از ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋى شينجياڭدا كەڭىنەن قولدانىلدى
شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ۇلت زەرتتەۋ ورنىنىڭ كومەكشى زەرتتەۋشىسى شيڭ جيانحۇڭ， شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى عىلمي زەرتتەۋ، سىرتقى ىستەر باسقارماسىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى ليۋ يان
ءتىل − مادەنيەتتىڭ تاسىمالداۋشىسى، قارىم - قاتىناس جاساۋ، ءتۇسىنىسۋ قاقپاسىن اشۋدىڭ كىلتى، وركەنيەتتە اۋىس - ءتۇيىس جاساۋدى، ءوزارا ۇلگى الۋدى جەبەۋدىڭ دانەكەرى. كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ ءتىل ساياساتى ۇلتتىڭ دامۋىنا، مەملەكەتتىڭ كوركەيۋىنە جانە قوعامنىڭ ورنىقتىلىعىنا قاتىستى. «شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپتا (تومەندە قىسقارتىلىپ «اق تىستى كىتاپ» دەلىنەدى) مىنالار ايقىن اتاپ كورسەتىلدى: «جۇڭگو ۇكىمەتى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى بارىنشا جالپىلاستىرادى جانە جۇيەگە تۇسىرەدى، ۇلتتاردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىزداندىرادى، ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋىن دارىپتەيدى جانە وعان دەم بەرەدى». شينجياڭ كوپ ۇلتتى، كوپ ءتىلدى، كوپ ءتۇرلى ءتىل - جازۋ قولداناتىن ءوڭىر، قازىر نەگىزىنەن 10 ءتۇرلى ءتىل جانە جازۋ قولدانىلادى. اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم مەن ۇكىمەت مەملەكەتتىڭ ءتىل - جازۋ زاڭىن، زاڭ ەرەجەسىن جانە ساياساتىن تياناقتاندىرۋعا تاباندى بولىپ، ۇلتتاردىڭ ءتىل تابىسۋىن، جۇرەگىنىڭ توعىسۋىن جەبەدى.
مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ جانە قولدانۋ − شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىن كوركەيتۋدەگى، دامىتۋداعى تاريحي تاجىريبە ءارى شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ دامۋىن جەبەۋدەگى تابيعي تالعام. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ جانە قولدانۋ از ۇلتتاردىڭ دامۋىن، العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋگە ءتيىمدى، شينجياڭداعى ءار ۇلت ادامدارىنىڭ ارالاسۋىن، اۋىس - ءتۇيىسىن جەبەۋگە ءتيىمدى، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن جەتىلدىرۋگە، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇيىسۋ قۋاتىن كۇشەيتۋگە ءتيىمدى. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭىندا» «مەملەكەت بۇكىل ەلدە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن پۋتۇڭحۋانى جالپىلاستىرادى» دەپ ايقىن بەلگىلەنگەن. شينجياڭ 1993 - جىلى «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ءتىل - جازۋ قىزمەتى ەرەجەسىن» جاريالاپ اتقاردى ءارى 2002 - جىلى وزگەرىس ەنگىزدى، 2015 - جىلى تاعى ءبىر رەت وزگەرىس ەنگىزىپ كەمەلدەندىرىپ، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋداعى تەڭدىك ۇقىعىن زاڭ - ءتۇزىم جاعىنان قامتاماسىز ەتتى. شينجياڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى زاڭمەن جالپىلاستىرىپ، ۇلتتاردىڭ تەپە - تەڭ دامۋىنا شارت - جاعداي جاراتتى. ءار ۇلت ادامدارى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ مەن كۇننەن - كۇنگە جيىلەپ وتىرعان قارىم - قاتىناستاردىڭ قاجەتىنە ۇيلەسۋ ءۇشىن مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى بەلسەنە، ىرىقتى تۇردە ۇيرەندى جانە قولداندى.
اۆتونوميالى رايون مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ بويىنشا وقۋ - وقىتۋ قىزمەتىن ۇزدىكسىز كۇشەيتتى. 20 - عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنان باستاپ، شينجياڭ ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەردەگى از ۇلت وقۋشىلارىنا باعىتتاپ حانزۋ ءتىلى ساباعىن اشتى. 1984 - جىلى شينجياڭ از ۇلت مەكتەپتەرىندە حانزۋ ءتىلىن وقىتۋ قىزمەتىن كۇشەيتىپ، «از ۇلت ءتىلى مەن حانزۋ ءتىلىن قاتار قولدانۋ» نىساناسىن ىسكە اسىردى. جۋىقتاعى جىلداردان بەرى، شينجياڭ اۋداندارداعى، اۋىلدارداعى جاتاقتى مەكتەپتەر قۇرىلىسىن كۇشەيتۋ، از ۇلت مەكتەپتەرى مەن حانزۋ مەكتەپتەرىن قوسىپ، كلاستاردى ارالاستىرۋدى ىلگەرىلەتۋ سياقتى شارالار ارقىلى از ۇلت ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەرىندە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جالپىلاستىرۋ مولشەرىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى، 2017 - جىلى ءبىر ميلليون 889 مىڭ از ۇلت ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىسى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋمەن ساباق وقىدى، 2018 - جىلى 9 - ايدا مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ كەزەڭىندەگى 2 ميلليون 942 مىڭ از ۇلت وقۋشىسى جالپى بەتتىك مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋمەن ءبىلىم الا باستادى. مۇنان سىرت، مەملەكەت پەن اۆتونوميالى رايون وقۋ - اعارتۋ ارقىلى حالىققا تيىمدىلىك جەتكىزۋ ساياساتىن اتقارىپ، سابيلەر تاربيەسىنە قارجى ۇسىنىلىمىن ارتتىردى، 2018 - جىلى 5 - ايعا دەيىن بۇكىل شينجياڭ بويىنشا مەكتەپكە دەيىنگى 3 جىلدىق ءبىلىم بەرۋدىڭ جالپىلاسۋ مولشەرى %95تەن اسىپ، مۇنان ءبىر ميلليون 370 مىڭعا تارتا ءار ۇلت بالاسى تيىمدىلىككە كەنەلدى. 2018 - جىلدان باستاپ، شينجياڭداعى كاسىپتىك مەكتەپتەر جاپپاي مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋمەن وقۋ - وقىتۋ جۇرگىزدى. كەزەكتە شينجياڭدا مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدە جانە ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەرىندە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋمەن وقىتۋ جۇرگىزۋ، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن بىرگە ۇيرەتۋ سىندى «قوس ءتىل» اعارتۋى جالپى بەتتىك جالپىلاستى، 2020 - جىلعا بارعاندا از ۇلت وقۋشىلارىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى نەگىزىنەن يگەرۋىنە جانە قولدانۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتىلەدى.
ءار دارەجەلى ۇكىمەتتەر مەن قاتىستى تاراۋلار مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋعا جەتىلدىرۋدى ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ورىستەتتى. 2010 - جىلى ورتالىق كوميتەت بىرلىكساپ ءبولىمى بايىنعولين موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسى، اقسۋ، قاشقار، حوتان، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى سياقتى ايماق، وبلىستارداعى 16 اۋداندا «تىلەكتەستىك - مەيىرىمدىلىك ينجەنەرياسى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋعا جەتىلدىرۋ نىسانىن» اتقارىپ، زەردەلىلەنگەن ينتەرنەتتىك پىكىرلەسۋ وقىتۋ ۇلگىسىن قولدانىپ، ءبىر جىل ۋاقىت ىشىندە 6000نان استام از ۇلت جاستارىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى العاشقى قادامدا يگەرۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. 2013 - جىلى شينجياڭ «مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋعا جەتىلدىرۋ نىسانىن» باستاپ، از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان اۋدانداردا (قالالاردا) كاسىپتىك تاربيەلەۋ نەمەسە شارۋاشىلىق قۇرۋعا باۋلۋ كۋرستارىنا قاتىناسقان از ۇلت جاستارىنا باعىتتاپ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ ارناۋلى تاربيەسىن ورىستەتتى. ايماقتار، وبلىستار دا ءوز جاعدايىنا قاراي، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ جانە قولدانۋ قيمىلىن ورىستەتتى، حوتان ايماعى 2017 - جىلى «جالپى حالىق مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ ينجەنەرياسىن» اتقارىپ، نىساندى حوتاننىڭ 1794 قىستاعىنا (الەۋمەتتىك اۋماق) دەيىن كەڭەيتىپ، اۋدانداردى (قالا)، اۋىل - قالاشىقتاردى (ءمالى)، قىستاقتاردى (الەۋمەتتىك اۋماق) جاپپاي قامتىدى. شينجياڭدا مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى يگەرگەن از ۇلت بۇقاراسى بارعان سايىن كوبەيۋدە، بۇل ولاردىڭ اتا مەكەندەرىنەن شىعىپ، بۇكىل ەلگە بەتتەۋىنە، ءداستۇرلى توماعا تۇيىق قوعامنان وسى زامانعى اشىق قوعامعا بەت الۋىنا شارت - جاعداي جاراتتى.
اق تىستى كىتاپتا شينجياڭنىڭ ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن عىلمي جولمەن قورعاۋىنىڭ تابىستارى ناقتى باياندالدى. ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن عىلمي جولمەن قورعاۋ «ۇلتتاردىڭ ءوز ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگى بولادى» دەگەن نەگىزگە قۇرىلعان. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالى اۆتونوميا زاڭى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ءتىل - جازۋ قىزمەتى ەرەجەسى» سياقتى زاڭداردا، زاڭ ەرەجەلەردە ۇلتتاردىڭ ءوز ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگى بولادى، ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋداعى تەڭدىك ۇقىعى زاڭ جاعىنان، ءتۇزىم جاقتان قامتاماسىز ەتىلەدى دەپ ايقىن بەلگىلەنگەن. شينجياڭدا از ۇلت ءتىل - جازۋى ءادىليا، اكىمشىلىك، وقۋ - اعارتۋ، اقپارات - باسپا ءسوز، راديو - تەلەۆيزيا، ينتەرنەت، قوعامدىق الەۋمەتتىك ىستەر سياقتى ساياسي تۇرمىس، قوعامدىق تۇرمىس سالالارىندا جانە كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەڭىنەن قولدانىلۋدا. مىسالى، اۆتونوميالى رايون دارەجەسىندە جانە ءارقايسى اۆتونوميالى وبلىس، اۆتونوميالى اۋدانداردىڭ ورگاندارىندا ۇكىمەت قىزمەتىن جۇرگىزگەندە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى، تەرريتوريالىق اۆتونوميا جۇرگىزگەن ۇلتتىڭ ءتىل - جازۋىن بىردەي قولدانادى؛ از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەردەگى ءار دارەجەلى پارتكومدار مەن ۇكىمەتتەردىڭ تاڭبالارى، كۋالىكتەرى، بەلگىلەرى، سونداي - اق ورگانداردىڭ، زاۆود - كەندەردىڭ، مەكتەپتەردىڭ، اۆتوبۋز بەكەتتەرىنىڭ، اۋەجايلاردىڭ، قوناق ۇيلەردىڭ، ساياحات كورىنىس تۇيىندەرىنىڭ بەلگىلەرىندە جانە كوشە، قاتىناس - جول بەلگىلەرىندە تۇگەلدەي ۇلتتىق جازۋ، حانزۋ جازۋى سىندى ەكى ءتۇرلى جازۋ قولدانىلادى؛ ءار جىلعى ادەتتەگى جوعارى مەكتەپتەرگە وقۋشى قابىلداۋدىڭ مەملەكەتتىك ءبىر تۇتاس ەمتيحانىندا شينجياڭدا حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، موڭعۇل سىندى 5 ۇلتتىڭ جازۋىندا ەمتيحان قاعازى پايدالانىلادى؛ كوپ تىلدەگى، كوپ جازۋداعى اقپارات - باسپا ءسوز، راديو - تەلەۆيزيا ىستەرى جان - جاقتى دامىدى؛ اۆتونوميالى رايوننىڭ قاتىستى تاراۋلارى ۇيعۇر، قازاق، موڭعۇل، قىرعىز، تاجىك، سىبە جانە وزبەك سياقتى ۇلتتاردىڭ قىرۋار كلاسسيكالىق ادەبي شىعارمالارى، فولكلورلىق داستاندارى، حالىق ءانى ماتىندەرى، فولكلورلىق ەرتەگىلەرى سياقتىلاردى ىلگەرىندى - كەيىندى جيناقتاپ، رەتتەپ، اۋدارىپ باسپادان شىعاردى؛ 2015 - جىلدان باستاپ جۇڭگو ۇكىمەتى جۇڭگو ءتىل بايلىعىن قورعاۋ ينجەنەرياسىن اتقاردى، بۇل ينجەنەريا بۇكىل ەل كولەمىندە جالپىلاستى. قازىرگە دەيىن، شينجياڭداعى جوسپارعا الىنعان تەكسەرۋ تۇيىندەرىنىڭ %80تىك تەكسەرۋ مىندەتى اقىرلاستى ءارى بەلگى سيپاتتى ناتيجە قالىپتاسىپ، ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتى ساۋلەلەندى.
ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋى ءار ۇلت ادامدارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن، اۋىس - ءتۇيىسىن جەبەۋگە ءتيىمدى، ۇلتتاردىڭ تىزە قوسا ىنتىماقتاسىپ العا ىلگەرىلەۋىن جەبەۋگە ءتيىمدى. اق تىستى كىتاپتا بىلاي دەپ ايقىن اتاپ كورسەتىلدى: جۇڭگو ۇكىمەتى ۇلتتاردى ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋگە شابىتتاندىرادى، از ۇلتتاردان مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋدى تالاپ ەتۋمەن بىرگە، از ۇلت وڭىرلەرىندەگى حانزۋ تۇرعىندارىنىڭ از ۇلت ءتىل - جازۋىن ۇيرەنۋىنە دە دەم بەرەدى، وتە - موتە، نەگىزگى ساتىداعى ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، جاڭادان قابىلدانعان الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ سالاسىنداعى قىزمەتشىلەردىڭ ۇيرەنۋىنە ءمان بەرىپ، شارت - جاعداي جاسادى. شينجياڭداعى جوعارى مەكتەپتەردە جۇڭگو از ۇلت ءتىل - ادەبيەت ماماندىعىن اشۋ − «قوس ءتىل» دارىندىلارىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزدى جولى. 20 - عاسىردىڭ 50 -، 60 - جىلدارىندا مەملەكەت شينجياڭ داشۋەسى سياقتى جوعارى مەكتەپتەردە ۇيعۇر ءتىلى، قازاق ءتىلى ماماندىقتارىن اشىپ، نەگىزىنەن حانزۋ وقۋشىلارى، ت.ب ءار ۇلت وقۋشىلارىن قابىلدادى. رەفورما جاساپ، ەسىك اشقاننان كەيىن، قوعامنىڭ «قوس ءتىل» دارىندىلارىنا قاجەتىن ۇزدىكسىز قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن، شينجياڭ پەداگوگيكا داشۋەسى سياقتى جوعارى مەكتەپتەر دە ىركەس - تىركەس جۇڭگو از ۇلت تىلدەرى ماماندىقتارىن اشىپ، ءار ۇلتتان ءبىر توپ «قوس تىلگە» جەتىك اكىمشىلىك، وقىتۋ جانە زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىن جەتىلدىردى. كەيبىر قوعامدىق ءتالىم - تاربيە قۇرىلىمدارى قوعامنىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن از ۇلت ءتىلى كۋرستارىن اشتى. كوپ جىلداردان بەرى، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋى سالتقا اينالىپ، قوس ءتىلدى، كوپ ءتىلدى مەڭگەرگەندەر بارعان سايىن كوبەيىپ، ۇلتتاردىڭ بارىس - كەلىسىن، اۋىس - ءتۇيىسىن، توعىسۋىن ۇزدىكسىز جەبەدى. اسىرەسە، جاقىنعى 2 جىلدان بەرى اۆتونوميالى رايون «حالىق جاعدايىن ۇعىسۋ، حالىق تۇرمىسىنا تيىمدىلىك جاساۋ، حالىق تىلەگىن توعىستىرۋ» قيمىلى مەن «ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ بەرەكەلى شاڭىراعى» قيمىلىن ىشكەرىلەي ورىستەتتى، ءار ۇلت كادر، بۇقاراسىنىڭ ەتەنە جاقىنداسىپ، ءوزارا ءتىل ۇيرەنىپ، دوس بولىپ، ءوزارا تۋىس بولۋى قوعامدىق رەالدىققا اينالدى.
