شياۋ ۋ
لاڭكەستىك دەگەندە زورلىقتى كۇش، ءبۇلدىرۋ، قورقىتۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى قوعامدا ۇرەي سالۋ، الەۋمەتتىك حاۋىپسىزدىككە زالال جەتكىزۋ، ادامداردىڭ جەكە باسىنا، مال - مۇلكىنە سۇعاناقتىق جاساۋ نەمەسە مەملەكەت ورگانىنا، حالىقارالىق ۇيىمعا قۇقاي كورسەتۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ساياسي، يدەولوگيا جاقتارىنداعى ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ قۋاتتاماسى جانە قيمىلى مەڭزەلەدى. ول ازاماتتاردىڭ ءومىرى مەن سالاماتتىق ۇقىعىنا، مال - مۇلىك ۇقىعىنا، دامۋ ۇقىعىنا، بەيبىتشىلىك ۇقىعىنا اۋىر سۇعاناقتىق جاسايدى. لاڭكەستىك ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق جاۋى، بۇل قىلمىس قانا ەمەس، ادامزاتتىڭ تومەنگى شەگىن بۇزىپ وتەتىن، زالالى توتەنشە زور اۋىر قىلمىس.
ءبىر مەزگىل ىشىندە ەلىمىز شەكاراسى ىشىندە لاڭكەستىك ارەكەتىنىڭ قىلمىستارى ءجيى تۋىلىپ، ءبىر ءبولىم وڭىرلەر زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنىڭ ءورشۋ مەزگىلى، بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرۋ كۇرەسىنىڭ قيان - كەسكى مەزگىلى، ارالاسىپ ەمدەۋدىڭ تولعاقتى مەزگىلى سىندى «ءۇش مەزگىلدىڭ قاباتتاسۋ» كەزەڭىندە تۇردى، لاڭكەستىك مەملەكەتتىڭ حاۋىپسىزدىگىنە، ساياسيدىڭ ورنىقتىلىعىنا، ەكونوميكانىڭ، قوعامنىڭ دامۋىنا، ۇلتتاردىڭ ىنتىماعىنا جانە ازاماتتاردىڭ ءومىر حاۋىپسىزدىگىنە اۋىر قاتەر ءتوندىردى. بۇل جونىندە ەلىمىز زاڭمەن جونگە سالۋدى، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى كۇشەيتىپ، قاتىستى زاڭ شىعارۋلاردى ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ ۇتىمدى زاڭدىق جۇيەسىن ورناتتى.
1997 - جىلى قىلمىستى ىستەر زاڭىندا «لاڭكەستىك ارەكەت ۇيىمدارىن ۇيىمداستىرۋ، باسشىلىق ەتۋ، قاتىناسۋ قىلمىسى» بەلگىلەندى. 2001 - جىلى قىلمىستى ىستەر زاڭىنا وزگەرىس ەنگىزۋ جوباسى (3) 97 - جىلعى قىلمىستى ىستەر زاڭىنىڭ قاتىستى بەلگىلەمەلەرىنە وزگەرىس ەنگىزىپ، «لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە قارجىلاي كومەك بەرۋ قىلمىسىن» قوستى ءارى لاڭكەستىك ارەكەت قىلمىسىنىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن جازاسىن جوعارىلاتتى. 2011 - جىلعى قىلمىستى ىستەر زاڭىنا وزگەرىس ەنگىزۋ جوباسى (8) لاڭكەستىك ارەكەت قىلمىستىق توبىنىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنە جازاسىن كەشىكتىرىپ اتقارۋ قولدانىلمايدى دەپ بەلگىلەپ، ەرەكشە قايتالاي قىلمىس وتكىزۋ ءتۇزىمىن قوستى ءارى لاڭكەستىك ارەكەت قىلمىسىنداعى جازانى جەڭىلدەتۋگە، ۋاقىتشا بوساتۋعا شەكتەمەلىك سيپاتتى بەلگىلەمەلەر جاسادى. 2012 - جىلى وزگەرىس ەنگىزىلگەن قىلمىستى ىستەر ارىز - شاعىم زاڭى لاڭكەستىك ارەكەت قىلمىسى دەلولارىنىڭ ارىز - شاعىم ءتارتىبى جونىندە بەلگىلەمە جاسادى. «ج ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مەملەكەتتى زاڭمەن جونگە سالۋدى جاپپاي ىلگەرىلەتۋدەگى بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندەگى شەشىمدە» جالپى تۇلعالىق مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى كوزقاراسىن دايەكتىلەندىرىپ، تياناقتاندىرىپ، مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىن زاڭمەن جونگە سالۋ قۇرىلىسىن جەدەلدەتىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭى سياقتى ءبىر توپ شۇعىل قاجەت بولىپ وتىرعان زاڭداردى جەدەل شىعارىپ، الەۋمەتتىك حاۋىپسىزدىكتى زاڭمەن جونگە سالۋدى ىلگەرىلەتىپ، مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭ - ءتۇزىم جۇيەسىن ورناتۋ تالاپ ەتىلدى. 2015 - جىلى 7 - ايدىڭ 1 - كۇنى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ تۇراقتى كوميتەتى مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭىن ماقۇلدادى. 2015 - جىلى 8 - ايدىڭ 29 - كۇنى قارالىپ ماقۇلدانعان قىلمىستى ىستەر زاڭىنا وزگەرىس ەنگىزۋ جوباسى (9) لاڭكەستىك ارەكەت قىلمىسىنا قاتىستى بەلگىلەمەلەرگە ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزىپ، لاڭكەستىك ارەكەت قىلمىسىنا مال - مۇلىك جازاسىن قوسىپ، لاڭكەستىك ارەكەتپەن قاتىستى كەيبىر ارەكەتتەردى قىلمىستى ىستەر زاڭىنىڭ زاڭ - ەرەجە كولەمىنە كىرگىزىپ، زاڭدىق مۇددەنى ەرتەرەك قورعاۋدى جانە لاڭكەستىك قىلمىستى جازالاۋدىڭ قاتاڭداسۋ ەرەكشەلىگىن ايگىلەدى. 2015 - جىلى 12 - ايدىڭ 27 - كۇنى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ تۇراقتى كوميتەتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىن ماقۇلداپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىنىڭ تۇزىلىسىنە، مەحانيزمىنە، تاسىلىنە جانە شارالارىنا ايقىن بەلگىلەمەلەر جاسادى. 2016 - جىلى 11 - ايدىڭ 7 - كۇنى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ تۇراقتى كوميتەتى ينتەرنەت حاۋىپسىزدىگى زاڭىن ماقۇلدادى. 2018 - جىلى 4 - ايدىڭ 24 - كۇنى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ تۇراقتى كوميتەتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىنا وزگەرىس ەنگىزدى.
قازىرگە دەيىن، ەلىمىز قىلمىستى ىستەر زاڭى، قىلمىستى ىستەر ارىز - شاعىم زاڭى، مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭى، تىڭشىلىققا قارسى تۇرۋ زاڭى، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭى، شەكارا سىرتىنداعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ شەكارا ىشىندەگى قيمىلدارىن باسقارۋ زاڭى، ينتەرنەت حاۋىپسىزدىگى زاڭى، مەملەكەتتىك اقپار زاڭى سياقتى زاڭداردى قامتىعان لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ ءبىرشاما كەمەلدى زاڭدىق جۇيەسىن ورناتتى. جەرگىلىكتى ورىندار لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ ءىس جۇزىندىگىمەن بىرلەستىرىپ، نەگىزگى زاڭ مەن زاڭداردى كولەمىندە سايكەستى اتقارۋ ەرەجەلەرى مەن ادىستەرىن بەلگىلەدى. ەلىمىزدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭدىق جۇيەسىنە كوز جىبەرسەك، تومەندەگىدەي ەرەكشەلىكتەر ايگىلەنگەن:
ءبىرىنشى، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ مەن ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءوزارا تەپە - تەڭدىگىنە تاباندى بولدى. لاڭكەستىك قىلمىسكەرلەرى وزدەرىنىڭ ادامدىق ۇقىعىن ەلەپ - ەسكەرمەي، باسقالاردىڭ ادامدىق ۇقىعىنا سۇعاناقتىق جاسايدى، لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋ. ەلىمىزدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋعا قاتىستى زاڭدارى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ مەن ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ اراسىندا ءونىمدى تەپە - تەڭدىك جۇرگىزىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارقىلى زيانكەستىككە ۇشىراۋشى بەيۋاز جانداردىڭ ادامدىق ۇقىعىن قورعاپ قانا قالماستان، لاڭكەستىك قىلمىستىلارىنىڭ قاتىستى ادامدىق ۇقىعىن قورعاۋعا دا ءمان بەرەدى. مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭىنىڭ 7 - تارماعىندا: «مەملەكەتتىڭ حاۋىپسىزدىگىن قورعاۋدا نەگىزگى زاڭ مەن زاڭدارعا بويسۇنىپ، سوتسياليستىك زاڭمەن جونگە سالۋ پرينسيبىندە تاباندى بولىپ، ادامدىق ۇقىقتى قورعاپ جانە قامتاماسىز ەتىپ، ازاماتتاردىڭ ۇقىعى مەن ەركىندىگىن زاڭ بويىنشا قورعاۋ كەرەك» دەپ بەلگىلەنگەن؛ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىنىڭ 6 - تارماعىندا: «لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىن زاڭ بويىنشا ورىستەتىپ، ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتىپ جانە ونى قامتاماسىزداندىرىپ، ازاماتتاردىڭ جانە ۇيىمداردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قورعاۋ كەرەك. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىندە ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە جانە ۇلتتاردىڭ سالت - داستۇرىنە قۇرمەت ەتۋ كەرەك. ءوڭىر، ۇلت، ءدىن سياقتى ءارقانداي سەبەپتەرگە بايلانىستى كەمسىتۋ سيپاتتى ءادىستى قولدانۋعا تيىم سالىنادى» دەپ بەلگىلەنگەن؛ 61 - تارماقتا: «لاڭكەستىك وقيعاعا توتەپ بەرۋدە، ونى ءبىر جاقتى ەتۋدە لاڭكەستىك ارەكەتتىڭ زالالىنا، قاتەرىنە تىكە ۇشىراعان ادامداردىڭ باس اماندىعىن الدىمەن قورعاۋ كەرەك » دەپ بەلگىلەنگەن؛ 15 - تارماقتا: «تۇراقتاندىرىلعان لاڭكەستىك ۇيىمدار مەن لاڭكەستەر تۇراقتاندىرۋعا مويىنسال بولماسا، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىزمەتىنە باسشىلىق ەتەتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ءىس باسقارۋ قۇرىلىمى ارقىلى قايتالاي تەكسەرۋدى ءوتىنىش ەتۋىنە بولادى» دەپ بەلگىلەنگەن.
ەكىنشى، ساقتانۋ مەن سوققى بەرۋدى ءوزارا ۇشتاستىرۋعا تاباندى بولدى. ءمۇبادا لاڭكەستىك قىلمىستى ارەكەتى تۋىلسا، ورنىن تولتىرۋعا كەلمەيتىن ەرەكشە اۋىر زيان تۋدىرادى، سوندىقتان قاتاڭ سوققى بەرىپ قانا قالماستان، كۇن ىلگەرى ساقتانۋ كەرەك، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا قىلمىس تۋىلعاننان كەيىنگى قىلمىستى ىستەر بويىنشا جازالاۋعا يەك سۇيەپ قانا قالۋعا بولمايدى، قىلمىس تۋىلۋدان ىلگەرگى ساقتانۋدى كوزدە ۇستاۋ كەرەك. ەلىمىزدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭدارى لاڭكەستىككە توتەپ بەرۋ ماسەلەسىندە «سوققى بەرۋ مەن ساقتانۋدى ۇشتاستىرۋ» پرينسيبىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، لاڭكەستىككە زاڭ بويىنشا سوققى بەرۋ جاعىندا ايقىن بەلگىلەمە جاساپ قانا قالماستان، ساقتانۋ سيپاتتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى دا كورنەكتىلەندىردى. مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭى «مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىن قورعاۋدا ساقتانۋدى نەگىز ەتۋ، ۇستىنەن وڭاۋ مەن تۇبىرىنەن وڭاۋدى بىردەي جۇرگىزۋ كەرەك» دەپ ايقىن باسا دارىپتەپ، حاۋىپ - قاتەردىڭ الدىن الۋ، مەجەلەۋ جانە الدىن الا ساقتاندىرۋدى بەلگىلەدى. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا ساقتىقتى نەگىز ەتۋ، جازالاۋ مەن ساقتانۋدى ۇشتاستىرۋ پرينسيبىندە تاباندى بولۋدى اتاپ كورسەتتى ءارى ارناۋلى تاراۋدا 26 تارماقپەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋداعى حاۋىپسىزدىك، ساقتىق جونىندە ەگجەي - تەگجەيلى بەلگىلەمە جاسادى.
ءۇشىنشى، كەڭشىلىك ەتۋ مەن قاتاڭ جازالاۋ بىرلەسكەن قىلمىستى ىستەر ساياساتىندا تاباندى بولدى. ەلىمىزدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭدارى لاڭكەستىككە توتەپ بەرۋدە كەڭشىلىك ەتۋ مەن قاتاڭ جازالاۋ بىرلەسكەن قىلمىستى ىستەر ساياساتىن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قىلمىستى ىستەر زاڭ شىعارۋىنىڭ، ءادىليانىڭ جانە جازانى اتقارۋدىڭ تۇتاس بارىسىمەن ساباقتاستىرۋ كەرەك، ياعني لاڭكەستىك قىلمىسكەرلەرىن زاڭ بويىنشا جازالاۋ، جونگە سالۋ، زورلىقتى كۇش، ۇشقارىلىق، لاڭكەستىك ەلەمەنتتەرگە قاتاڭ سوققى بەرۋمەن بىرگە، لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە، ۇشقارىلىق ارەكەتتەرگە ايتاقتاۋمەن، ماجبۇرلەۋمەن، الداپ - ارباۋمەن قاتىناسقان نەمەسە لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە، ۇشقارىلىق ارەكەتتەرگە قاتىناسۋ جاعدايى جەڭىل ادامدارعا زاڭ بويىنشا كومەكتەسۋ - تاربيە بەرۋ جانە اكىمشىلىك جازا بەرۋ كەرەك.
ءتورتىنشى، ورنىقتىلىق، حاۋىپسىزدىك جانە دامۋدى ءوزارا ۇشتاستىرۋدا تاباندى بولۋ كەرەك. لاڭكەستىككە ۇرەي، دۇربەلەڭ، كەدەيلىك جانە ءولىم ىلەسە جۇرەدى، ونىڭ تۇمشالاۋىندا ورنىقتىلىق پەن دامۋدىڭ بولۋى قيىن، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ دەگەنىمىز ورنىقتىلىقتى قورعاۋ ارقىلى دامۋدى جەبەۋ. ەلىمىز لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىن شىعارۋدا جالپى تۇلعالىق مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى كوزقاراسىن دايەكتىلەندىرىپ، حالىقتىڭ حاۋىپسىزدىگىن باستى ماقسات ەتىپ، «دامۋ ماسەلەسىنە دە ءمان بەرۋ، حاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە دە ءمان بەرۋ، دامۋ − حاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزى، حاۋىپسىزدىك − دامۋدىڭ العى شارتى» ەكەندىگىن باسا دارىپتەدى، جالپى تۇلعالىق مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى كوزقاراسى اياسىنداعى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭ شىعارۋى ورنىقتىلىق پەن حاۋىپسىزدىكتى دارىپتەۋمەن بىرگە، دامۋ مەن گۇلدەنۋگە دە ءمان بەردى.
اماليات مىنانى دالەلدەدى: ەلىمىزدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭدارى مەملەكەتتىڭ رەال قاجەتىمەن ۇيلەسىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ كوكەي تەستى ارمان - تىلەگىن قاناعاتتاندىرىپ، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىن، ورنىقتىلىعىن قورعاپ، ەكونوميكانىڭ گۇلدەنۋىن، دامۋىن جەبەدى، ول جۇڭگونىڭ مەملەكەت جاعدايىن تياناق ەتكەن يگى زاڭ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ قاتىستى زاڭدارىنىڭ اتقارىلۋىمەن حالىقتىڭ باقىت سەزىمى، تابىس سەزىمى مەن حاۋىپسىزدىك سەزىمى ۇزدىكسىز كۇشەيدى.
زاڭ ءداۋىردىڭ وزگەرۋىنە ۇيلەسىپ وزگەرىپ وتىرسا عانا، قوعامدى جاقسى جونگە سالادى، قوعامدى جونگە سالۋ قوعامنىڭ ءىس جۇزىندىگىنە ۇيلەسكەندە عانا، ونىمدىلىككە يە بولادى. قازىر لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ جاعدايى ءالى دە اۋىر، لاڭكەستىك ءالى دە بەيبىتشىلىك پەن دامۋدىڭ ەڭ ءىرى قاتەرى. ءبىز، ءسوزسىز، مەملەكەتتىڭ حاۋىپسىزدىك جۇيەسىن كەمەلدەندىرىپ، مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىن زاڭمەن جونگە سالۋدى قامتاماسىز ەتۋدى كۇشەيتىپ، حاۋىپسىزدىك حاۋىپ - قاتەرلەرىنەن ساقتانۋ مەن وعان قارسى تۇرۋ قابىلەتىن جوعارىلاتۋىمىز كەرەك، سونىمەن بىرگە جۇڭگونىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭدارى دا دۇنيە ءجۇزى جاعدايىنىڭ، ءىس جۇزىندىك جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە ىلەسىپ ۇزدىكسىز دامۋى، كەمەلدەنۋى كەرەك.
(اۆتور: شينان ساياسي - زاڭ داشۋەسىنىڭ لەكتورى)
(بۇل ماقالا «حالىق گازەتىنىڭ» 2018 - جىلى 10 - ايدىڭ 15 - كۇنگى سانىنىڭ 11 - بەتىندە جاريالانعان)
