىندا قازىرگە دەيىنگى 21 - عاسىرداعى ەڭ ماڭىزدى ورتاق تانىمنىڭ قالىپتاسقاندىعىن كورسەتتى. بۇل قاۋلى وتكەن كەزەكتى ب م ۇ - نىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندەگى دايەكتى كوزقاراسىنا قايىرىلا قاراۋدان، ونى قايتالاي دارىپتەۋدەن سىرت، تاعى دامۋدىڭ، بەيبىتشىلىك پەن حاۋىپسىزدىكتىڭ، ادامدىق ۇقىقتىڭ ءوزارا بايلانىسىن ءارى ءوزارا تولىقتاپ، تولىساتىندىعىن جەتە تانىپ، لاڭكەستىكتىڭ ورشۋىنە پايدالى شارت - جاعدايدى جويۋ قاجەت دەپ قاراپ، ستراتەگيانى جاساۋ جانە تياناقتاندىرۋ بارىسىندا ءار ەلدىڭ رولى مەن ارتىقشىلىعىن ساۋلەلەندىرۋىن دارىپتەدى، ءار ەلدى دەرەۋ ارەكەتتەنىپ، ستراتەگيانىڭ تولىق اتقارىلۋىنا كەپىلدىك ەتۋگە قۋزادى ءارى ستراتەگيانىڭ اتقارىلۋ جاعدايىنا مەرزىم سايىن تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، ستراتەگيانىڭ ناقتى ونىمدىلىككە ءارى دامۋعا قول جەتكىزۋىن ىلگەرىلەتۋدى ۇيعاردى.
«ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسى» ءارقايسى مۇشە ەلدەردىڭ ءارقانداي ادامنىڭ، ءارقانداي ورىندا، ءارقانداي سەبەپپەن، ءارقانداي تاسىلمەن ءارقانداي فورماداعى لاڭكەستىك جۇرگىزۋىنە تەگىس قارسى تۇراتىن باتىل تۇرعىسىن، سونداي - اق ارەكەت قولدانىپ، ءارقانداي فورماداعى لاڭكەستىكتەن ساقتاناتىن جانە وعان سوققى بەرەتىن باتىل سەنىمىن تولىق ايگىلەدى. بۇل ستراتەگيانىڭ ناقتى مازمۇنىندا ب م ۇ لاڭكەستىكتى وربىتەتىن شارت - جاعدايدى ادا - كۇدە الاستاۋ، لاڭكەستىكتەن ساقتانۋ جانە وعان سوققى بەرۋ، ءار ەلدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قۋاتى مەن ب م ۇ - نىڭ رولىن كۇشەيتۋ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتۋ جانە زاڭ اتقارۋ سىندى 4 تىرەكتى سالانى ارقاۋ ەتكەن تياناقتاندىرۋ شاراسىن جاساۋدى ايقىن اتاپ كورسەتىپ، ءار ەلدىڭ لاڭكەستىككە قارسى ناقتى قيمىل جۇرگىزۋىنە يكەمدىلىگى ءبىرشاما كۇشتى حالىقارالىق زاڭ نەگىزىن ازىرلەدى.
وسىدان كەيىنگى 10 جىلدا ب م ۇ جينالىسى باس حاتشىنىڭ جانە مۇشە ەلدەردىڭ «ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن» اتقارۋ جاعدايىن مەرزىم سايىن تەكسەرۋگە تاباندى بولىپ، ءارقايسى قاتىستى جاقتى ونان ارى بىرگە قۇلشىنىپ، ستراتەگيا مازمۇنىن ۋنيۆەرسال، جالپى بەتتىك اتقارۋعا ۇزدىكسىز ۇندەدى ءارى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ بارىسىندا جاڭا وزگەرىستەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن ستراتەگيانى رەتكە سالۋدى ويلاسقان بولسادا، الايدا حالىقارالىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ىستەرى مەجەدەگىدەي ناتيجەگە قول جەتكىزە المادى. لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنەن تۋىنداعان ناقتى قاتەر ۇتىمدى الاستالعانى بىلاي تۇرسىن، كوپ ساندى جەرلەردە اۋەلى بارعان سايىن شيەلەنىسۋ جاعدايى جارىققا شىقتى. ۇلى بريتانيا جەيىن لاڭكەستىك جانە بۇلىك اقپارات ورتالىعىنىڭ (JTIC) ساناعىندا كورسەتىلۋىنشە، 2015 - جىلدان 2016 - جىلعا دەيىن لاڭكەستىك ارەكەتتەردى قامتىعان قارۋلى زورلىقتى كۇش وقيعالارى 18 مىڭ 987 رەتتەن 24 مىڭ 202 رەتكە جەتىپ، %25 ارتىپ، 10 جىلدىڭ الدىنداعىنىڭ نەشە 10 ەسەسىنە جەتكەن. حالىقارالىق قوعام دا تەك قارۋلى كۇشكە سۇيەنىپ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ شاراسىمەن زورلىقتى كۇشتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ ءورشۋىن تەجەۋدىڭ ءالى دە جەتكىلىكتى بولماعاندىعىن بارعان سايىن جەتە تانىدى. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ كۇرەسىندە قارۋلى كۇشتى نەگىز ەتكەن كوزىن جويۋ تاكتيكاسىمەن شەكتەلۋگە بولمايدى، اناعۇرلىم جالپى بەتتىك ءادىس ورناتۋعا تۋرا كەلەدى. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ قازىرگى «قاتتى» شاراسىن ساقتاۋمەن بىرگە، ساقتانۋداي «جۇمساق» شارانى دا اتقارىپ، لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتى تۋدىراتىن فاكتورلاردى بىرتىندەپ الاستاپ، ساقتانۋ قىزمەتىنىڭ رولىن شىنايى اتقارۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ تىپتەن قاجەت.
2016 - جىلى 12 - ايدا، سول تۇستا مىندەت اتقارعان ب م ۇ - نىڭ باس حاتشىسى «زورلىقتى كۇشتەن، ۇشقارىلىقتان ساقتانۋ ارەكەت جوسپارى» جونىندەگى (674 / 70) بايانداماسىندا مىنانى ايقىن اتاپ كورسەتتى: وتكەن 10 جىلدا، حالىقارالىق قوعام «ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىنداعى» 4 تىرەكتى سالادا لاڭكەستىكتەن ساقتانۋ جانە وعان سوققى بەرۋ قىزمەتىن اتقارۋعا باسا نازار اۋداردى، لاڭكەستىكتى ورشىتەتىن شارت - جاعدايدى الاستاۋ، سونداي - اق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتۋ مەن زاڭ اتقارۋ سىندى ەكى سالاداعى شارالاردى ۇنەمى ەلەۋسىز قالدىردى، سوندىقتان وتكەنگى تاجىريبە - ساباقتارعا جانە بولاشاقتاعى سىن - سايىستارعا ساي، شارالاردى مۇقيات رەتكە سالىپ، وسى ەكى سالاداعى شارالاردى قايتا باستاپ، «ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن» اناعۇرلىم جاپپاي اتقارۋعا تۋرا كەلەدى. بايانداما كەدەيلىك، جۇمىسسىزدىق جانە جاستاردىڭ جۇمىستانۋ ورايى از بولۋ، زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىق يدەياسىنىڭ تۇرمەدە وڭاي تارالۋ ءارى شيەلەنىسۋگە بەت الۋ، ءبىلىم دەڭگەيى تومەن بولۋدان زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىق يدەياسىن وڭاي ءسىڭىرۋ، ءدىني سەنىمدى، ۇلت - ءناسىل پارقىن جانە ساياسي - يدەيا جۇيەسىن بۇرمالاۋ، ودان پايدالانۋ سياقتى جاقتاردى زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىقتى قالىپتاستىراتىن استارعا جانە سەبەپكە جيناقتاپ، زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىقتان ساقتانۋدا، ءسوز جوق، توتەپ بەرۋ شاراسىن كەڭەيتىپ، ءتىپتى دە ەرتە كىرىسىپ، تاباندى تۇردە زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىقتى تۋدىراتىن فاكتورلاردى الاستاۋدى ايقىن ۇسىنىس ەتتى. بايانداما تاعى مەملەكەتتى دامىتۋ ساياساتى مەن باياندى دامۋ نىساناسىندا ءبىر اۋىزدىلىقتى ساقتاپ، ءارقانداي فورماداعى كەدەيلىكتى جويىپ، ساپا اعارتۋىنا كەپىلدىك ەتىپ، ءومىر بويى ۇيرەنۋ ورايىنان جاپپاي يگىلىكتەنۋ؛ زورلىقتى كۇشتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان ادامدارعا تاربيە ورايى مەن ەكونوميكا ورايىن ازىرلەپ، ولاردى زورلىقتى كۇش، ۇشقارى كۇشتەرىنەن قۇتىلۋعا ىنتالاندىرۋ؛ الەۋمەتتىك اۋماق ساقشى ىستەرى ۇلگىسىن جانە جوباسىن قولدانۋ؛ جاستاردى ۇزدىكسىز ۇيرەنۋ ورايىمەن، كاسىپكە باۋلۋ بايلىعىمەن قامداۋ، شارۋاشىلىق قۇرۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ سياقتى جاقتاردى قامتىعان مازمۇنداردى زورلىقتى كۇشتەن، ۇشقارىلىقتان ساقتانۋدىڭ مەملەكەتتىك ارەكەت جوسپارى جانە وڭىرلىك ستراتەگياسى ەتۋدى العا قويدى.
وسىمەن دەرلىكتەي تەڭ قادامدا، ۇلى بريتانيا وزدەرىنىڭ «11 - قىركۇيەك» وقيعاسىنان كەيىن شىعارعان ۇشقارىلىقتان «ساقتانۋ» ستراتەگياسىن الدىمەن اتقارىپ، 2015 - جىلى 2 - ايدا «لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە حاۋىپسىزدىك زاڭ جوباسىن» بەكىتىپ، كۇشكە يە ەتتى. بۇل زاڭ جوباسى «ساقتانۋ» ستراتەگياسىنداعى ۇشقارىلىقتى الاستاۋ تاربيەسى نىسانىن زاڭدىق نەگىزبەن قامدادى. ال وسى نىسان ۇشقارىلىقتىڭ ىقپالىنا وڭاي ۇشىرايتىن ادامداردىڭ ءوز قالاۋىمەن تاربيە قابىلداۋىن ماقسات ەتكەن. ۇلى بريتانيا ۇكىمەتىنىڭ وسى ىزدەنىستەرىنىڭ امالياتى ءار ەلدىڭ «ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن» تياناقتاندىرۋىن ۇتىمدى تاجىريبەمەن قامدادى.
بيىل 6 - ايدا 72 - كەزەكتى ب م ۇ جينالىسىنىڭ 101 - رەتكى جالپى ءماجىلىسى «ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن تەكسەرۋ» (284/ 72) قاۋلىسىن ماقۇلداپ، مۇشە ەلدەردىڭ مەملەكەت جاعدايىنا نەگىزدەلىپ، «زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىق ارەكەتتەرىنەن ساقتاۋ جوسپارىن» اتقارۋعا قاتىستى شارالاردى ورتاعا قويۋىن ءارى وزدەرىنىڭ الدىمەن ەسكەرەتىن تۇيىندەرى بويىنشا، مەملەكەتتىك جانە وڭىرلىك ارەكەت جوسپارىن جاساۋدى ويلاستىرىپ، لاڭكەستىكتى دارىپتەيتىن زورلىقتى كۇشتەن، ۇشقارىلىقتان ساقتانۋىن قايتالاي تۇراقتاندىردى ءارى ۇسىنىس ەتتى.
«ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسى» ب م ۇ - نىڭ لاڭكەستىككە سوققى بەرۋدەگى ماڭىزدى قاۋلىسى رەتىندە، بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىنىڭ ماكرولىق ستراتەگياسىن جانە ناقتى شاراسىن العا قويدى ءارى ءار ەلدىڭ وزدەرىنىڭ ءىس جۇزىندىگىنە ۇشتاستىرىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىن ورىستەتۋدەگى دەربەستىگى مەن يكەمدىلىگىنە تولىق كەپىلدىك ەتتى، سونداي - اق تاجىريبە - ساباقتاردى ۇزدىكسىز قورىتىندىلاپ، حالىقارالىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىنىڭ دامۋ ۇستانىمىن رەتكە سالدى جانە وعان وزگەرىس ەنگىزدى. دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل تىعىز ىنتىماقتاسىپ، سەلبەستىكتى كۇشەيتىپ، «ب م ۇ - نىڭ بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن» جاپپاي دايەكتىلەندىرىپ جانە تياناقتاندىرىپ، بۇكىل الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ىستەرىنىڭ ناقتى ونىمدىلىككە قول جەتكىزۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
(اۆتور: شيبي ساياسي - زاڭ داشۋەسىنىڭ دوكتور اسپيرانتى)
(بۇل ماقالا «حالىق گازەتىنىڭ» 2018 - جىلى 10 - ايدىڭ 15 - كۇنگى سانىنىڭ 11 - بەتىندە جاريالانعان)
