شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى
شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ۇلت مادەنيەتىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى، اعا زەرتتەۋشى ءالي عوپۇر، شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى تاريح زەرتتەۋ ورنىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى ماي يۇيحۋا
«شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپتىڭ (قىسقارتىلىپ اق تىستى كىتاپ دەلىنەدى) ءبىرىنشى بولىمىندە شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى مەن جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قاتىناسى باسا ءتۇسىندىرىلدى: «شينجياڭ − تاريحتان بەرى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان، كوپ ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. ۇلتتار مادەنيەتى ۇزاق ۋاقىت اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسۋ بارىسىندا جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا قۇلپىرا شەشەك اتتى، ول − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى».
مادەنيەت − ءبىر مەملەكەتتىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ جانى، مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ ۇيىسۋ قۋاتىنىڭ، ومىرشەڭدىك قۋاتىنىڭ، جاسامپازدىق قۋاتىنىڭ ماڭىزدى قاينار بۇلاعى. جۇڭگو − ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت، ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت قالىپتاسۋ بارىسىندا، ۇلتتار ارالاس قونىستانىپ بىرگە تۇرىپ، ءجيى بارىس - كەلىس جاساپ، تۇرلىشە تيپتەگى ەكونوميكالىق، مادەنيەتتىك بارىس - كەلىس جاساۋ، ءسىڭىسۋ، توعىسۋ ارقىلى ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسقان مادەنيەت تۇتاس تۇلعاسى − جۇڭحۋا مادەنيەتى بولىپ قالىپتاستى. جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قاينارى ارىدا، دارقان دا شۇرايلى، دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتىنىڭ گۇل باقشاسىنداعى جايناعان گۇل بايشەشەك.
ەجەلدەن بەرى قورشاعان ورتانىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە بايلانىستى جۇڭحۋا مادەنيەتى باي دا كوپ نەگىزدى بەينەمەن كورىنىس بەردى. شيا، شاڭ، جوۋ داۋىرلەرىندە، جۇڭگو العاشقى كەزدەگى ءبىر تۇتاس مەملەكەت بولىپ باستاپقى قادامدا قالىپتاستى، يىن، جوۋ وركەنيەتىنىڭ قامتىعان ءوڭىرى حۋاڭحى مەن چاڭجياڭنىڭ ورتا، تومەنگى اعارلارىنا دەيىن كەڭەيدى. چۇنچيۋ، جانگو داۋىرلەرىندە، وزىندىك ەرەكشەلىككە يە وڭىرلىك مادەنيەتتىڭ جالپى تۇلعاسى قالىپتاسىپ ۇلگىردى. چين، حان داۋىرلەرىنەن كەيىن، جۇڭحۋا ۇلى بىرلىگى يدەيالىق ۇستانىمى بىرتىندەپ قالىپتاستى، شيالار مادەنيەتى توعىسا كەلە حان مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ جەتەكشى مادەنيەتىنە اينالدى. حان مادەنيەتى ۇزدىكسىز تۇردە توڭىرەكتەگى ۇلتتار مادەنيەتىمەن بارىس - كەلىس، اۋىس - ءتۇيىس جاساپ توعىستى، تاڭ، سۇڭ، يۋان، ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىندەگى دامۋ ارقىلى، ۇلتتار مادەنيەتى تەرەڭ توعىسىپ، ءبىر - ءبىرىن ارلەپ، نۇر - شۇعىلالى، ايبىنى اسقاق جۇڭحۋا مادەنيەتىن بىرگە تۇلعالادى. جۇڭحۋا مادەنيەتىن جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت حالقى بىرگە جاراتقان، مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرعان جانە دامىتقان، ۇلتتار ۇلكەن، كىشىلىگىنە قاراماستان، ءاربىر ۇلت جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا وزگەشە ۇلەستەرىن قوستى، ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ءبارى دە جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ورتاق رۋحاني بايلىعى، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى.
اق تىستى كىتاپتا بىلاي دەپ باسا دارىپتەلدى: شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنە ءاۋ باستان جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالى تاڭباسى باسىلعان. چين اۋلەتىنە دەيىنگى زاماندا - اق شينجياڭ ورتا جازىق وڭىرىمەن تىعىز قارىم - قاتىناس جاساپ وتىردى. ارحەولوگيالىق قازبالار شينجياڭنان شىققان رەڭدى كەراميكالاردىڭ حۋاڭحى وزەنىنىڭ ورتا اعارىنداعى ياڭشاۋ مادەنيەتىنىڭ ىقپالىن قابىلداعانىن؛ حىناننىڭ انياڭ دەگەن جەرىنەن اشىلعان شاڭ داۋىرىنە ءتان فۋحاۋ وباسىنان تابىلعان كومبەلەردە شينجياڭنىڭ حوتان قاس تاسىنان جاسالعان بۇيىمدار بار ەكەنىن راستادى. ەلىمىزدىڭ چين اۋلەتىنە دەيىنگى زامانداعى كلاسسيكالىق شىعارمالار «شانحايجيڭدە»، «جۋشۋ جينياندا» باتىس سولتۇستىكتىڭ جاعراپياسى، سونداي - اق ورتا جازىق پەن شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ قارىم - قاتىناسى جونىندە جازبالار بار. باتىس حان اۋلەتى شينجياڭ ءوڭىرىن بىرلىككە كەلتىرگەن سوڭ، باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرىپ، تۇتاس باتىس ءوڭىردىڭ اسكەري - اكىمگەرلىك ىستەرىن باسقارىپ، شينجياڭ ءوڭىرى مەن ىشكى جەرلەر اراسىنداعى ەكونوميكا، مادەنيەت بارىس - كەلىسىن جەبەدى. ياركەن حانىنىڭ اكەلى - بالالى يان، كاڭدار حان پاتشالىعىنىڭ جورالعى تۇزىمىنە بەيىمدەلىپ، الدىمەن حان پاتشالىعىنىڭ تۇزىمىنە ەلىكتەپ جارعى شىعارىپ، باسقارۋ جۇرگىزدى. جارعى تۇزىمىنەن سىرت، ورتا جازىقتىڭ ەگىنشىلىك ءوندىرىس تەحنيكاسى، حان تىلىندەگى كىتاپتار، مۋزيكا - ءبي، ت.ب باتىس وڭىرگە كەڭىنەن تارالدى، حانزۋ ءتىلى باتىس وڭىردەگى رەسمي ءىس قاعازداردا ورتاق قولدانىلاتىن تىلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ حۋاشيا مادەنيەت بوياۋى بارعان سايىن قويۋلاي ءتۇستى. ۋي، جين جانە وڭتۇستىك - سولتۇستىك اۋلەتتەرى داۋىرلەرىندە، چۇي اۋلەتى گاۋچاڭ حاندىعى ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ تەرەڭ ىقپالىنا ۇشىرادى، سارايعا «لۋگۇڭنىڭ كۇڭزىدان ەل بيلەۋ جونىندە اقىل سۇراۋ سۋرەتى» سىزىلعان ءارى ورتا جازىققا ەلىكتەپ مەكتەپ قۇرعان. تۇرپانداعى استانادان جانە قاراحوجا ەجەلگى قابىرىنان شىققان وسى مەزگىلدەگى «اقىليالارعا جىڭشىنىڭ تۇسىنىكتەرى»، «شياۋجيڭ»، «چيانزۋىن» سياقتىلاردىڭ قالدىق نۇسقالارى ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىسىن، سونداي - اق شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ ورتا جازىق مادەنيەتىن بەلسەندىلىكپەن ۇيرەنۋ جانە ودان ۇلگى الۋ جاعدايىن تولىق دالەلدەدى. تاڭ داۋىرىندە، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى مەن ورتا جازىق مادەنيەتى ءوزارا كىرىگىپ، قابىلداپ، توعىسىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اسىل قويماسىن بارىنشا بايىتتى. تاڭ داۋىرىندەگى يجوۋ، شيجوۋ، تيڭجوۋ − 3 دۋان وڭىرىندە رۋجيا يدەياسى ءبىرشاما كەڭ تارالدى، تۇرپاننان رۋجيا كلاسسيكالىق شىعارمالارىنىڭ كوپتەگەن قولجازباسى قازىپ الىندى. حانزۋ جازۋى − سول كەزدە باتىس وڭىردە ءبىر تۇتاس قولدانىلعان جازۋ، ۇكىمەت جاريالاعان حات - قاتىناس قاعازدارى بولسىن، الدە حالىق اراسىنداعى ءبىتىم - كەلىسىم بولسىن، بارلىعى حانزۋ جازۋىمەن جازىلدى. سۇڭ، لياۋ داۋىرلەرىندە، ورتا جازىق مادەنيەتى شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ بەتالىسىنا بۇرىنعىداي ىقپال جاسادى. ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ نارلەندىرۋىمەن، شينجياڭ وڭىرىندە «قۇتتى بىلىك»، «ديۋان لوعات - ات - تۇرىك» سياقتى ادەبي كلاسسيكالىق شىعارمالارى جارىققا شىقتى. لياۋ پاتشالىعى جويىلعان سوڭ، پاتشا اۋلەتى يەلۇي داشى باستاعان ءبىر ءبولىم قىتاندار باتىسقا جورىق جاساپ، قاراحان اۋلەتىن باعىندىرىپ قۇرعان باتىس لياۋ بيلىگى ورتا جازىقتىڭ جارعى تۇزىمىنە بويسۇندى، ۇكىمەتتىڭ رەسمي جازۋى حانزۋ جازۋى بولدى، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ شينجياڭ مەن ورتا ازيا وڭىرىندەگى تارالۋىن جانە ىقپالىن پارمەندى تۇردە ىلگەرىلەتتى. يۋان پاتشالىعى داۋىرىندە، ورتالىق بيلىك شينجياڭدا ارميا مەن اكىمشىلىكتى ءبىر تۇلعالاندىرىپ جونگە سالۋدى جولعا قويدى، جىبەك جولى كوركەيىپ - گۇلدەنگەن جاعداي قايتا جارىققا شىقتى. زور توپتاعى ۇيعۇر سياقتى از ۇلتتار ورتا جازىققا توعىسىپ، حانزۋ ءتىلىن ۇيرەندى، قولداندى، كۇڭزى تاعىلىمىن زەرتتەي ۇيرەندى، رۋجيا مادەنيەتىن ساۋلەلەندىردى، ءبىر توپ ساياساتشى، ادەبيەتشى، كوركەمونەرشى، تاريحشى، ەگىنشىلىك مامانى، اۋدارما مامانى، ت.ب جارىققا شىقتى، ولاردىڭ بارلىعى جۇڭحۋا مادەنيەتىنە باعالى ۇلەستەر قوستى، سونىمەن بىرگە شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىندە دامۋدىڭ جوعارى ورلەۋىنىڭ جارىققا شىعۋىنا دەم بەردى. ميڭ داۋىرىندە، ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ ىقپالىمەن، «جاڭعىر»، «ون ەكى مۇقام» سياقتىلار بىرتىندەپ قالىپتاستى. چيڭ پاتشالىعى شينجياڭدى بىرلىككە كەلتىرىپ، شينجياڭنىڭ ىشكى جەرلەرمەن مادەنيەت بارىس - كەلىسىنە تاماشا شارت - جاعداي جاراتتى، چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى تيانشاننىڭ سولتۇستىگىندەگى مانجۋ، حانزۋ سياقتى ۇلتتاردىڭ اسكەريلەرى مەن حالقى ءبىرشاما شوعىرلانعان وڭىرلەردە ءار ءتۇرلى مەكتەپتەر اشتى. كەيىن ياقۇپبەكتىڭ شاپقىنشىلىعى، وتارلىق كەڭەيۋ سياقتىلار شينجياڭ وڭىرىندەگى ۇلتتار مادەنيەتىن اۋىر دارەجەدە ءبۇلدىردى. 1884 - جىلى شينجياڭ ولكە بولىپ قۇرىلعان سوڭ، چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى جەر - جەردە وقۋ - اعارتۋدى جولعا قويىپ، مەكتەپتەر اشتى ءارى ۇلتتاردىڭ اۋدارماشى دارىندىلارىن باۋلىپ جەتىلدىردى، قوعامدىق مادەنيەت قۇرىلعىلارىن قايتا قۇردى جانە قالپىنا كەلتىردى، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنان جاڭا كۇش الىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ تولقىنىنا قايتا قوسىلدى. تاياۋ وسى زاماننان بەرى، شينحاي توڭكەرىسىنىڭ، 4 - مامىر جاڭا مادەنيەت قوزعالىسىنىڭ، روسسيا قازان توڭكەرىسىنىڭ، جۇڭگو جاڭا دەموكراتيالىق توڭكەرىستىك كۇرەسىنىڭ ىقپالىندا، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى وسى زامانعا قاراي ويىستى، اسىرەسە، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس داۋىرىندە شينجياڭ وڭىرىندە جاڭا مادەنيەت قوزعالىسى قاۋىرت ورىستەتىلدى، ماركسيزم كەڭىنەن تارالدى، ءار ۇلت بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە جاۋعا كەكتەنىپ، وتانشىلدىق وزەك بولعان جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس مادەنيەتى قالىپتاسىپ، «مەملەكەتتىڭ گۇلدەنۋى مەن قۇرىپ - جوعالۋىندا بارشا ازاماتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بار» دەگەن كۇشتى جاۋاپكەرشىلىك سەزىم بەينەلەنىپ، ۇلتتاردىڭ مەملەكەتتى شىنايى مويىنداۋى جانە جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋى جاڭا ورەگە كوتەرىلدى. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان، اسىرەسە، رەفورما جاساعاننان، ەسىك اشقاننان بەرى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ مەن دامىتۋعا بارىنشا ءمان بەردى، ۇلتتار مادەنيەتى تاريحتا بولماعان گۇلدەنۋ، دامۋ مەزگىلىنە قادام باستى. تاريحي فاكتتەر ورتا جازىق مادەنيەتى مەن باتىس ءوڭىر (شينجياڭداعى ۇلتتار) مادەنيەتىنىڭ تامىرلاس، تىنىستاس ەكەنىن، ۇزاق ۋاقىت قارىم - قاتىناس جاساپ، توعىسقانىن، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتۋمەن قاتار كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دامۋىن دا جەبەگەندىگىن دالەلدەدى. جۇڭحۋا مادەنيەتى − شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇش قاينارى.
اق تىستى كىتاپتا «شينجياڭنىڭ مادەنيەت كورىنىستەرى باستان - اياق كوپ ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋى، كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ قارىم - قاتىناسى»، «جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ۇلتتاردىڭ ۇيىسۋىنىڭ رۋحاني دانەكەرى» ەكەندىگى ءتۇيىندى تۇردە بايىمدالعان. جۇڭگونىڭ تاريحي وزگەرىس ۇدەرىسى ءار ۇلتتىڭ ارالاس، كىرىگە قونىستانۋ، ەكونوميكادا ءوزارا ارقا سۇيەۋ، مادەنيەتتە قابىلداۋ - ساقتاۋ سىندى نەگىزگى ەرەكشەلىگىن بەلگىلەگەن. شينجياڭنىڭ وزگەشە تابيعي جاعراپيالىق ورتاسى ءبىرىن - ءبىرى كەمەلدەندىرگەن شۇرات ەگىنشىلىگى مەن دالا كوشپەندىلەر مادەنيەتىن قالىپتاستىردى، ۇقساماعان ءوندىرىس، تۇرمىس تاسىلىندەگى ەتنوستار ءوزارا اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، ءبىرىن - ءبىرى تولىقتاۋ، كوشىپ - قونۋ، شوعىرلانۋ ارقىلى الۋان ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ بىرگە ءومىر ءسۇرۋى سىندى جاندى دا جالىندى جاعدايدى تۇلعالادى. شينجياڭ تاريحتا ەۆروپا - ازيا قۇرلىعىنداعى وركەنيەتتەردىڭ بارىس - كەلىس جاساۋ ارناسى بولعان، ەجەلگى شىعىس، باتىس وركەنيەتىن جالعاستىرعان «جىبەك جولى» وسى ارادان وتەدى، ەرەكشە جاعراپيالىق ورىنعا بايلانىستى شينجياڭ ەجەلدەن كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ جينالۋ، قارىم - قاتىناس جاساۋ ءوڭىرى بولىپ كەلەدى. شينجياڭ وڭىرىندە ىلگەرىندى - كەيىندى 20عا تارتا ءتىل - جازۋ بايقالدى. حان - زاڭ تىلدەرى جۇيەسىنە، التاي تىلدەرى جۇيەسىنە، ءۇندى - ەۆروپا تىلدەرى جۇيەسىنە ءتان كوپتەگەن تىلدەر شينجياڭدا قازىر دە ساقتالۋدا. كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءار ۇلت تىلدەرىنىڭ قاتار پايدالانىلۋى شينجياڭ مادەنيەتىنىڭ ءداستۇرلى ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. شينجياڭداعى قىزىل مىڭ ءۇيى، بيزاكلىك مىڭ ءۇيى، بەيتيڭ بايىرعى قالاسى، ت.ب لاردا حانزۋلاردىڭ، بايىرعى ۇيعۇرلاردىڭ، تۇبىتتەردىڭ، سونداي - اق شينجياڭداعى ەجەلگى تۇرعىنداردىڭ كوپتەگەن مادەنيەت ەلەمەنتتەرى توعىسقان، بۇلار − جۇڭگونىڭ ەجەلگى مادەنيەت، كوركەمونەرىنىڭ تيپتىك ۇلگىلەرى. «ماناس» ەپوسى قىرعىز ماناسشىلارىنىڭ ۇرپاقتار بويى جىرلاۋى مەن وڭدەۋىنىڭ ارقاسىندا جۇڭگو مەن شەتەل ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا داڭقى بار كوركەم شىعارماعا اينالدى. 15 - عاسىردىڭ الدى - ارتىندا ويرات موڭعۇلدارىنىڭ ەپوسى «جاڭعىر» شينجياڭ وڭىرىندە بىرتىندەپ قالىپتاسىپ، «ماناسپەن»، «گەسەر حانمەن» بىرگە جۇڭگو از ۇلتتارىنىڭ ەڭ ايگىلى 3 ەپوسى دەپ تانىلدى. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن، «وتانىمىز گۇل باقشا»، «ءبىزدىڭ شينجياڭ جاقسى جەر» سياقتى كلاسسيك اندەر ۇلى وتانىمىزدىڭ جەر - جەرىندە شىرقالدى؛ «مۇز تاۋعا كەلگەن قوناق»، «قۇربان اتايدىڭ بەيجيڭگە اتتانۋى» سەكىلدى تاڭداۋلى كينو فيلمدەر بۇكىل ەل حالقىنا تانىلدى.
ۇزاق ۋاقىتتىق ءوندىرىس، تۇرمىس بارىسىندا ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ اۋىس - ءتۇيىس جاساپ، توعىسۋى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ، دامۋىنىڭ تۇتاس بارىسىنا باستان - اياق ارقاۋ بولىپ تارتىلدى. ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ ىقپالىن قابىلداعان شينجياڭ ءوڭىرى جىبەك قوزاسى مەن جىبەك توقىماشىلىعى تەحنيكاسىندا ەداۋىر زور تابىسقا قول جەتكىزدى. شينجياڭ وڭىرىندەگى سۋ يگىلىگى سۋارۋ ينجەنەرياسى سانالاتىن كارىز ەگىنشىلىك وركەنيەتىنىڭ ۋاكىلدىك ءوندىرىس قۇرىلعىسى. باستاپقىدا گوبي قۇمىنىڭ تەرىسكەيىندە قالىپتاسقان بايىرعى ۇيعۇر مادەنيەتى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ، ورتاق جازىق مادەنيەتىنىڭ، سونداي - اق مانيحەي، بۋددا دىندەرىنىڭ ىقپالىنا بارىنشا ۇشىراپ، ءاۋ باستان جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ «كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالىق» ماندىك ەرەكشەلىگىن ايگىلەدى. سوندىقتان دا جۇڭحۋا مادەنيەتى باستان - اياق شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ تامىرى جانە جانى دەيمىز.
اق تىستى كىتاپتا: «<ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسۋ> باستان - اياق ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى بولدى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى. شينجياڭدا تۇرلىشە تىلدەردىڭ ءوزارا ۇلگى الۋى، ءوزارا قولدانىلۋى جالپى بەتتىك قۇبىلىسقا اينالدى، الۋان ءتۇرلى تاعامداردى تۇتىنۋ − ۇلتتاردىڭ ورتاق ىنتا - اۋەسى، كوكتەم مەرەكەسى، يۋانشياۋ مەرەكەسى، دۋان - ۋ مەرەكەسى، جۇڭچيۋ مەرەكەسى، قۇربان ايت مەرەكەسى، ورازا ايت مەرەكەسى ءار ۇلت حالقى بىرگە وتكىزەتىن مەرەكەگە اينالدى. شينجياڭداعى ۇلتتار ۇزاق ۋاقىت بويى بىرگە قونىستانىپ، بىرگە ۇيرەنىپ، بىرگە ىستەپ، بىرگە كوڭىل اشىپ، ءتىل، اس - سۋ، كيىم - كەشەك، مۋزيكا، ءبي، سۋرەت، قۇرىلىس سياقتى قوعامدىق ءومىر مەن مادەنيەت - كوركەمونەردىڭ ءار جاعىندا ءوزارا ىقپال جاساپ، ءبىر - بىرىنەن قابىلداپ، توعىستى، «ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسۋ» باستان - اياق ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى بولدى. شينجياڭداعى ۇلتتار قۇن بەتالىسى، ەتيكا - ءمورال، ويلاۋ ءادىسى، ەستەتيكالىق اۋەس جاقتارىندا ءوزارا ىقپال جاساپ، ءبىر - بىرىنە ءسىڭىسىپ، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ فاكتورىن مۇراگەرلىكپەن جالعاستىردى. شينجياڭداعى ءار ۇلت ادامدارى مادەنيەتتە ءبىر - بىرىنە قۇرمەت ەتىپ، ءوزارا سيىسىمدى بولىپ، ءوزارا ءسۇيىنىپ، ءوزارا ۇيرەنىپ، جاراسىمدى قاتار ءومىر سۇرەتىن تاماشا قوعامدىق ەكولوگيا قالىپتاستىردى.
