تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   ۇيرەنۋ   ›   نازاريا

«شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپقا تۇسىنىك ①

شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا قۇلپىرا جايقالدى

شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى عىلمي زەرتتەۋ، سىرتقى ىستەر باسقارماسىنىڭ باستىعى ليۋ لۋمەي

  مادەنيەت − ءبىر مەملەكەتتىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ جانى. مادەنيەت گۇلدەنسە، مەملەكەت گۇلدەنەدى، مادەنيەت قۇدىرەتتەنسە، ۇلت قۇدىرەتتەنەدى.

  جۇڭگو − ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت، 5000 جىلدان استام وركەنيەتتىڭ دامۋ تاريحىندا جۇڭحۋاداعى ۇلتتار ۇزاق تاريحتى، شۇعىلالى مادەنيەتتى بىرگە جاراتتى. شينجياڭ ەجەلدەن بەرى كوپ ۇلت كوشىپ - قونىپ، شوعىرلى قونىستانىپ ءومىر سۇرگەن جەر ءارى كوپ ءتۇرلى مادەنيەت اۋىس -ءتۇيىس جاساپ، ءوزارا توعىسقان ساحنا. تاريحتىڭ ۇزاق كوشىندە شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا تامىر تارتىپ، ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ دامۋىن جەبەۋمەن بىرگە، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ مازمۇنىن دا بايىتتى.

  2018 - جىلى 11 - ايدىڭ 15 - كۇنى مەملەكەتتىك كەڭەس كەڭسەسى «شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپتى (قىسقارتىلىپ اق تىستى كىتاپ دەلىنەدى) جاريالادى. اق تىستى كىتاپ سەنىممەن، قاراپايىم تىلمەن، قىرۋار فاكتپەن، ەگجەي - تەگجەيلى ساندى مالىمەتتەرمەن دۇنيە جۇزىنە مىنانى جاريالادى: جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن، جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن جارىققا شىعارۋعا، مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋعا جانە قورعاۋعا وسكەلەڭ ءمان بەردى، جاسامپازدىقپەن تۇرلەندىرۋگە، جاڭاشىلدىقپەن دامىتۋعا تاباندى بولدى، ۇلتتاردى ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋگە شابىتتاندىردى، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن كەڭىنەن قولداندى، ۇلتتاردىڭ بارىس - كەلىسىن، اۋىس - ءتۇيىسىن، ءوزارا توعىسۋىن جەبەدى. ۇلتتاردىڭ ءدىن مادەنيەتىن قۇرمەتتەدى جانە قورعادى، مادەنيەت ىستەرى مەن مادەنيەت شارۋاشىلعىنىڭ دامۋى ىلگەرىلەتتى، سىرتقا باعىتتالعان مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسىن كۇشەيتتى، تۇرلىشە مادەنيەتتەر ارا اۋىس - ءتۇيىسىن جانە ءوزارا ۇلگى الۋ بارىسىندا مادەنيەت سەنىمىن كۇشەيتتى.

  اق تىستى كىتاپتا شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا تامىر تارتىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ نارلەندىرۋىندە قورعالعانى، دامىتىلعانى، ءورىس اشىلعانى جانە جاڭالىق اشىلعانى سىندى تاريحي فاكت شوعىرلى بەينەلەندى. اق تىستى كىتاپتا قىرۋار تاريحي فاكتتەر ارقىلى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە مىنالار جاريالاندى:

  شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا قۇلپىرا شەشەك اتتى. ەجەلدەن بەرى جۇڭحۋا مادەنيەتى قورشاعان ورتانىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە بايلانىستى، جۇڭحۋا مادەنيەتى باي دا كوپ نەگىزدى بەينەمەن كورىنىس بەردى، ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىندا اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسىپ، ايبىنى اسقاق جۇڭحۋا مادەنيەتىن قالىپتاستىردى، ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ءبارى دە جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ورتاق رۋحاني بايلىعى. شينجياڭ − تاريحتان بەرى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان، كوپ ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. ۇلتتار مادەنيەتى ۇزاق ۋاقىت اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا گۇلدەنىپ دامىدى، ول − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى.

  شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋى كەڭىنەن قولدانىلدى، ۇلتتاردىڭ بارىس - كەلىسى، اۋىس - ءتۇيىسى، ءوزارا توعىسۋى اناعۇرلىم تەرەڭدەدى. جۇڭگو ۇكىمەتى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى بارىنشا جالپىلاستىرادى جانە جۇيەگە تۇسىرەدى، ۇلتتاردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىزداندىرادى، ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋىن دارىپتەيدى جانە وعان دەم بەرەدى، ۇلتتاردىڭ ءتىل تابىسۋىن، جۇرەگىنىڭ توعىسۋىن جەبەيدى. اق تىستى كىتاپتا شينجياڭداعى ۇلتتار مۇشەلەرىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى بەلسەندى، ىرىقتى تۇردە ۇيرەنۋى مەن قولدانۋىنىڭ، ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋىنىڭ، سونداي - اق ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن عىلمي جولمەن قورعاۋدىڭ فاكتتەرى باياندالدى. كوپ جىلدان بەرى، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋى سالتقا اينالدى، «قوس ءتىل» يگەرەتىندەر بارعان سايىن كوبەيىپ، ۇلتتاردىڭ بارىس - كەلىسى، اۋىس - ءتۇيىسى، ءوزارا توعىسۋى ىلگەرىلەتىلدى.

  شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ ءدىن مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە قورعالدى، دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ ءدىن مادەنيەتى قاجەتى قاناعاتتاندىرىلدى. شينجياڭ تاريحتان بەرى كوپ ءتۇرلى ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر، باي مازمۇندى ءدىن مادەنيەتى − جۇڭگو ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى. جۇڭگو ۇكىمەتى ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىعىن قامتاماسىزداندىرادى، ءدىن مادەنيەتىنە قۇرمەت ەتەدى جانە قورعايدى. اق تىستى كىتاپتا شينجياڭنىڭ كوپ ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتى توعىسا قاتار ءومىر سۇرگەندىگى، ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالاردىڭ زاڭ بويىنشا باسپادان شىعارىلىپ تاراتىلعانى، ءدىني مادەنيەت مۇراعاتتارىنىڭ ءونىمدى قورعالعانى، ەلىمىزدە ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ بەتالىسىنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىنان جازباۋ سياقتى شىنايى جاعدايلار باياندالىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تولىق ءدىني سەنىم ەركىندىگىنەن زاڭ بويىنشا يگىلىكتەنگەندىگىنىڭ بۇلتارتپاس وبيەكتيۆ شىندىعى پارمەندى تۇردە دالەلدەندى.

  شينجياڭنىڭ مادەنيەت مۇرالارى قورعالىپ جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرىلىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ رۋحاني تۇرمىس ساپاسى ىشكەرىلەي جوعارىلادى. شينجياڭنىڭ مادەنيەت مۇرالارى مول. ورتالىق ۇكىمەت پەن شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى زاڭ ءتۇزىم قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ قىزمەتىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتتى. اق تىستى كىتاپتا مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ تابىسىنىڭ مولدىعى، ارحەولوگيالىق قازبا تابىستارىنا ەل ءىشى - سىرتىنىڭ نازار اۋدارعاندىعى، بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ تەبىنىنىڭ كۇشەيگەندىگى، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ءونىمدى قورعالعاندىعى، سالت - ءداستۇر مادەنيەتىنە قۇرمەت ەتىلگەندىگى جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرىلعاندىعى سياقتى جاقتاردان ورتالىق ۇكىمەت پەن شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتىنىڭ ىلگەرىلەتۋىندە شينجياڭنىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋدا تابىستارعا قول جەتىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ مازمۇنى بايىعاندىعى جان - جاقتى ايگىلەندى.

  شينجياڭنىڭ مادەنيەت ىستەرى مەن مادەنيەت شارۋاشىلىعى ۇزدىكسىز دامىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەت تۇرمىسى بارىنشا بايىدى. جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭنىڭ الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋ دەڭگەيىن قۇلشىنا جوعارىلاتۋىنا، ادەبيەت - كوركەمونەر جاسامپازدىعى مەن اقپارات - باسپا ءسوزدىڭ گۇلدەنىپ العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋىنە، مادەنيەت شارۋاشىلىعىنىڭ ناقتى قۋاتىن كۇشەيتۋىنە، ازاماتتاردىڭ مادەنيەت ۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋىنە قولداۋ كورسەتتى. اق تىستى كىتاپتا شينجياڭنىڭ الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋ دەڭگەيىنىڭ كۇن سايىن جوعارىلاعاندىعى، ادەبيەت - كوركەمونەر شىعارماشىلىعى مەن اقپارات - باسپا ءسوزدىڭ ۇزدىكسىز كوركەيگەندىگى، مادەنيەت، دەنە تاربيە جانە ۇلتتىق شيپاگەرلىك، ءدارى - دارمەك كاسىپ سالاسىنىڭ ناقتى قۋاتىنىڭ بىرتىندەپ كۇشەيىپ دامىعاندىعى سياقتى جاقتار شوعىرلى ءتۇسىندىرىلىپ، شينجياڭنىڭ مادەنيەت ىستەرى مەن مادەنيەت شارۋاشىلىعىنىڭ ۇزدىكسىز دامىپ العا باسقان شىندىعى ايگىلەندى. مۇنان سىرت، شينجياڭدا ينتەرنەتتىڭ بارعان سايىن ءار ۇلت حالقىنىڭ ۇيرەنۋىندەگى، قىزمەتىندەگى، تۇرمىسنداعى جاڭا كەڭىستىگىنە اينالىپ قارىشتاپ دامىعان جاعدايى، ينتەرنەتتىڭ ءار ۇلت حالقىنىڭ الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋگە قول جەتكىزەتىن جاڭا تەكشەسىنە اينالعاندىعى، ينتەرنەت مادەنيەتىنىڭ العا باسۋعا، ىزگىلىككە ۇمتىلعان قوعامدىق سالتقا باستاماشى بولعاندىعى دا باياندالدى.

  شينجياڭدا شەتەلدەرمەن مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسىن جاساۋدىڭ جان - جاقتىلى، كوپ ساتىلى جاعدايى قالىپتاستى، شەتەلدەرمەن مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسى كۇن سايىن جاندانىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەت كەلبەتى شەتەلدەرگە بەلسەندىلىكپەن ايگىلەندى. شينجياڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باتىسقا ەسىك اشۋىنداعى ماڭىزدى قاقپاسى، شىعىس، باتىس وركەنيەتىنىڭ اۋىس - ءتۇيىسى مەن ءوزارا ۇلگى الۋىندا ماڭىزدى رول اتقاردى. اق تىستى كىتاپتا شينجياڭنىڭ ورتالىق ۇكىمەتتىڭ قولداۋىندا شەتەلدەرمەن مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسىن جاساۋدىڭ جان - جاقتىلى، كوپ ساتىلى جاعدايىنىڭ قالىپتاستىرعاندىعى كورسەتىلدى، شينجياڭنىڭ «سىرتتان ەنگىزۋ»، «سىرتقا شىعارۋ» قىزمەتىن بەلسەندىلىكپەن ىلگەرىلەتىپ، كوپ ءتۇرلى فورمامەن حالىقارالىق مادەنيەت اۋىس - تۇيىسىنە جانە سەلبەستىگىنە قاتىناسقاندىعى، اسىرەسە، جۋىقتاعى جىلداردان بەرى «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» وزەكتى رايون قۇرىلىسىن بەلسەندىلىكپەن ىلگەرىلەتىپ، جەلى بويىنداعى مەملەكەتتەرمەن گۋمانيتارلىق، عىلىم - تەحنيكا اۋىس - ءتۇيىسىن كۇشەيتكەندىگى باياندالىپ، حالىقارالىق قوعامعا شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەت كەلبەتىن بەلسەندىلىكپەن ايگىلەپ، دۇنيە جۇزىنە اشىق، وركەنيەتتى، العاباسار، ىزگىلىككە ۇمتىلعىش جۇڭگو شينجياڭ وبرازىن ايگىلەدى.

  اق تىستى كىتاپ 6 جاقتان بۇلجىماس شىندىقتارمەن شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋدا جانە دامىتۋدا قول جەتكىزگەن تابىستارىن جان - جاقتى باياندادى، بۇل تابىستارعا قول جەتۋى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ جالپى جوباسىنىڭ شينجياڭدا تياناقتانىپ تامىر تارتقاندىعىنىڭ پارمەندى دالەلى؛ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ دۇرىس باسشىلىعىندا، ىنتىماقتاسا كۇرەس جاساپ، زەيىن - زەردەنى، كۇش - قۋاتتى شوعىرلاندىرعاندىعىنىڭ پارمەندى كۋاسى. بۇل تابىستار شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەندىگى، جۇڭحۋا مادەنيەتى باستان - اياق شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ رۋحاني سۇيەنىشى، جان دۇنيەسىنىڭ تياناعى جانە رۋحاني مەكەنى ەكەندىگى، ونان دا ماڭىزدىسى، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇش قاينارى ەكەندىگى سىندى شىندىقتى پارمەندى دالەلدەپ، شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى جاۋ كۇشتەردىڭ شينجياڭنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن وزگەرتۋ، بۇرمالاۋ ارقىلى جاسىرىن پاسىق ماقساتتارىنا جەتۋگە ۇرىنعان سۇرقيا نيەتىن تەرەڭ اشكەرەلەپ، شەكارا سىرتىنداعى ءىشىنارا ادامداردىڭ نەمەسە ۇيىمداردىڭ جۇڭگو جونىندەگى اۋىر ساۋاتسىزدىعى مەن سىڭار جاقتى كوزقاراسىنا پارمەندى سوققى بەردى، بۇل ءبىزدىڭ شينجياڭعا قاتىستى تاقىرىپتارداعى ىرىقتىلىق ۇقىقتى بەرىك مەڭگەرۋىمىزگە ءتيىمدى.

  بۇگىنگى تاڭدا، شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، جۇڭحۋا ۇلتى جاڭا داۋىرگە قادام باسىپ، تىڭ ساپارعا اتتاندى. مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسىنىڭ، توعىسۋىنىڭ ساحناسىندا شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى جاڭا مادەنيەت بورىشىن ارقالاۋعا ءتيىس ءارى، ءسوزسىز، ارقالاي الادى، مادەنيەت جاسامپازدىعى بارىسىندا جاڭا گۇلدەنۋدى سومداپ، مادەنيەتتىڭ العا باسۋى بارىسىندا تىڭ دامۋعا قول جەتكىزە الادى.

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.