شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ

　　جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەس اقپارات كەڭسەسى

　　2018 - جىلى 11 - اي

　　مازمۇنى

　　العى ءسوز

　　ءبىرىنشى، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى

　　ۇلتتار مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايرىلماس بولىگى

　　شينجياڭ وڭىرىندە تاريحتان بەرى الۋان ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى

　　ۇلتتار مادەنيەتى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسىپ كەلەدى

　　ەكىنشى، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋى كەڭىنەن قولدانىلدى

　　مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى زاڭمەن جالپىلاستىرۋ

　　ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن عىلمي جولمەن قورعاۋ

　　ۇلتتاردى ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋگە شابىتتاندىرۋ

　　ءۇشىنشى، ءدىن مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە قورعالدى

　　الۋان ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتى توعىسا بىرگە ءومىر سۇرۋدە

　　ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالار زاڭ بويىنشا باسپادان شىعىپ تاراتىلدى

　　ءدىن مادەنيەتى مۇراعاتتارى ءونىمدى قورعالدى

　　ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ بەتالىسىنان جازباۋ

　　ءتورتىنشى، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدا جانە وعان مۇراگەرلىك ەتۋدە تابىسقا قول جەتتى

　　مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋدىڭ تابىسى مول بولدى

　　ارحەولوگيالىق قازبا تابىستارىنا ەل ءىشى - سىرتى نازار اۋداردى

　　بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ تەبىنىن كۇشەيتتى

　　بەيزاتتىق مادەني مۇرالارى ءونىمدى قورعالدى

　　سالت - ءداستۇر مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرىلدى

　　بەسىنشى، مادەنيەت ىستەرى مەن مادەنيەت شارۋاشىلىعى ۇزدىكسىز دامىدى

　　الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋ دەڭگەيى كۇن سايىن جوعارىلادى

　　ادەبيەت - كوركەمونەر شىعارماشىلىعى مەن اقپارات - باسپا ءسوز ۇزدىكسىز كوركەيدى

　　مادەنيەت، دەنە تاربيە جانە ۇلتتىق شيپاگەرلىك، ءدارى - دارمەك كاسىپ سالاسىنىڭ ناقتى قۋاتى بىرتىندەپ كۇشەيدى

　　ينتەرنەت مادەنيەتى قارىشتاپ دامىدى

　　التىنشى، شەتەلدەرمەن مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسى كۇن سايىن جاندانا ءتۇستى

　　ءتۇرلى فورمالارمەن حالىقارالىق مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسى مەن سەلبەستىككە ات سالىستى

　　شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەت كەلبەتىن شەتەلدەرگە بەلسەندىلىكپەن ايگىلەدى

　　سوڭعى ءسوز

　　العى ءسوز

　　جۇڭگو − ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت. 5000 نەشە جىلدىق وركەنيەت دامۋ تاريحى بارىسىندا جۇڭحۋاداعى ۇلتتار ۇزاق تاريحتى، شۇعىلالى مادەنيەتتى بىرگە جاراتتى. شينجياڭ ەجەلدەن بەرى كوپ ۇلت كوشىپ - قونىپ، شوعىرلى قونىستانىپ ءومىر سۇرگەن جەر ءارى كوپ ءتۇرلى مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، ءوزارا توعىسقان ساحنا. تاريحتىڭ ۇزاق كوشىندە شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا تامىر تارتىپ، ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ دامۋىن جەبەۋمەن بىرگە، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ مازمۇنىن دا بايىتتى.

　　جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان سوڭ، جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن جارىققا شىعارۋعا، مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋعا جانە قورعاۋعا وسكەلەڭ ءمان بەردى، جاسامپازدىقپەن تۇرلەندىرۋگە، جاڭاشىلدىقپەن دامىتۋعا تاباندى بولدى، ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋىنە دەم بەردى، ۇلتتاردىڭ بارىس - كەلىسىن، اۋىس - ءتۇيىسىن، ءوزارا توعىسۋىن جەبەدى، ۇلتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە قۇرمەت ەتتى، مادەنيەت ىستەرى مەن مادەنيەت شارۋاشىلىعىن دامىتتى، ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ وسىزاماندانۋىن جەبەدى، سىرتقا باعىتتالعان مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسىن كۇشەيتتى، تۇرلىشە مادەنيەتتەر ارا اۋىس - ءتۇيىس جانە ءوزارا ۇلگى الۋ بارىسىندا مادەنيەت سەنىمىن كۇشەيتتى.

　　ءبىرىنشى، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى

　　شينجياڭ − تاريحتان بەرى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان، كوپ ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. ۇلتتار مادەنيەتى ۇزاق ۋاقىت اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسۋ بارىسىندا جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا قۇلپىرا شەشەك اتتى، ول − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى.

　　ۇلتتار مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايرىلماس بولىگى. ەجەلدەن بەرى قورشاعان ورتانىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە بايلانىستى، جۇڭحۋا مادەنيەتى باي دا كوپ نەگىزدى بەينەمەن كورىنىس بەردى. ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىندا اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسۋ بارىسىندا ايبىنى اسقاق جۇڭحۋا مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ءبارى دە جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ورتاق رۋحاني بايلىعى، ولاردىڭ بارلىعى دا جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دامۋى مەن العا باسۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى.

　　چين اۋلەتىنە دەيىنگى زاماندا - اق شينجياڭ ورتا جازىق وڭىرىمەن تىعىز قارىم - قاتىناس جاساپ وتىردى، ارحەولوگيالىق قازبالار شينجياڭنان شىققان رەڭدى كەراميكالاردىڭ حۋاڭحى وزەنىنىڭ ورتا اعارىنداعى ياڭشاۋ مادەنيەتىنىڭ ىقپالىن قابىلداعانىن، حىناننىڭ ان - ياڭ دەگەن جەرىنەن اشىلعان شاڭ داۋىرىنە ءتان فۋحاۋ وباسىنان تابىلعان كومبەلەردە شينجياڭنىڭ حوتان قاس تاسىنان جاسالعان بۇيىمدار بار ەكەنىن راستادى. باتىس حان اۋلەتى شينجياڭ ءوڭىرىن بىرلىككە كەلتىرگەن سوڭ، حانزۋ ءتىلى باتىس وڭىردەگى رەسمي ءىس قاعازداردا ورتاق قولدانىلاتىن تىلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. ورتا جازىقتىڭ ەگىنشىلىك ءوندىرىس تەحنيكاسى، جول - جورالعى ءتۇزىمى، حانزۋ تىلىندەگى كىتاپتار، مۋزيكا - ءبي، ت. ب باتىس وڭىرگە كەڭىنەن تارالدى. باتىس ءوڭىردىڭ مۋزيكا اسپاپتارى مەن مۋزيكاسى ورتا جازىققا ەنىپ، ورتا جازىق مۋزيكاسىنا اسا زور ىقپال جاسادى. جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اسىل قامباسىندا ۇيعۇردىڭ 12 مۇقامى، قازاقتىڭ ايتىس ونەرى، قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسى، ويرات موڭعۇلدارىنىڭ «جاڭعىر» ەپوسى سىندى ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى مادەنيەت تۋىندىلارى قامتىلدى.

　　شينجياڭ وڭىرىندە تاريحتان بەرى الۋان ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. جۇڭگونىڭ تاريحي وزگەرىس ۇدەرىسى ءار ۇلتتىڭ ارالاس، كىرىگە قونىستانۋ، ەكونوميكادا ءوزارا ارقا سۇيەۋ، مادەنيەتتە ءبارىن تەگىس قامتۋداي نەگىزگى ەرەكشەلىگىن بەلگىلەگەن. شينجياڭنىڭ وزگەشە تابيعي جاعراپيالىق ورتاسى ءبىرىن - ءبىرى كەمەلدەندىرگەن شۇرات ەگىنشىلىگى مەن دالا كوشپەندىلەر مادەنيەتىن قالىپتاستىردى، ۇقساماعان ءوندىرىس، تۇرمىس تاسىلىندەگى ەتنوستار ءوزارا اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، ءبىرىن - ءبىرى تولىقتاۋ، كوشىپ - قونىپ شوعىرلانۋ ارقىلى الۋان ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ بىرگە ءومىر ءسۇرۋى سىندى جاندى دا جالىندى جاعدايدى تۇلعالادى.

　　شينجياڭ وڭىرىندە ىلگەرىندى - كەيىندى 20عا تارتا ءتىل - جازۋ بايقالدى. حان - زاڭ تىلدەرى جۇيەسىنە، التاي تىلدەرى جۇيەسىنە، ءۇندى - ەۆروپا تىلدەرى جۇيەسىنە ءتان كوپتەگەن تىلدەر شينجياڭدا قازىر دە ساقتالىپ وتىر. كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءار ۇلت تىلدەرىنىڭ قاتار پايدالانىلۋى شينجياڭ مادەنيەتىنىڭ ءداستۇرلى ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ اۋىس - ءتۇيىس، ارالاسۋ، توعىسۋ بارىسىندا ۇقساماعان ءتىلدى ءوزارا پايدالانۋى جالپىلىق قۇبلىسقا اينالعان. شينجياڭنىڭ قىزىل مىڭ ءۇيى، بيزاكلىك مىڭ ءۇيى، بەسبالىق كونە قالاسى، ت. ب لاردا حانزۋلاردىڭ، بايىرعى ۇيعۇرلاردىڭ، تۇبىتتەردىڭ، سونداي - اق شينجياڭداعى بايىرعى تۇرعىنداردىڭ كوپتەگەن مادەنيەت ەلەمەنتتەرى توعىسقان، بۇلار − بايىرعى جۇڭگو مادەنيەت كوركەمونەرىنىڭ ۇلگىلەرى سانالادى.

　　تاريحتاعى شينجياڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باتىسقا ەسىك اشۋداعى قاقپاسى جانە دانەكەرى. جىبەك جولىنىڭ ىركىلىسسىز بولۋى شىعىس - باتىس مادەنيەتتەرىنىڭ اۋىس - ءتۇيسى مەن ءوزارا توعىسۋىنىڭ تىڭ پاراعىن اشتى. جىبەك جولى داۋىرلەگەن زاماندا جۇڭگونىڭ قاعاز جاساۋ تەحنيكاسى، جىبەك قوزاسىن ءوسىرۋ جانە جىبەك توقىماشىلىعى سەكىلدى وزىق تەحنيكالار شينجياڭ ارقىلى باتىسقا تاراپ، دۇنيە ءجۇزى وركەنيەتىنە تەرەڭ ىقپال جاسادى. بۋددا، مانيحەي، نەستوريان دىندەرى جىبەك جولىمەن شينجياڭعا ەنىپ، سول كەزدەگى العاشقى دىندەرمەن بىرگە جەرگىلىكتى ورىنداردا تارالدى. ۇزاق تاريحي وزگەرىس بارىسىندا شينجياڭدا كوپ ءتۇرلى ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعداي وزگەرگەن ەمەس. شينجياڭنىڭ مادەنيەت بەت - بەينەسىندە باستان - اقىر كوپ ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر ءسۇرىپ، كوپ نەگىزدى مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىس جاساپ كەلەدى.

　　ۇلتتار مادەنيەتى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسىپ كەلەدى. جۇڭحۋا مادەنيەتى − ءار ۇلتتى ۇيىستىراتىن رۋحاني دانەكەر. ۇزاق ۋاقىتتىق ءوندىرىس، تۇرمىس بارىسىندا ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسۋى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ، دامۋىنىڭ بارلىق بارىسىنا باستان - اقىر ارقاۋ بولىپ تارتىلدى. ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ ىقپالىن قابىلداعان شينجياڭ ءوڭىرى جىبەك قوزاسى تەحنيكاسى مەن جىبەك توقىماشىلىعىندا ەداۋىر زور تابىسقا قول جەتكىزدى؛ باستاپقىدا گوبي قۇمىنىڭ تەرىسكەيىندە قالىپتاسقان بايىرعى ۇيعۇر مادەنيەتى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ، ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ، سونداي - اق بۋددا، مانيحەي دىندەرىنىڭ ىقپالىنا بارىنشا ۇشىراعان. ءاربىر تاريحي دامۋ كەزەڭدەرىندە ۇلتتار ارا ءوزارا ۇيرەنۋ، ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الۋ بارىسىندا ءبىر توپ ساياساتشى، ادەبيەتشى، كوركەمونەرشى، تاريحشى، ەگىنشىلىك مامانى، اۋدارما مامانى جارىققا شىعىپ، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايالى قۇشاعىندا تولىسا دامۋىن جەبەدى. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان سوڭ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى شىت جاڭا گۇلدەنىپ - كوركەيۋ داۋىرىنە قادام قويدى، «وتانىمىز گۇل باقشا»، «ءبىزدىڭ شينجياڭ جاقسى جەر» سەكىلدى كلاسسيك اندەر ۇلى وتانىمىزدىڭ جەر - جەرىندە شىرقالدى؛ «مۇز تاۋعا كەلگەن قوناق»، «قۇربان اتايدىڭ بەيجيڭگە اتتانۋى» سەكىلدى تاڭداۋلى كينو فيلمدەر بۇكىل ەل حالقىنا تانىلىپ، ءار ۇلت بىرگە جاراتقان، يگىلىگىن بىرگە كورگەن رۋحاني بايلىققا اينالدى.

　　شينجياڭداعى ءار ۇلت ادامدارى بىرگە جاساپ، بىرگە ۇيرەنىپ، بىرگە جۇمىس جۇرگىزىپ، بىرگە شاتتانىپ، ءتىل، اس - سۋ، كيىم - كەشەك، مۋزيكا - ءبي، كەسكىندەمە، ساۋلەت ونەرى سەكىلدى قوعامدىق تۇرمىس پەن مادەنيەت - كوركەمونەردىڭ ءار جاعىندا ءبىر - بىرىنە ىقپال جاسادى، ءبىر - ءبىرىن قابىلدادى، ءوزارا توعىستى، «ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسۋ» دەيتىن جاعداي باستان - اقىر ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى بولدى.

　　ەكىنشى، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋى كەڭىنەن قولدانىلدى

　　ءتىل - جازۋ − مادەنيەتتىڭ ماڭىزدى دانەكەرى جانە كورنەكتى بەلگىسى. شينجياڭ كوپ ءتىل، كوپ جازۋ تارالعان ءوڭىر، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ، قولدانۋ − شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنىپ - كوركەيۋىنىڭ تاريحي تاجىريبەسى. جۇڭگو ۇكىمەتى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى بارىنشا جالپىلاستىرادى جانە جۇيەگە تۇسىرەدى، ۇلتتاردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىزداندىرادى، ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋىن دارىپتەيدى جانە وعان دەم بەرەدى، ۇلتتاردىڭ ءتىل تابىسۋىن، جۇرەگىنىڭ توعىسۋىن جەبەيدى.

　　مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى زاڭمەن جالپىلاستىرۋ. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ جانە قولدانۋ ۇلتتاردىڭ بارىس - كەلىسىن، اۋىس - ءتۇيىسىن، توعىسۋىن جەدەلدەتۋگە، ۇلتتاردىڭ دامۋى مەن العاباسارلىعىن ىلگەرىلەتۋگە پايدالى. 1982 - جىلى مەملەكەت «بۇكىل ەلدە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن پۋتۇڭحۋانى جالپىلاستىرۋدى» − «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭىنا» ەنگىزدى. 2001 - جىلى 1 - ايدىڭ 1 - كۇنى «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ زاڭىنىڭ» رەسمي اتقارىلۋى پۋتۇڭحۋا مەن جۇيەگە تۇسىرىلگەن حانزۋ ءارىبىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ بولۋ سىندى زاڭدىق ورنىن اناعۇرلىم ايقىندادى. 2015 - جىلى وزگەرىس ەنگىزىلگەن «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ - اعارتۋ زاڭىندا» «مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ مەكتەپتەردىڭ، سونداي - اق باسقا دا وقۋ - اعارتۋ قۇرىلىمدارىنىڭ نەگىزدىك وقۋ - وقىتۋداعى ءتىل - جازۋى بولادى»، «ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردەگى از ۇلت وقۋشىلارىن نەگىز ەتكەن مەكتەپتەردە جانە وزگە دە وقۋ - اعارتۋ قۇرىلىمدارىندا، ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتە وتىرىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ مەن ءوز ۇلتىنىڭ نەمەسە سول جەردەگى ۇلتتار ءبىر تۇتاس قولداناتىن ءتىل - جازۋ مەن <قوس ءتىل> اعارتۋى اتقارىلادى» دەپ بەلگىلەندى. 2015 - جىلى وزگەرىس ەنگىزىلگەن «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ءتىل - جازۋ قىزمەتى ەرەجەسىندە» «مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى بارىنشا جالپىلاستىرۋ» بەلگىلەندى. ءار ۇلت ادامدارى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ مەن كۇننەن - كۇنگە ارتىپ وتىرعان قارىم - قاتىناستاردىڭ قاجەتى ءۇشىن، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى بەلسەنە، ىرىقتى ۇيرەنۋدە جانە قولدانۋدا.

　　مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋمەن وقۋ - وقىتۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋ. مەملەكەتتىڭ ۇندەۋىنە ءۇن قوسۋ ءۇشىن، الدىڭعى عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنان باستاپ شينجياڭ ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەردەگى از ۇلت وقۋشىلارىنا باعىتتاپ حانزۋ ءتىلى ساباعىن اشتى. 1984 - جىلى شينجياڭ از ۇلت مەكتەپتەرىندە حانزۋ ءتىلىن وقىتۋ قىزمەتىن كۇشەيتىپ، «از ۇلت ءتىلى مەن حانزۋ ءتىلىن قاتار قولدانۋ» نىساناسىن ورىنداۋدى ورتاعا قويدى. كەزەكتە شينجياڭدا مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەن ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەردە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋمەن وقىتۋ، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن بىرگە ۇيرەتۋ سىندى «قوس ءتىل» اعارتۋى جالپى بەتتىك جالپىلاستى، بۇل 2020 - جىلعا بارعاندا از ۇلت وقۋشىلارىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى نەگىزىنەن يگەرۋىنە جانە قولدانۋىنا كەپىلدىك ەتەدى.

　　مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋعا جەتىلدىرۋ قىزمەتىن ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ورىستەتۋ. 2013 - جىلى باستالعان مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋعا جەتىلدىرۋ نىسانى بويىنشا از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان اۋدانداردا (قالالاردا) كاسىپتىك تاربيەلەۋ نەمەسە شارۋاشىلىق قۇرۋعا تاربيەلەۋ كۋرستارىنا قاتىناسقان از ۇلت جاستارىنا باعىتتاپ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەتۋ ارناۋلى تاربيەسى ورىستەتىلدى. 2017 - جىلدان باستاپ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋدان قامال الۋ ينجەنەرياسى اتقارىلدى.

　　ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن عىلمي جولمەن قورعاۋ. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭى» مەن «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالى اۆتونوميا زاڭىندا» ۇلتتاردىڭ ءوز ءتىل - جازۋىن قولدانۋ، دامىتۋ ەركىندىگى بولادى دەپ ايقىن بەلگىلەنگەن. قازىر شينجياڭداعى ۇلتتاردا نەگىزىنەن 10 ءتۇرلى ءتىل جانە جازۋ قولدانىلادى، از ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋى ءادىليا، اكىمشىلىك، وقۋ - اعارتۋ، اقپارات - باسپا ءسوز، راديو - تەلەۆيزيا، ينتەرنەت، قوعامدىق الەۋمەتتىك ىستەر سىندى سالالاردا كەڭىنەن قولدانىلۋدا. مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ، جۇڭگو حالىق ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ ماڭىزدى ماجىلىستەرىندە حۇجاتتار ۇيعۇر، قازاق، موڭعۇل قاتارلى از ۇلت تىلدەرىنە اۋدارىلادى ءارى جارىسپالى بەرىلەدى. شينجياڭدا ءوز دارەجەسىندە جانە اۆتونوميالى وبلىس، اۆتونوميالى اۋدانداردىڭ ورگاندارىندا ۇكىمەت قىزمەتىن جۇرگىزگەندە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى، اۆتونوميا العان ۇلتتىڭ ءتىل - جازۋىن بىردەي قولدانادى. ءار ۇلت ادامدارى ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىندا سايلاۋعا قاتىناسۋعا نەمەسە ارىز - شاعىم بەرۋگە ۇقىقتى. از ۇلت وقۋشىلارىن نەگىز ەتكەن مەكتەپتەردە جانە باسقا دا وقۋ - اعارتۋ قۇرىلىمدارىندا ساباق ورنالاستىرۋ، ءتۇرلى وقۋشى قابىلداۋ ەمتيحاندارىندا از ۇلت ءتىل - جازۋىن ۇيرەنۋ مەن قولدانۋعا بىردەي ءمان بەرىلەدى. ءار جىلعى ادەتتەگى جوعارى مەكتەپتەرگە وقۋشى قابىلداۋدىڭ مەملەكەتتىك ءبىر تۇتاس ەمتيحانىندا شينجياڭدا حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، موڭعۇل سىندى 5 ۇلتتىڭ جازۋىندا ەمتيحان سۇراۋى پايدالانىلادى.

　　جۇڭگوداعى مول ءتىل بايلىعىن قورعاۋ ءۇشىن جۇڭگو ۇكىمەتى 2015 - جىلدان باستاپ جۇڭگو ءتىل بايلىعىن قورعاۋ ينجەنەرياسىن اتقارىپ، حانزۋ ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ايتىلىمدارىن، از ۇلت تىلدەرىن جانە اۋىز ەكى ءتىل مادەنيەتىنىڭ ناقتى ءتىل ماتەريالدارىن جينادى جانە ەستەلىككە الدى. دۇنيە جۇزىندەگى ءتىل بايلىعىن قورعاۋداعى ەڭ ۇلكەن ينجەنەريا بولعان بۇل نىسان بۇكىل مەملەكەتتى قامتىدى، مۇندا شينجياڭدا از ۇلت تىلدەرىن تەكسەرەتىن 30دان استام ءتۇيىندى، حانزۋ ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ايتىلىمىن تەكسەرەتىن 10 ءتۇيىندى، جويىلۋعا اينالعان ءتىلدى تەكسەرەتىن 6 ءتۇيىندى، ءتىل مادەنيەتىن تەكسەرەتىن 2 ءتۇيىندى قامتىعان دالالىق تەكسەرۋ ورىستەتىلدى. قازىرگە دەيىن شينجياڭداعى جوسپارعا الىنعان تەكسەرۋ تۇيىندەرىنىڭ %80تىك تەكسەرۋ مىندەتى اقىرلاستى ءارى بەلگى سيپاتتى ناتيجە قالىپتاستى.

　　كوپ تىلدەگى، كوپ جازۋداعى اقپارات - باسپا ءسوز بەن راديو - تەلەۆيزيا − شينجياڭنىڭ ەڭ ۇلكەن ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. شينجياڭدا حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، موڭعۇل، سىبە سىندى 6 ءتۇرلى ءتىل - جازۋدا گازەتتەر، كىتاپتار، دىبىس - كەسكىن باسىلىمدارى مەن ەلەكتروندى باسىلىمدار باسپادان شىعادى. شينجياڭ تەلەۆيزياسى حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز سىندى 4 تىلدە تەلە باعدارلامالارىن، شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسى حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، موڭعۇل سىندى 5 تىلدە راديو باعدارلامالارىن تاراتادى، شينجياڭ گازەتى حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، موڭعۇل سىندى 4 ۇلتتىڭ جازۋمەن شىعادى.

　　ءار ۇلت ادامدارىنىڭ ينفورماتسيالانۋ ءداۋىرىنىڭ جەمىسىنەن بىرگە يگىلىكتەنۋىنە جاعداي جاساۋ ءۇشىن، جۇڭگو ۇكىمەتى موڭعۇلشا، زاڭزۋشا، ۇيعۇرشا، قازاقشا، قىرعىزشا جازۋلاردىڭ كودتاۋ جيناعىنىڭ، پەرنە تاقتاسىنىڭ، تاڭبا ۇلگىلەرىنىڭ مەملەكەتتىك ولشەمىن جاسادى، از ۇلت ءتىل - جازۋىنىڭ تۇرلىشە بەتتەۋ جۇيەسىن، زەردەلى دىبىستىق اۋدارۋ جۇيەسىن زەرتتەپ - جاساپ، از ۇلت ءتىل - جازۋىنداعى سايتتار مەن جاڭادان كوركەيگەن تاراتۋ دانەكەرلەرىنىڭ ءتارتىپتى دامۋىن قولداپ، از ۇلت ءتىل - جازۋىنىڭ ينفورماتسيالانا ءبىر جايلى ەتۋ قۋاتى مەن قوعامدا قولدانىلۋ قابىلەتىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى. شينجياڭ ۇلتتار ءتىل - جازۋ قىزمەتى كوميتەتى مەن ءار دارەجەلى ۇلتتار ءتىل - جازۋلارىن زەرتتەۋ قۇرىلىمدارىن قۇرىپ، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋى جونىندەگى عىلمي زەرتتەۋگە جاۋاپتاندىرىپ، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىنىڭ ارناعا ءتۇسۋىن، ولشەمدەنۋىن، ينفورماتسيالانۋىن جەبەدى.

　　ۇلتتاردى ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋگە شابىتتاندىرۋ. جۇڭگو ۇكىمەتى ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردەگى ۇلتتاردى ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋگە شابىتتاندىرىپ، از ۇلتتاردان مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋدى تالاپ ەتۋمەن بىرگە، از ۇلت وڭىرلەرىندەگى حانزۋ تۇرعىنداردىڭ از ۇلت ءتىل - جازۋىن ۇيرەنۋىنە دە دەم بەردى، وتە - موتە، نەگىزگى ساتىلارداعى ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، جۇمىسقا جاڭادان قابىلدانعان قىزمەتكەرلەردىڭ، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ سالاسىنداعى قىزمەتشىلەردىڭ «قوس ءتىل» ۇيرەنۋىنە ءمان بەرىپ، ۇيرەنۋگە جاعداي جاسادى. شينجياڭ حانزۋ كادرلاردىڭ از ۇلت ءتىلىن ۇيرەنۋ كۋرستارىن ارناۋلى اشتى. الدىڭعى عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنان بەرى، مەملەكەت شينجياڭداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇڭگو از ۇلت ءتىل - ادەبيەت (ۇيعۇر ءتىلى، قازاق ءتىلى بويىنشا) ماماندىقتارىن اشتى، بۇل ماماندىقتى تاۋىسقان وقۋشىلاردىڭ كوبى اكىمشىلىك، وقۋ - اعارتۋ، از ۇلت ءتىل - جازۋىن زەرتتەۋ قىزمەتتەرىمەن شۇعىلدانىپ كەلەدى. كوپ جىلداردان بەرى، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋى سالتقا اينالىپ، قوس ءتىلدى، كوپ ءتىلدى مەڭگەرگەندەر بارعان سايىن كوبەيىپ، ۇلتتاردىڭ بارىس - كەلىسىن، اۋىس - ءتۇيىسىن، توعىسۋىن جەبەدى.

　　ءۇشىنشى، ءدىن مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە قورعالدى

　　شينجياڭ − تاريحتان بەرى كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. باي مازمۇندى ءدىن مادەنيەتى − جۇڭگو ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى. جۇڭگو ۇكىمەتى ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىعىن قامتاماسىزداندىرادى، ءدىن مادەنيەتىنە قۇرمەت ەتەدى جانە قورعايدى.

　　الۋان ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتى توعىسا بىرگە ءومىر سۇرۋدە. شينجياڭ − تاريحتان بەرى كوپ ءدىن تارالعان ماڭىزدى ءوڭىر، ءدىن مادەنيەتى توعىسقان جەر. شينجياڭدا باستاپقىدا العاشقى دىندەر مەن شامان ءدىنى تارالدى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 4 - عاسىردان بەرى، زوراستر، بۋددا، ت. ب دىندەرىنىڭ ارت - ارتىنان ەنۋىنە وراي بىرتە - بىرتە كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى قالىپتاستى. كەيىنىرەك داۋجياۋ، مانيحەي، نەستوريان، ءىسلام دىندەرى ارت - ارتىنان ەندى، كوپ ءدىننىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى ۇزدىكسىز دامىدى جانە وزگەرىپ وتىردى. ءبىر ءدىندى نەمەسە ەكى ءدىندى نەگىز ەتۋ، كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ − شينجياڭداعى دىندەر جاعدايىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى. الۋان ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتى ۇزاقتان بەرى توعىسا قاتار ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الىپ وتىردى ءارى جۇڭگو قوعامىنىڭ دامۋىنا ۇيلەسۋ بارىسىندا رەتتەلىپ، وزگەرىپ وتىردى. قازىر شينجياڭدا ءىسلام، بۋددا، حريستيان، كاتوليك، داۋجياۋ دىندەرى، ت. ب بار. شامان ءدىنى مەن زوراستر ءدىنىنىڭ ەلەمەنتتەرى قازىرگە دەيىن ساقتالىپ، تۇرمىستىق ادەت - عۇرىپ فورماسىندا كورىنىس بەرىپ وتىر. بۋددا مادەنيەتىنىڭ ىقپالى تەرەڭ بولدى، قاشقار، قۇمىل، ىلە، ت. ب جەرلەردە بۋت تاۋشاسى، شامگۇلى ورنەكتەرى، شامگۇلى وتىرعىسى، ت. ب لاردىڭ قالدىعى ءالى ساقتالىپ وتىر.

　　ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالار زاڭ بويىنشا باسپادان شىعىپ تاراتىلدى. مەملەكەت كوپ ءتىل - جازۋدا ءىسلام، بۋددا، حريستيان، ت. ب دىندەردىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن اۋدارىپ، باسپادان شىعارىپ، دىنگە سەنەتىن ءار ۇلت ازاماتتارىنىڭ الۋان ءتۇرلى قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىرۋدا. شينجياڭدا «قۇران كارىم»، «ءساھيح ءال - بۇحاري» سەكىلدى ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالار حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلىپ باسپادان شىقتى، حانزۋ، ۇيعۇر تىلدەرىندەگى «ۋاعىزدار جيناعى» جەلىلەس كىتاپتارى باسپادان شىقتى. حانزۋ، ۇيعۇر ءتىل - جازۋىندا شينجياڭ مۇسىلماندار سايتىن اشتى. «التىن جارىق» ەكىنشى بۋماسى، «مايتري سميت» سەكىلدى ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالار رەتتەلىپ باسپادان شىعارىلدى. ارناۋلى ءدىني كىتاپتار ساتىلاتىن ورىنداردان «قۇران كارىم»، «ءىنجىل»، «التىن جارىق» سەكىلدى ءدىني كىتاپتاردى ساتىپ الۋعا بولادى.

　　ءدىن مادەنيەتى مۇراعاتتارى ءونىمدى قورعالدى. قازىر شينجياڭدا قاشقار ايتكار مەشىتى، موڭعۇلكۇرەدەگى شىڭيوۋ بۇتحاناسى، قىزىل مىڭ ءۇيى سەكىلدى 109 ءدىن مادەنيەتىنىڭ بايىرعى جۇرتتارى مەملەكەتتىك، اۆتونوميالى رايوندىق ءتۇيىندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعايتىن ورىندار تىزىمدىگىنە ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ىشىندە مەملەكەت دارەجەلى ءتۇيىندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورىندارىنان 46سى، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورىندارىنان 63ى بار. مەملەكەتتە جانە شينجياڭدا قورعالاتىن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى بولعان قىزىل مىڭ ءۇيى، بيزاكلىك مىڭ ءۇيى، قاشقار ايتكار مەشىتى، ت. ب لاردى جوندەۋگە ورتالىق قازىنادان ارنايى قارجى ءبولىندى. شينجياڭ قارجى شىعارىپ تۇرپانداعى سۇلەيمەن مۇناراسى، موڭعۇلكۇرەدەگى شىڭيوۋ بۇتحاناسى، ۇرىمجىدەگى حۇڭمياۋزى داۋجياۋ عيباداتحاناسى سەكىلدى 28 ءدىني ءۇي قۇرىلىسىن (ورىندى) جوندەدى. دىنگە ساياتىن بەيزاتتىق مادەني مۇرالار دا قورعالدى جانە وعان مۇراگەرلىك ەتىلدى.

　　ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ بەتالىسىنان جازباۋ. ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامعا ۇيلەسۋ − ءدىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ جانە دامۋ زاڭدىلىعى. جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دارقان قۇشاعىنا الۋ، پارىقتاردى ساقتاپ ورتاقتىققا ۇمتىلۋ، تاتۋ - ءتاتتى بولۋ ءارى دارالىعىن ساقتاۋ يدەياسىنىڭ ىقپالىمەن، بۋددا ءدىنى سەكىلدى سىرتتان كەلگەن دىندەر جۇڭگوشالانۋ، جەرگىلىكتەنۋ بارىسىن باسىپ ءوتتى. بۋددا ءدىنى شينجياڭعا تارالعاننان كەيىن قوعام دامۋىنا ىرىقتى تۇردە ۇيلەسىپ، نەگىزگى اعىمدىق مادەنيەتپەن توعىسىپ، شينجياڭنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە تەرەڭ ىقپال جاسادى. ءىسلام ءدىنى شينجياڭعا تارالعاننان كەيىن، جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىمەن دامىپ، ۇزاق ۋاقىتتا جەرگىلىكتى ءداستۇرلى سەنىمدەرمەن جانە مادەنيەتتەرمەن توعىسۋ ارقىلى بىرتىندەپ جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالىپ، وڭىرلىك ەرەكشەلىگىن، ۇلتتىق وزگەشەلىگىن ايگىلەدى. كاتوليك ءدىنىنىڭ دەربەس ءوز - وزىنە قوجايىن بولىپ، شىركەۋلەردى ءوزى باسقارۋى، حريستيان ءدىنىنىڭ ءوزى تاراتۋى، ءوزىن باسقارۋى، ءوزىن - ءوزى قامداۋى سياقتىلاردىڭ بارلىعى ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋعا جاسالعان بەلسەندى قۇلشىنىستار بولىپ تابىلادى. شينجياڭ ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ سىندى تاريحي داستۇرگە تاباندى بولىپ، ءدىندى سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسۋگە بەلسەنە جەتەكتەدى، ءدىن سالاسىنداعىلاردىڭ ءدىن تاعىلىمىنداعى، ءدىن قاعيداتتارىنداعى قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىنا، ءداۋىردىڭ دامۋىنا، اقاۋسىز وركەنيەتكە پايدالى مازمۇندارىن اشۋىن قولداپ، ءدىن تاعىلىمدارى مەن ءدىن قاعيداتتارىن قازىرگى زامانعى جۇڭگونىڭ دامۋىنا، العا باسۋىنا، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنە ۇيلەستىرە ءتۇسىندىرىپ، ءتۇرلى دىندەردىڭ جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنان جازباۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى.

　　ءتورتىنشى، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدا جانە وعان مۇراگەرلىك ەتۋدە تابىسقا قول جەتتى

　　شينجياڭنىڭ مادەنيەت مۇرالارى مول، ورتالىق ۇكىمەت پەن شينجياڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى زاڭ - ءتۇزىم قۇرىلىسىن ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ قىزمەتىن ىلگەرىلەتتى، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ زاڭى» جانە «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى زاڭى» سياقتى زاڭ، زاڭ - ەرەجەلەر شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ باي، الۋان ءتۇرلى مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدى زاڭمەن ماڭىزدى قامتاماسىزدىققا يە ەتتى.

　　مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋدىڭ تابىسى مول بولدى. قازىر شينجياڭدا ءار دارەجەلى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ قۇرىلىمىنان 189ى بار، مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ تورى نەگىزىنەن قالىپتاستى. مەملەكەتتىك جىلجىمايتىن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى 3 رەت، جىلجيتىن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى ءبىر رەت جالپى بەتتىك تەكسەرىلىپ، مادەنيەت مۇرالاردىڭ ءتۇپ توركىنى اناعۇرلىم اداقتالدى، 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭنىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى ورنى 9542گە جەتتى، مۇنىڭ ىشىندە دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇراسى 6، مەملەكەت بويىنشا ءتۇيىندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورنى 113، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورنى 558. مادەنيەت، مادەنيەت ەسكەرتكىشى جۇيەسىندە قازىر 93 مۇراجاي بار (اۆتونوميالى رايوندىق مۇراجاي جانە تۇرپان ايماقتىق مۇراجاي سىندى مەملەكەتتىك 1 - دارەجەلى 2 مۇراجايدى قامتيدى)، مۇراجايلاردا 450 مىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىش ساقتالعان.

　　شينجياڭدا تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالا، ايگىلى قالاشىق، ايگىلى قىستاق، ءمالى، رايونداردى قورعاۋدا كورنەكتى ناتيجەگە قول جەتتى. مەملەكەت دارەجەلى تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاسىنان 5ى، تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاشىقتان 3ى، تاريحي مادەنيەت ايگىلى قىستاعىنان 4ى، تاريحي مادەنيەت ءمالى، رايوننان 2ى، جۇڭگو ءداستۇرلى قىستاقتان 17ى، جۇڭگوداعى از ۇلت ەرەكشە قىستاق قورجاسىنان 22ى تۇراقتاندى. كوپ جىلداردان بەرى، جۇڭگو ۇكىمەتى گاۋچاڭ بايىرعى قالاسىنىڭ كونە جۇرتى، بەسبالىق بايىرعى قالاسىنىڭ كونە جۇرتى، كۇرە جاڭا، بايىرعى قالاسى كونە جۇرتى سياقتى ءبىر توپ مادەنيەت ەسكەرتكىشى بايىرعى جۇرتتارىن جوندەپ جانە قورعاپ، 3000نان استام باعالى مادەنيەت ەسكەرتكىشىن قۇتقارۋ تۇرعىسىنان قورعادى، جوندەدى.

　　ارحەولوگيالىق قازبا تابىستارىنا ەل ءىشى - سىرتى نازار اۋداردى. 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭ نيا اۋدانى نيا كونە جۇرتى، لوپنۇر يىڭپان قورىمى، چارقىلىق شياۋحى قورىمى، كۇشاردىڭ دوستىق كوشەسىندەگى جين جانە 16 اۋلەت تۇسىنداعى كەرپىش وبا، باركولدەگى شىعىس قارا ساي كونە جۇرتى، جەمەنەي الەم ۇڭگىرى كونە جۇرتى سەكىلدى 8 ارحەولوگيالىق قازبا نىسانى ىلگەرىندى - كەيىندى سول جىلعى مەملەكەت بويىنشا 10 ۇلكەن ارحەولوگيالىق بايقاۋ كولەمىنە كىردى. قازبالاردان مەملەكەت دارەجەلى اسىل مادەنيەت ەسكەرتكىش ەسەپتەلەتىن «بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت» دەگەن حانزۋشا جازۋلار جازىلعان قامقامەن كومكەرىلگەن بىلەك قورعاعىش، «شاڭىراق كوتەرگەن حان - بەك ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، ءۇرىم - بۇتاقتى بولسىن» دەگەن جازۋ جازىلعان قامقا كورپە شىقتى.

　　بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ تەبىنىن كۇشەيتتى. شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندا بايىرعى شىعارمالاردى رەتتەۋ، باسپادان شىعارۋ، جوبالاۋ باسشىلىق گرۋپپاسى جانە كەڭسەسى، بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ ورتالىعى، بايىرعى شىعارمالاردى قالپىنا كەلتىرۋ ورتالىعى، از ۇلتتاردىڭ بايىرعى شىعارمالارى ارناۋلى ساقتالاتىن كىتاپ قويماسى قۇرىلدى. 2011 - جىلى شينجياڭ بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ ورتالىعى بايىرعى شىعارمالاردى جالپى بەتتىك تەكسەرۋ قىزمەتىن تۇڭعىش ورىستەتىپ، ءتۇيىندى، باعالى بايىرعى شىعارمالاردىڭ نەگىزگى مازمۇنىن، ءبۇلىنۋ جاعدايىن جانە ساقتالۋ احۋالىن تىركەۋگە الدى. ودان سوڭ تاعى بىرنەشە رەت جالپى بەتتىك تەكسەرۋ قىزمەتىن ورىستەتتى. 2017 - جىلعا دەيىن، رەتتەپ، جالپى بەتتىك تەكسەرگەن بايىرعى شىعارما 14 مىڭ 980 تۇرگە جەتتى. حانزۋ جازۋى (حانزۋ ءتىل - جازۋى، تاڭعۇت جازۋى جانە قىتان جازۋى، ت. ب) ارامەي جازۋى (كحاروشتي جازۋى، پاحىلاۋەي جازۋى، مانيحەي جازۋى جانە بايىرعى ۇيعۇر جازۋى سياقتى 10 نەشە) جانە براحمي جازۋى (سانسكريت جازۋى، اگىني - كۇسان جازۋى، ۇدۇن جازۋى، ءتۇبىت جازۋى، ت. ب) سياقتى 3 ۇلكەن جۇيە، 19 ءتۇرلى ءتىل، 28 ءتۇرلى جازۋ بويىنشا ساقتالعان ارعى زامان كىتاپتارى ساياسي، ەكونوميكا، قوعام، ءدىن، استرونوميا، ماتەماتيكا، مەديتسينا، كوركەمونەر سياقتى سالالاردى قامتىدى. بايىرعى شىعارمالاردى رەتتەۋ، سيفرلاندىرۋ قۇرىلىسى كۇن سايىن كۇشەيتىلدى.

　　جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭنىڭ جوعالۋعا بەتالعان «قۇتتى بىلىك»، «ديۋاني لۇعات - ات تۇرك» سياقتى بايىرعى شىعارمالاردى حانزۋ، ۇيعۇر تىلدەرىندە اۋدارۋ، رەتتەۋ، باسپادان شىعارۋىنا قولداۋ كورسەتتى. بايىرعى شىعارما ماماندارىن ءىلمي زەرتتەۋ، كەڭەس بەرىپ قىزمەت وتەۋ قيمىلدارىن ورىستەتۋگە ۇيىمداستىرىپ، ەل ءىشى - سىرتىنداعى بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىن، زەرتتەۋشىلەردى جانە باسقارۋشىلاردى اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، زەرتتەپ، تالقى ورىستەتۋگە ۇسىنىس ەتتى. 2011 - جىلى مەملەكەتتىك مادەنيەت مينيسترلىگى مەن شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتى «باتىس ءوڭىر اسىل مۇراسى − شينجياڭنىڭ تاريحي جازبا دەرەكتەرى جانە بايىرعى شىعارمالارىن قورعاۋ تابىس كورمەسىن» بىرگە اشتى. مۇنىڭ ىشىندە جالعىز نۇسقاداعى بايىرعى شىعارما تەڭ جارىمىنان اسىپ، قوعامنىڭ ءار سالاسىنىڭ القاۋىنا بولەندى.

　　بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى ءونىمدى قورعالدى. «قورعاۋدى نەگىز ەتۋ، قۇتقارۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ، ۇيلەسىمدى پايدالانۋ، مۇراگەرلىكپەن دامىتۋ» پرينسيبىنە ساي، ساياسات - زاڭ شىعارۋ كۇشەيتىلدى، 2008 - جىلى شينجياڭ «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ەرەجەسىن» شىعاردى؛ 2010 - جىلى «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ مۇقام كوركەمونەرىن قورعاۋ ەرەجەسىن» جاريالاپ اتقاردى. شينجياڭ ءبىر قىدىرۋ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ءتۇزىمىن شىعارىپ، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن عىلمي، جۇيەلى قۇتقارۋعا، قورعاۋعا ءتۇزىم جاعىنان كەپىلدىك ەتتى.

　　جۇڭگو ۇكىمەتى 1951 - جىلى، 1954 - جىلى ۇيعۇر 12 مۇقامىن قۇتقارۋ تۇرعىسىنان 2 رەت دىبىسقا ءتۇسىردى. الدىڭعى عاسىردىڭ 60 - جىلدارىنان باستاپ، قىرۋار قارجى جانە ادام كۇشىن ىسكە قوسىپ، قىرعىز ۇلتىنىڭ «ماناس» ەپوسى، موڭعۇل ۇلتىنىڭ «جاڭعىر» ەپوسى قاتارلىلاردى قامتىعان كوپ ءتۇرلى حالىق اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارىن رەتتەپ باسپادان شىعاردى. «جۇڭگو ۇلتتار حالىقتىق ءبي توپتاماسى . شينجياڭ تومى»، «جۇڭگو حالىق ءان - كۇي توپتاماسى. شينجياڭ تومى»، «جۇڭگو اڭىز، ەرتەگىلەر توپتاماسى . شينجياڭ تومى» قاتارلى ءار ۇلتتىڭ مۋزيكا، ءبي، دراما سياقتى تۇرلەرىن قامتىعان 10 ءىرى كوركەمونەر توپتاماسىن قۇراستىرىپ باسپادان شىعاردى. «جۇڭحۋا مادەنيەت ارقاۋى − شينجياڭنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، ەستەلىككە الۋ ينجەنەرياسى» ۇزدىكسىز اتقارىلدى. 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭ مەملەكەت دارەجەلى ۋاكىلدىك سيپات الاتىن 23 مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋشىنى قۇتقارۋ تۇرعىسىنان ەستەلىككە الۋ قىزمەتىن ورىنداپ، جازۋ، سۋرەت، دىبىس - بەينە سياقتى الۋان ءتۇرلى ەستەلىككە الۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قۇتقارۋ تۇرعىسىنان قورعاۋعا الدى؛ ۇيعۇر ۇلتىنىڭ مۋزيكا اسپابى، كىلەم جانە اتىلاس توقىماشىلىعى سياقتى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار نىسانى بويىنشا مەملەكەت دارەجەلى 3 ءوندىرىس سيپاتىندىق قورعاۋ ۇلگى بازاسىن قۇردى؛ اۆتونوميالى رايون دارەجەلى 91 بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسىن قورعاۋ، مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋ بازاسىنا ات بەردى.

　　شينجياڭنىڭ ۇيعۇر مۇقامى كوركەمونەرى، قىرعىزدىڭ ماناس ەپوسى، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءماشىرابى جەكە - جەكە ب م ۇ يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ «ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ۋاكىلدىك تۋىندى تىزىمدىگىنە» جانە «شۇعىل قورعاۋدى قاجەت ەتەتىن بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار تىزىمدىگىنە» ەنگىزىلدى. بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ۋاكىلدىك تىزىمىندەگى مەملەكەت دارەجەلى نىسانعا 83 ءتۇر، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى نىسانعا 294 ءتۇر كىردى، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋشىسىنان مەملەكەت دارەجەلى 112 ادام، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى 403 ادام بار.

　　سالت - ءداستۇر مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرىلدى. شينجياڭ پارىقتارعا قۇرمەت ەتۋگە، كوپ تۇرلىلىككە كەڭ پەيىل بولۋعا، ءبىر - بىرىنەن ءلاززات الۋعا تاباندى بولىپ، ءتۇرلى سالت - سانا مادەنيەتىن تولىق قۇرمەتتەپ جانە قورعاپ، كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ جاراسىمدى، قاتار ءومىر ءسۇرۋىن جۇزەگە اسىرىپ، ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن ءونىمدى قورعادى جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىردى. كوكتەم مەرەكەسى، چيڭميڭ، دۋان - ۋ، جۇڭچيۋ مەرەكەلەرى، سونداي - اق ورازا ايت، قۇربان ايت قاتارلى ءداستۇرلى مەرەكەلەردە ءار ۇلت حالقى زاڭدا بەلگىلەنگەن دەمالىستان يگىلىكتەنۋدە. شينجياڭنىڭ جەر - جەرىندەگى جۇرتشىلىق مۋزيكا، ءان - ءبي، ءداستۇرلى دەنە تاربيە جارىسى سياقتى مادەنيەت قيمىلدارىمەن مەرەكەنى تويلايدى. حانزۋ ۇلتىنىڭ «يۋانشياۋ شىراق مەرەكەسى»، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ «ءماشىرابى»، قازاق ۇلتىنىڭ «ايتىسى»، قىرعىز ۇلتىنىڭ «قومىز جىرى»، موڭعۇل ۇلتىنىڭ «نادام مەرەكەسى»، حۇيزۋ ۇلتىنىڭ «حۋا - ىر ساۋىعى» سياقتى سالت - سانا قيمىلدارى كەڭ كولەمدى ورىستەتىلىپ، ءار ۇلت جۇرتشىلىعى تارابىنان قارسى الىندى. شينجياڭ ءار ۇلتتىڭ عۇرىپ - ادەتىنە قۇرمەت ەتۋدى، ءار ۇلتتىڭ كيىم - كەشەك، اس - سۋ، توي - تومالاق، ءولىم - ءجىتىم، جول - جورالعى سياقتى جاقتارىندا عىلمي، وركەنيەتتى، اقاۋسىز سالت ورناتۋدى دارىپتەدى.

　　بەسىنشى، مادەنيەت ىستەرى مەن مادەنيەت شارۋاشىلىعى ۇزدىكسىز دامىدى

　　مادەنيەتتى دامىتۋدىڭ وزەگى ادامنىڭ رۋحاني مادەنيەت قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ. جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭنىڭ الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋ دەڭگەيىن قۇلشىنا جوعارىلاتۋىنا، ادەبيەت - كوركەمونەر جاسامپازدىعى جانە اقپارات - باسپا ءسوزدىڭ گۇلدەنىپ العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋىنە، مادەنيەت شارۋاشىلىعىنىڭ ناقتى قۋاتىن كۇشەيتۋىنە، ازاماتتاردىڭ مادەنيەت ۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋىنە، ءار ۇلت حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەت تۇرمىسىن بايىتۋىنا قولداۋ كورسەتتى. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋدى قامتاماسىز ەتۋ زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك كىتاپحانا زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كينو شارۋاشىلىعىن ىلگەرىلەتۋ زاڭى» سياقتى زاڭ جانە زاڭ - ەرەجەلەر شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ نەگىزگى مادەنيەت قاجەتىن قامتاماسىزداندىرىپ، الەۋمەتتىك مادەنيەت جاعىنان قىزمەت وتەپ، مادەنيەت شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن جەبەۋدى ماڭىزدى زاڭدىق كەپىلدىككە يە ەتتى.

　　الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋ دەڭگەيى كۇن سايىن جوعارىلادى. 1955 - جىلى شينجياڭدا ءبىر الەۋمەتتىك كىتاپحانا، ءتۇرلى دەنە تاربيە الاڭىنان 425ى بار ەدى، ورتالىق ۇكىمەتتىڭ زور كۇشپەن قولداۋىندا، تاياۋ جىلداردان بەرى، شينجياڭ «اۋدان دارەجەلى مادەنيەت سارايلارىن، كىتاپحانالاردى جوندەۋ ينجەنەرياسى»، «مادەنيەت ينفورماتسيا بايلىعىنان ورتاق يگىلىكتەنۋ ينجەنەرياسى»، «اۋىل - قالاشىق ۋنيۆەرسال مادەنيەت پۋنكتى ينجەنەرياسى» قاتارلى ءبىر قىدىرۋ مادەنيەت نەگىزدىك ينجەنەرياسىن اتقاردى. 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭداعى الەۋمەتتىك كىتاپحانا 112گە، مۇراجاي مەن ەسكەرتكىش سارايى 173كە، اسەمونەر سارايى 57گە، مادەنيەت سارايى 119عا، مادەنيەت پۋنكتى مەن مادەنيەت وتاۋى 12 مىڭ 158گە، ءار دارەجەلى، ءار ءتۇرلى راديو - تەلەۆيزيا ستانسيالارى (توراپتارى) 302گە، راديو مەن تەلەۆيزوردىڭ قامتىمى جەكە - جەكە %97.1جانە %97.4كە، دەنە تاربيە الاڭى 29 مىڭ 600گە جەتىپ، ءبىرشاما كەمەلدەنگەن ءار دارەجەلى الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋ جۇيەسى قالىپتاستى.

　　شينجياڭ قالا، اۋىل الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋىنىڭ بىركەلكىلەنۋىن بەلسەنە ىلگەرىلەتتى. مادەنيەت سارايى، كىتاپحانا، مۇراجاي، اۋىل - قالاشىق (ءمالى) مادەنيەت پۋنكتى قاتارلى الەۋمەتتىك مادەنيەت قۇرىلعىلارىن قوعامعا تەگىن اشتى، وتباسىلارىنا راديو، تەلە باعدارلامالارىن جەتكىزۋدى نەگىزىنەن جۇزەگە اسىردى، اۋىل - قىستاقتاردا كينو قويۋ ءىسى اكىمشىلىك قىستاقتاردى تۇتاسىمەن قامتىدى، قازىنادان قارجى ورنالاستىرىپ، كەدەي، قيىنشىلىعى بار اۋىل - قىستاقتاردا ءان - ءبي تەاترى سياقتى الۋان فورماداعى ادەبيەت - كوركەمونەر ويىندارىن قويۋدى قولدادى. جالپى حالىق كىتاپ وقۋ قيمىلىن كەڭ كولەمدە ورىستەتىپ، شارۋالار كىتاپ وقۋ ءۇيى ينجەنەرياسىن بارلىق اكىمشىلىك قىستاققا جالپىلاستىردى. 2017 - جىلعا دەيىن، اۆتونوميالى رايون جالپى 13 كەزەك سپورت جينالىسىن، 8 كەزەك از ۇلتتاردىڭ ءداستۇرلى دەنە تاربيە جينالىسىن، 5 كەزەك قارتتار دەنە تاربيە جينالىسىن، 6 كەزەك مۇگەدەكتەر دەنە تاربيە جينالىسىن وتكىزدى. قىستاق دارەجەلى «ەگىنشى - مالشىلاردىڭ دەنە تاربيە، دەنە شىنىقتىرۋ ينجەنەرياسى» تولىق جالپىلاستى، جاڭا دا الۋان ءتۇرلى دەنە شىنىقتىرۋ جابدىقتارى شەكارا، شالعاي اۋىل - قىستاقتارعا جالپىلاستىرىلىپ، ءار ۇلت بۇقاراسى باي مازمۇندى، قىزعىلىقتى دەنە تاربيە جارىستارى مەن دەنە شىنىقتىرۋ قيمىلىن قىزۋ قارسى الدى.

　　ادەبيەت - كوركەمونەر شىعارماشىلىعى مەن اقپارات - باسپا ءسوز ۇزدىكسىز كوركەيدى. شينجياڭدا ادەبيەت - كوركەمونەر سارا تۋىندىلارى تولاسسىز جارىققا شىعىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ باۋراۋ كۇشىن جاندى بەينەلەدى. رومان «تيانشان قويناۋىنداعى <ساربازدار> »، ولەڭدەر جيناعى «قاسيەتتى تاۋ»، شالقىمالار جيناعى «شينجياڭدا»، ادەبي سىن جيناعى «باتىس بولىك: شالعاي ولكەدەگى ادەبيەت جاسامپازدىعى»، ماي بوياۋلى سۋرەت «ءۇستىرتتىڭ تىلەگى − 19 - مامىر مەملەكەت ەستەلىگى»، فوتوسۋرەت «قارلى بوراندا»، تەاتر «ۇلكەن بازار»، ءبي تەاترى «شۇعىلاعا بولەنگەن ءبي»، «جاپان تۇزدەگى جاستىق جالىن»، ءان - ءبي تەاترى «تيانشانعا ماحاببات»، مۋزيكا تەاترى «مۇز تاۋعا كەلگەن قوناق»، مۋزيكالى سەرىك ويىنى «سالەمەتسىز بە، قوجاناسىر»، ءان «تىڭ كوتەرگەن اكە - شەشەم»، راديو تەاترى «مالان جىرى» جانە كينو فيلم «جايقىن داريا»، «گۇلبيكە»، «شىنايى سۇيىسپەنشىلىك»، «لوپنۇرداعى ارپالىس»، «تاكلاماكانداعى ناعىرا ءۇنى» سياقتى ءبىر توپ ادەبيەت - كوركەمونەر تۋىندىلارى رۋحاني وركەنيەت قۇرىلىسىنداعى بەس ءبىر ينجەنەريا سيلىعى، لۋشۇن ادەبيەت سيلىعى، جۇڭگو كينو حۋابياۋ سيلىعى قاتارلى مەملەكەت دارەجەلى سيلىقتارعا، سەرىك ويىنى «ءومىر جولى»، «دۋگاڭ — دانداڭ» قاتارلىلار حالىقارالىق سەرىك ويىنى مەرەكەسىنىڭ التىن سيلىعىنا يە بولدى. 2006 - جىلى شينجياڭ راديو - كينو - تەلە فيلم اۋدارۋ - جاساۋ ورتالىعى قۇرىلدى. ىركەس - تىركەس 11 ايماق، وبلىس جانە قۇلجا قالاسى، ياركەن اۋدانى، كۇشار اۋدانى، كەريا اۋداندارىندا تەلە فيلم اۋدارۋ - جاساۋ بولىمدەرى قۇرىلدى. كەزەكتە جىلىنا اۋدارىپ جاسالعان از ۇلت تىلىندەگى كينو، تەلە فيلم 6200 سەرياعا جەتتى. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلۋدان بۇرىن شينجياڭدا نەبارى 2 ءتۇرلى گازەت بار ەدى. 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭداعى گازەت 126عا، مەرزىمدى باسىلىم 223كە، جىلىنا باسپادان شىعاتىن كىتاپ، دىبىس، بەينە بۇيىمدارى جانە ەلەكتروندى باسىلىم شامامەن 10 مىڭ تۇرگە جەتتى.

　　مادەنيەت، دەنە تاربيە جانە ۇلتتىق شيپاگەرلىك، ءدارى - دارمەك كاسىپ سالاسىنىڭ ناقتى قۋاتى بىرتىندەپ كۇشەيدى. قازىر شينجياڭدا 10 مىڭنان ارتىق مادەنيەت كاسىپورنى بار، ءتۇرى نەداۋىر تولىق مادەنيەت شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جۇيەسى قالىپتاستى. ول اقپارات - باسپا ءسوز تاراتۋ، راديو، كينو، تەلەۆيزيا، ويىن - ساۋىق، مادەني كوڭىل اشۋ، ويىن، مادەنيەت ساياحاتى، تەحنولوگيا، اسەمونەر، كوركەمونەر بۇيىمدارى، مۋلت فيلم، مادەنيەت كورمەسى، جاسامپازدىق جوباسى، سيفرلى مادەنيەت قىزمەت وتەۋ سياقتى سالالاردى شارپيدى. 2017 - جىلعا دەيىن، مادەنيەت شارۋاشىلىعى ۇلگى بازاسىنان مەملەكەت دارەجەلى 6 ورىن، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مادەنيەت شارۋاشىلىعى ۇلگى بازاسىنان 109 ورىن قۇرىلدى، 11 مۋلت فيلم كاسىپورنى مەملەكەتتىڭ تۇراقتاندىرۋىنان ءوتتى، ءتۇرلى مادەنيەت شارۋاشىلىعى باقشا رايونىنان 20سى قۇرىلدى، مەملەكەتتىك 5A دارەجەلى كورىنىس رايونىنان 12سى قۇرىلىپ، ساياحات داياشىسى 17 مىڭعا جەتتى. مادەنيەت جانە ساياحات شارۋاشىلىعىنىڭ ارتقان قۇنى جىل سايىن كوبەيدى.

　　ءبىر توپ كاسىپتىك دەنە تاربيە كلۋبى قۇرىلىپ، دەنە تاربيە سايىسى مەن ونەر كورسەتۋ بازارى جاندانا ءتۇستى. تاكلاماكان اۆتوموبيل، موتوتسيكل دالالىق راللي جارىسى، جۇڭگو باسكەتبول كاسىپتىك بىرلەسكەن جارىسىنىڭ شينجياڭ رايوندىق جارىسى نەداۋىر جوعارى بازارلانىپ اينالىمعا سالۋ دەڭگەيىن ساقتادى. جۇڭگو حالىقارالىق تۇزدە تۇنەۋ جينالىسى، حالىقارالىق ءشول دالا سىن - سايىس جارىسى، ايدىن كول موتوتسيكل اينالما جارىسى، سايرام كولىن ۆەلوسيپەدپەن اينالۋ جارىسى سياقتىلار ۋاكىل بولعان دەنە تاربيە، دەمالىس بازارى تولىسا ءتۇستى. ات بايگەسىنىڭ، قار - مۇز سپورتىنىڭ، كەڭىستىك دەنە تاربيە شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ كومەسكى كۇشى زور.

　　شينجياڭدا جۇڭحۋا ءدارى - دارمەگى (ۇلتتىق ءدارى - دارمەكتەردى قامتيدى)، ەمدەۋ قۇرىلىمدارىنىڭ ءدارى جاساۋى، ازىق - تۇلىك (قۋاتتىق ازىق - تۇلىكتى قامتيدى)، ەمدەۋ جابدىعى جانە دارىلىك قاپ - قوراپ ماتەريالدارى قاتارلى ءتۇرى نەداۋىر تولىق ءدارى - دارمەك، دەنساۋلىق ساقتاۋ كاسىپ جۇيەسى قالىپتاستى. مۇنىڭ ىشىندە ۇيعۇر دارىگەرلىگى، قازاق دارىگەرلىگى، موڭعۇل دارىگەرلىگى سياقتى از ۇلتتىڭ ءداستۇرلى دارىگەرلىگىنىڭ تاريحى ۇزاق، ول جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اسىلى، كوپتەگەن ءدارى ماتەريالدارى مەملەكەتتىك ولشەمگە جانە مەملەكەتتىڭ قاتىستى ولشەمدەندىرۋدى زەرتتەۋ نىسانىنا ەنگىزىلدى. شينجياڭ ۇلتتىق ءدارى - دارمەك بويىنشا ساتىلىم ءونىم قۇنىنىڭ ءدارى جاساۋ كاسىپ سالاسىنداعى ساتىلىم جالپى ءونىم قۇن سالىستىرماسى جىل سايىن جوعارىلادى؛ ۇلتتىق ءدارى - دارمەك كاسىپورىندارىنىڭ ونىمدەرى ەل ءىشى بازارىن ۇزدىكسىز اشۋمەن بىرگە، توڭىرەكتەگى ەلدەر مەن رايوندارعا دا ساتىلىپ، حالىقارالىق بازارعا كىردى.

　　ينتەرنەت مادەنيەتى قارىشتاپ دامىدى. ينتەرنەتتىڭ جۇڭگودا ۇزدىكسىز دامۋىنا بايلانىستى، تاياۋ جىلداردان بەرى، ينتەرنەت شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ۇيرەنۋىندەگى، قىزمەتتەگى، تۇرمىستاعى جاڭا كەڭىستىگىنە، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋدىڭ جاڭا تەكشەسىنە اينالا ءتۇستى. 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭدا ارحيۆكە الدىرعان سايتتار 11 مىڭ 520عا، كەڭ جولاقتى كابەلدەن تۇراقتى پايدالاناتىندار 5 ميلليون 699 مىڭعا، جىلجىمالى ينتەرنەتتەن پايدالانۋشى 18 ميلليون 558 مىڭعا جەتتى. ءۇنحات الەۋمەتتىك تەكشەسىنىڭ «سوڭعى ءبىر شاقىرىم» پايدالانۋشىسى بۇكىل ەلىمىزدەگى بارلىق ولكەگە، اۆتونوميالى رايونعا، توتە قاراستى قالاعا جانە ونداعان مەملەكەت پەن رايونعا جالپىلاستى. ىلگەرىندى - كەيىندى جۇڭگوداعى ايتۋلى توراپكەر، اتىلاس توراپ جەتەكشىسى، توراپقا سۇيىسپەنشىلىك قاتارلى ينجەنەريالاردى اتقارىپ، «ينتەرنەتتەگى جۇڭگو مەرەكەسى»، «مەن اناردىڭ ءبىر تال ءدانىمىن»، «اتىلاس تيانشاندا» سياقتى ءبىر قىدىرۋ توراپ مادەنيەت قيمىلىنان 30 نەشە قيمىل ورىستەتىپ، شينجياڭنىڭ جەر - جەرىنىڭ توراپ مادەنيەت قيمىلىنان 7000نان استام قيمىلدى ورىستەتۋىنە ۇلگى بولدى جانە جەتەكشىلىك ەتتى. 2017 - جىلى شينجياڭداعى جەرگىلىكتى تۇتىنۋشىلاردىڭ ينتەرنەت ارقىلى بولشەك ساتىپ الۋ سوماسى 56 ميلليارد 910 ميلليون يۋانعا جەتىپ، الدىڭعى جىلداعىدان %29.8ارتتى. قارىشتاپ دامىعان ينتەرنەت مادەنيەتى العا باسۋعا، ىزگىلىككە ۇمتىلعان قوعامدىق سالتقا باستاماشى بولدى.

　　التىنشى، شەتەلدەرمەن مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسى كۇن سايىن جاندانا ءتۇستى

　　شينجياڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باتىسقا ەسىك اشۋىنداعى ماڭىزدى قاقپاسى، شىعىس، باتىس وركەنيەتىنىڭ اۋىس - ءتۇيىسى مەن ءوزارا ۇلگى الۋىندا ماڭىزدى رول اتقاردى. ورتالىق ۇكىمەتتىڭ قولداۋىمەن شينجياڭدا شەتەلدەرمەن مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىس جاساۋدىڭ جان - جاقتىلى، كوپ ساتىلى جاعدايى قالىپتاستى.

　　ءتۇرلى فورمالارمەن حالىقارالىق مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسى مەن سەلبەستىككە ات سالىستى. جۇڭگو شينجياڭ حالىقارالىق ۇلتتار ءبيى فەستيۆالى، جۇڭگو − ازيا - ەۆروپا كورمەسىنىڭ «جۇڭگو - شەتەل مادەنيەت كورمەسى اپتالىعى» جانە «باسپا كورمەسى» قاتارلىلار بەلگىلى حالىقارالىق ىقپالعا يە مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسىنىڭ ايگىلى ماركاسىنا اينالدى. 2009 - جىلدان بەرى، «جۇڭگو . شينجياڭ حالىقارالىق جاستار - ورەندەر كوركەمونەر مەرەكەسى» 7 كەزەك وتكىزىلىپ، ورتا ازياداعى قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركمەنستان، تاجىكستان جانە رەسەي، موڭعۇليا، پاكيستان، ءۇندىستان، مالايزيا، تايلانت، كورەيا، ازەربايجان سياقتى 12 مەملەكەتتەن جانە ەلىمىز ىشىنەن جيىنى 119 ادەبيەت - كوركەمونەر ۇيىرمەسىنىڭ 2330دان استام جاستار - ورەندەرى شينجياڭدا ويىن قويىپ، اۋىس - ءتۇيىس جاساۋعا ۇسىنىس ەتىلدى. 2012 - جىلدان 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭ ءۇرتىس 7 كەزەك «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىندەگى قاتىستى مەملەكەتتەردىڭ اقپارات ورىندارى جاۋاپتىلارىنىڭ زەرتتەۋ - تالقى كۋرسىن» وتكىزىپ، 25 مەملەكەتتىڭ 100دەن استام اقپارات ورىندارى جاۋاپتىلارىن شينجياڭعا كەلىپ، زەرتتەۋ - تالقى ورىستەتۋگە، اۋىس - ءتۇيىس جاساۋعا جانە تەكسەرۋگە ۇسىنىس ەتتى.

　　تاياۋ جىلداردان بەرى، شينجياڭ «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» وزەكتى رايون قۇرىلىسىن بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، جەلى بويىنداعى مەملەكەتتەرمەن گۋمانيتارلىق، عىلىم - تەحنيكا اۋىس - ءتۇيىسىن كۇشەيتتى. 2016 - جىلى 5 - كەزەكتى جۇڭگو − ازيا - ەۆروپا كورمەسى عىلىم - تەحنيكا سەلبەستىك تالقى مىنبەرىن وتكىزدى، 30 نەشە مەملەكەت پەن حالىقارالىق ۇيىمنان 154 سيلى قوناق ۇسىنىسپەن قاتىناستى. مەملەكەت دارەجەلى حالىقارالىق عىلىم - تەحنيكا سەلبەستىك بازاسىنان 12سى قۇرىلىپ، 30 نەشە مەملەكەتپەن جانە رايونمەن، سونداي - اق 10 حالىقارالىق ۇيىممەن جانە زەرتتەۋ قۇرىلىمىمەن حالىقارالىق عىلىم - تەحنيكا سەلبەستىگىن جانە اۋىس - ءتۇيىسىن ورىستەتتى. بۇلار اۋىل شارۋاشىلىعى، بايلىق، قورشاعان ورتا، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن مانەرلەۋ، استرونوميا، كومىر حيميا ونەركاسىبى، بيولوگيالىق ءدارى - دارمەك، ەنەرگيا قاتارلى سالالارعا سايدى. «جۇڭگودا وقيتىن شەتەلدىك وقۋشىلار جوسپارى» ورنىقتى اتقارىلىپ، جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى بويىنداعى مەملەكەتتەردىڭ تاڭداۋلى وقۋشىلارىنا وقۋ سيلىعى جاردەم اقىسىن بەرۋ كولەمى بىرتىندەپ كەڭەيدى. شينجياڭداعى جوعارى وقۋ ورىندارى حالىقارالىق اۋىس - ءتۇيىس پەن سەلبەستىكتى بەلسەنە ورىستەتتى، شەتەلدىك وقۋشى كولەمى جىل سايىن ارتىپ، ساپاسى ۇزدىكسىز جوعارىلادى. 1985 - جىلدان باستاپ، 2017 - جىلعا دەيىن، شينجياڭداعى جوعارى وقۋ ورىندارى قابىلداعان شەتەلدىك وقۋشى 50 مىڭ ادام - رەتكە جەتتى. شينجياڭ ۇيعۇر دارىگەرلىگىن، قازاق دارىگەرلىگىن قامتىعان جۇڭحۋا مەديتسيناسىنىڭ ەرەكشە باسىمدىعىن بەلسەنە ساۋلەلەندىرىپ، جۇڭگو مەن شەتەل بىرلەسكەن جۇڭگوشا شيپاگەرلىك قۇرىلىمدارىن قۇرىپ، جۇڭگوشا شيپاگەرلىك، ۇلتتىق ءدارى - دارمەك حالىقارالىق ەمدەۋ بويىنشا قىزمەت وتەۋ جۇيەسى قۇرىلىسى نىسانىن ورىستەتىپ، توڭىرەكتەگى اناعۇرلىم كوپتەگەن ەلدەردەگى ناۋقاستاردى ەمدەلۋگە باۋرادى. 2015 - جىلدان 2017 - جىلعا دەيىن، ءۇرىمجى قالاسىندا 5 شيپاحانا حالىقارالىق ەمدەۋ قىزمەت وتەۋ قيمىلىن ورىستەتىپ، جيىنى 17 مىڭ ادام - رەت شەتەلدىك ناۋقاستى قابىلداپ ەمدەدى. شينجياڭ ءبىرسىپىرا جوعارى دەڭگەيدەگى دەنە تاربيە جارىسىن وتكىزىپ، حالىقاراداعى تاڭداۋلى سپورتشىلار مەن دەنە تاربيە اۋەسكەرلەرىنەن ءبىر توبىن بەلسەنە قاتىناسۋعا باۋرادى.

　　شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەت كەلبەتىن شەتەلدەرگە بەلسەندىلىكپەن ايگىلەدى. الدىڭعى عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ، «جۇڭگو شينجياڭ بايىرعى جىبەك جولى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى كورمەسى»، «جىبەك جولىنىڭ حيكىمەتتەرى − شينجياڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى كورمەسى» قاتارلى شينجياڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سارا بۇيىمدارى كورمەسى ىركەس - تىركەس جاپونيا، ا ق ش، گەرمانيا، كورەيا سياقتى مەملەكەتتەردە وتكىزىلدى. ءبىر توپ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى نىسانى ب م ۇ - نىڭ باس شتابىندا، ۇلى بريتانيادا، جاپونيادا، فرانسيادا جانە شينجياڭنىڭ توڭىرەگىندەگى ەلدەردە كورمەگە قويىلىپ كورسەتىلدى. سوڭعى جىلدارى، «جۇڭگونى تانۋ − جۇڭگو باتىس ءوڭىر مادەنيەت ساپارى. شينجياڭ تاراۋى»، «جۇڭگو شينجياڭ مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىس ۇيىرمەسى»، «جۇڭگو شينجياڭ مادەنيەت اپتالىعى» قاتارلى قيمىلدار ا ق ش، كانادا، گەرمانيا، فرانسيا، يتاليا، يسپانيا، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا، رەسەي، قازاقستان، گرۋزيا، ەگيپەت، تۇركيا، يران، ساۋد ارابياسى، پاكيستان، اۋعانستان، مالايزيا، برۋنەي، لاوس سياقتى ەلدەردە وتكىزىلدى. شينجياڭ كوپ رەت ۇيىرمە ۇيىمداستىرىپ، جۇڭگو اتىنان ىستىق كول حالىقارالىق سپورت جينالىسىنا قاتىناسىپ، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى دەنە تاربيە اۋىس - ءتۇيىسى مەن سەلبەستىگىن كۇشەيتتى.

　　سوڭعى ءسوز

　　جۇڭحۋا مادەنيەتىن جۇڭگوداعى ءار ۇلت حالقى ورتاق جاراتقان، مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرعان جانە دامىتقان، ول ۇلتتار ىنتىماعى مەن مەملەكەت تۇتاستىعىنىڭ رۋحاني دانەكەرى، فاكت شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەندىگىن، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ باستان - اياق شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ سۇيەنىشى، جان دۇنيەسىنىڭ تياناعى جانە رۋحاني مەكەنى ءارى شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇش قاينارى ەكەنىن دالەلدەدى.

　　جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس شۋجيى، مەملەكەت ءتوراعاسى، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ، جۇڭگونىڭ وزىق مادەنيەتىنىڭ بەلسەندى جەتەكشىسى جانە امالياتتا ايگىلەۋشىسى ءارى جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ادال مۇراگەرى جانە ساۋلەلەندىرۋشىسى بولدى. زامانىمىزداعى جۇڭگو كوممۋنيستەرى مەن جۇڭگو حالقى جاڭا مادەنيەت بورىشىن ارقالاۋعا ءتيىس ءارى، ءسوزسىز، ارقالاي الادى، امالياتتىق جاسامپازدىق بارىسىندا مادەنيەتتىك جاسامپازدىق جاراتىپ، تاريحتىڭ العا باسۋى بارىسىندا مادەنيەتتىڭ العا باسۋىن جۇزەگە اسىرا الادى!». بۇگىنگى تاڭدا شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا جۇڭحۋا ۇلتى جاڭا داۋىرگە قادام باسىپ، تىڭ ساپارعا اتتاندى. مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسىنىڭ، توعىسۋىنىڭ ساحناسىندا شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى جاڭا مادەنيەت بورىشىن ارقالاۋعا ءتيىس ءارى، ءسوزسىز، ارقالاي الادى، مادەنيەت جاسامپازدىعى بارىسىندا تىڭ گۇلدەنۋدى جۇزەگە اسىرىپ، مادەنيەتتىڭ العا باسۋى بارىسىندا جاڭا دامۋعا قول جەتكىزە الادى!

　　(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 15 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)