تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   ۇيرەنۋ   ›   نازاريا

شينجياڭنىڭ مادەنيەت مۇرالارى قورعالدى جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرىلدى

  «شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپقا تۇسىنىك ④

  شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنان ديدارگۇل

  مادەنيەت مۇرالارى ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەستەلىگىن تاسىمالداۋشى، ۇزاق تاريحتىڭ باعالى جالعاسۋى، بۇرىنعىلاردىڭ سوڭعىلارعا قالدىرعان رۋحاني مۇراسى. شينجياڭ تاريحىنان قالعان ءبىر كەرپىش، ءبىر قىش، ءبىر قالا، ءبىر كوشە، ءبىر كىتاپ، ءبىر سۋرەت سياقتى مادەنيەت مۇرالارىنىڭ بارلىعى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى، ولار بەينە جارقىراعان «قىزىل جاقۇتتاي» ۇزاق تاريحتاردى باسىپ ءوتىپ، جۇڭگونىڭ بايتاق دالاسىندا شۇعىلا شاشتى، ونىڭ تاريح، عىلىم، ادەبيەت، كوركەمونەر قۇنى تەڭدەسسىز. مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ اقپارات كەڭسەسى جاريالاعان «شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپ (تومەندە قىسقاشا اق تىستى كىتاپ دەلىنەدى) جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭنىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ مەن ونى مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋ جونىندە ءبىر قىدىرۋ جاڭا يدەيالاردى، جاڭا ۇستانىمداردى، جاڭا تالاپتاردى ىركەس - تىركەس ورتاعا قويىپ، ءبىر قىدىرۋ شارالاردى قولدانىپ، كورنەكتى ناتيجەگە قول جەتكىزگەندىگىن وبيەكتيۆ تۇردە كورسەتتى.

  مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ قىزمەتىندە ماندىك ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتتى. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان بەرى جاريالانعان «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ زاڭى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، باسقارۋ بەلگىلەمەسى» سياقتى زاڭدار، زاڭ ەرەجەلەر شينجياڭنىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قىزمەتىنە زاڭ، ءتۇزىم جاعىنان ماڭىزدى كەپىلدىك ازىرلەدى. مەملەكەت بويىنشا جىلجىمايتىن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەردى 3 - رەت جاپپاي تەكسەرۋ جانە مەملەكەت بويىنشا جىلجىمالى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەردى 1 - رەت جاپپاي تەكسەرۋ قىزمەتى جالپى بەتتىك ورىندالىپ، مادەنيەت مۇرالاردىڭ ءتۇپ - توركىنى اناعۇرلىم اداقتالدى. 2017 - جىلعا دەيىن شينجياڭنىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەر ورنى 9542گە جەتتى، مۇنىڭ ىشىندە گاۋچاڭ كونە قالاسى، يارعول كونە قالاسى، بەسبالىق كونە قالاسى، قىزىل قارعا بەلگى وت تۇعىرى، قىزىل مىڭ ءۇي، سۇباش بۋددا عيباداتحاناسىنىڭ كونە جۇرتى سياقتى 6 مۇرا ورنى شينجياڭنىڭ العاشقى توپتاعى دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇراسىنا اينالدى. تاريحتان كىسىنىڭ كوز مەيىرى قانبايتىن سان - ساناقسىز كوپتەگەن قۇندى كونە مۇراعاتتار ساقتالىپ قالدى. تاياۋ جىلداردان بەرى، ەلىمىز گاۋچاڭ بايىرعى قالاسىنىڭ كونە جۇرتى، بەسبالىق بايىرعى قالاسىنىڭ كونە جۇرتى، حۇييۋان جاڭا، بايىرعى قالاسى كونە جۇرتى سياقتى ءبىر توپ مادەنيەت ەسكەرتكىش بايىرعى جۇرتتارىن جوندەپ، قورعاپ، 3000 نەشە قۇندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتى قۇتقارۋ تۇرعىسىنان قورعادى، قالپىنا كەلتىردى. قۇلجا قالاسىن، قاشقار قالاسىن، تۇرپان قالاسىن (قازىرگى تۇرپان قالاسىنىڭ گاۋچاڭ رايونى)، تەكەس اۋدانىن، كۇشار اۋدانىن قامتىعان مەملەكەت دارەجەلى 5 تاريحي، مادەنيەت ايگىلى قالانى تۇراقتاندىردى. شينجياڭدا كوپتەگەن كەلەلى ارحەولوگيالىق بايقاۋ ەل ءىشى - سىرتىنىڭ نازارىن اۋداردى، مىسالى، كروران ارحەولوگيالىق قازبالارى، نيا ارحەولوگيالىق قازبالارى، تۇرپان ارحەولوگيالىق قازبالارى، ت.ب، مۇندا شينجياڭنىڭ نيا اۋدانى نيا كونە جۇرتى، چارقىلىق شياۋحى قورىمى، كۇشار دوستىق كوشەسىندەگى جين جانە 16 اۋلەت تۇسىنداعى كەرپىش وبا، جەمەنەي الەم ۇڭگىرى كونە جۇرتى سياقتى 8 ارحەولوگيالىق قازبا نىسانى ىلگەرىندى - كەيىندى سول جىلعى مەملەكەت بويىنشا 10 ءىرى ارحەولوگيالىق جاڭا بايقاۋ بولىپ باعالاندى. الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن، ماڭىزى كەلەلى مەملەكەت دارەجەلى اسىل مادەنيەت ەسكەرتكىشتەر قازىپ الىندى، مىسالى، «حان پاتشالىعىنىڭ ادىلەتكەر قيانباسى» دەگەن جازۋ ويىلعان تاڭباسى، «بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت» دەگەن حانزۋشا جازۋلار جازىلعان قامقامەن كومكەرىلگەن بىلەك قورعاعىش، ت.ب باتىس ءوڭىر بايتاق دالاسىنىڭ ىرگەلى جۇڭحۋامەن باستان - اياق تاريحى ۇزىلمەي ساباقتاسقان، گۋمانيتارلىعى بايلانىسقان، تامىرى ۇلاسقان قويۋ بايلانىستا بولعاندىعىن تولىق ايگىلەدى.

  بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى كورنەكتى بولدى. بايىرعى شىعارمالار ءبىزدىڭ نەشە مىڭ جىلدىق تاريحي دامۋ بارىسىندا جاراتقان ماڭىزدى وركەنيەت جەتىستىگىمىز، شۇلەن شۇعىلالى تاريحتىڭ كۋاسى، سوندىقتان، ءسوز جوق، بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋعا وسكەلەڭ ءمان بەرۋ كەرەك. اق تىستى كىتاپتا بۇل ەگجەي - تەگجەيلى تانىستىرىلدى. اۆتونوميالى رايون از ۇلتتاردىڭ بايىرعى شىعارمالارىن رەتتەۋ، باسپادان شىعارۋ جوباسى باسشىلىق گرۋپپاسىن جانە كەڭسەسىن، بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ ورتالىعىن، بايىرعى شىعارمالاردى قالپىنا كەلتىرۋ ورتالىعىن، از ۇلتتاردىڭ بايىرعى شىعارمالارى ارناۋلى ساقتالاتىن كىتاپ قويماسىن قۇردى. شينجياڭ بايىرعى شىعارمالاردى قورعاۋ ورتالىعى بايىرعى شىعارمالاردى جالپى بەتتىك تەكسەرۋ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ، جاي - جاپسارىن يەلەۋ قىزمەتىن تالاي رەت ورىستەتىپ، ءتۇيىندى، باعالى بايىرعى شىعارمالاردىڭ نەگىزگى مازمۇنىن، ءبۇلىنۋ جاعدايىن جانە ساقتالۋ احۋالىن تىزىمدەپ تىركەۋگە الدى. حانزۋ جازۋى، ارامەي جازۋى جانە براحمي جازۋى سياقتى 3 ۇلكەن جۇيە، 19 ءتۇرلى ءتىل، 28 ءتۇرلى جازۋ بويىنشا ساقتالعان ارعى زامان كىتاپتارى ساياسي، ەكونوميكا، قوعام، ءدىن، استرونوميا، ماتەماتيكا، مەديتسينا، كوركەمونەر سياقتى سالالاردى قامتىدى. بايىرعى شىعارمالار جونىندەگى ءىلىمي زەرتتەۋ قىزمەتىن بەلسەنە ورىستەتتى، 1990 - جىلدان بەرى، اۆتونوميالى رايوندىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسى قاتىستى ورىندارمەن بايىرعى شىعارمالار جونىندەگى ءىلىمي زەرتتەۋ - تالقى ءماجىلىسىن تالاي مارتە اشتى، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ «قۇتتى بىلىگى»، موڭعۇل ۇلتىنىڭ «جاڭعىرى» جانە قىرعىز ۇلتىنىڭ «ماناسى» سياقتىلار جونىندە حالىقارالىق ءىلمي زەرتتەۋ - تالقى ءماجىلىسىن وتكىزدى. 2011 - جىلى «باتىس ءوڭىر اسىل مۇراسى − شينجياڭنىڭ تاريحي جازبا دەرەكتەرى جانە بايىرعى شىعارمالارىن قورعاۋ تابىس كورمەسى» مەملەكەتتىك كىتاپحانانىڭ كورمە ورتالىعىندا اشىلدى. وسى رەتكى كورمە جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان بەرى، شينجياڭنىڭ باعالى تاريحي جازبا دەرەكتەرىنىڭ تۇڭعىش رەت شوعىرلى تۇردە اشىق كورسەتىلۋى، اسىرەسە، «مەملەكەتتىك باعالى بايىرعى شىعارمالار تىزىمدىگىنە» ەنگىزىلگەن شينجياڭنىڭ 21 ساقتاندى بۇيىمى بىزگە شينجياڭنىڭ تاريحىن جالپى بەتتىك، جۇيەلى تۇسىندىرەتىن باعالى ماتەريال.

  بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار ۇتىمدى قورعالدى. شينجياڭنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋ، ۇيلەسىمدى پايدالانۋ زاڭمەن جونگە سالۋ ارناسىنا ەنگىزىلدى. «قورعاۋدى نەگىز ەتۋ، قۇتقارۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ، ۇيلەسىمدى پايدالانۋ، مۇراگەرلىكپەن دامىتۋ» قىزمەت پرينسيبىنە ساي، شينجياڭ ءبىر قىدىرۋ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالاردى قورعاۋ ءتۇزىمىن شىعاردى، 2008 - جىلى جانە 2010 - جىلى «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ەرەجەسىن»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ مۇقام كوركەمونەرىن قورعاۋ ەرەجەسىن» جاريالاپ، اتقارىپ، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن عىلمي، جۇيەلى قۇتقارۋعا، قورعاۋعا ءتۇزىم جاعىنان كەپىلدىك ەتتى. 20 - عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنىڭ باسىندا مەملەكەت «جىبەك جولى مەرۋەرتى» دەگەن داڭقى بار ۇيعۇردىڭ ون ەكى مۇقام كوركەمونەرىن قۇتقارۋ ءۇشىن، وعان ءبىرشاما جالپى بەتتىك تەكسەرۋ، جيناقتاۋ قىزمەتىن جۇرگىزدى ءارى ءبىرشاما كەمەلدى نوتاسىن جيناقتادى. ۇكىمەت قىرۋار قارجى جانە ادام كۇشىن ىسكە قوسىپ، موڭعۇل ۇلتىنىڭ ەپوسى «جاڭعىر»، قىرعىز ۇلتىنىڭ ەپوسى «ماناس» سياقتى كوپ ءتۇرلى حالىق اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارىن رەتتەپ باسپادان شىعاردى؛ «جۇڭگو ۇلتتار حالىقتىق ءبي توپتاماسى. شينجياڭ تومى»، «جۇڭگو حالىق ءان - كۇي توپتاماسى. شينجياڭ تومى»، «جۇڭگو حالىق اڭىز - ەرتەگىلەر توپتاماسى. شينجياڭ تومى» قاتارلى 10 ءىرى كوركەمونەر توپتاماسىن قۇراستىرىپ باسپادان شىعارىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ حالىقتىق ءبيى، مۋزيكاسى جانە ادەبيەتى سياقتى جاقتارداعى نەگىزدىك ماتەريالدارىن جالپى بەتتىك، جۇيەلى يگەرىپ، شينجياڭنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋعا بەرىك نەگىز قالادى. شينجياڭ ۋاكىلدىك نىساندار تىزىمدىگى قۇرىلىسى، ۋاكىلدىك مۇراگەرلەر تىزىمدىگى قۇرىلىسى سياقتى جاقتاردا ءبىر قىدىرۋ قورعاۋ، مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرۋ قىزمەتتەرىن ورىستەتتى. اۆتونوميالى رايوننىڭ ءار دارەجەلى ۇكىمەتتەرى 4000 ءتۇرلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك نىسانىن جاريالادى، مۇنىڭ ىشىندە 83 ءتۇر مەملەكەت دارەجەلى تىزىمدىككە، 294 ءتۇر اۆتونوميالى رايون دارەجەلى تىزىمدىككە ەنگىزىلدى، 112 ادام مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى، 403 ادام اۆتونوميالى رايون دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى بولىپ تۇراقتاندى. شينجياڭ ۇيعۇر مۇقام كوركەمونەرى، قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسى ب م ۇ وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ «ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى ۋاكىلدىك تۋىندىلار تىزىمدىگىنە»، ءماشىراپ «ادامزاتتىڭ شۇعىل قورعالاتىن بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار تىزىمدىگىنە» ەنگىزىلدى. بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، پايدالانۋ قۇرىلعىلارى بەلسەنە سالىندى، تۇتاس رايونىمىزدا اۆتونوميالى رايون دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ بازاسىنان 91ىنە ات بەرىلدى. ۇيعۇر ۇلتىنىڭ مۋزيكا اسپابى، كىلەم جانە اتىلاس توقىماشىلىعى سياقتى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى نىسانى بويىنشا مەملەكەت دارەجەلى ءوندىرىس سيپاتىندىق قورعاۋ ۇلگى بازاسى قۇرىلدى.

  سالت - ءداستۇر مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە مۇراگەرلىكپەن جالعاستىرىلدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت ۇزاق ۋاقىت بىرگە تۇرىپ، باي مازمۇندى، الۋان ءتۇرلى دارا ەرەكشەلىككە يە عۇرىپ - ادەت قالىپتاستىردى. اق تىستى كىتاپتا مىنالار باسا دارىپتەلدى: شينجياڭ پارىقتارعا قۇرمەت ەتۋگە، كوپ تۇرلىلىككە كەڭ پەيىل بولۋعا، ءوزارا سۇيىنۋگە تاباندى بولىپ، تۇرلىشە عۇرىپ - ادەت، مادەنيەتىنە تولىق قۇرمەت ەتتى جانە قورعادى، ءار ۇلتتىڭ كيىم - كەشەك، اس - سۋ، قونىس، توي - تومالاق، ءولىم - ءجىتىم، جول - جورالعى سياقتى جاقتارىندا عىلمي، وركەنيەتتى، اقاۋسىز سالت ورناتۋدى قۋاتتادى. سالت - ءداستۇر مادەنيەت قيمىلىندا كوپتەگەن مازمۇندار بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنا ەنگىزىلدى، كوكتەم مەرەكەسى، قۇربان ايت مەرەكەسى قاتارلى ءداستۇرلى مەرەكەلەردىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن دەمالىس كۇنىنە ەنگىزىلۋى ۇكىمەتتىڭ سالت - سانا مادەنيەتىنە باسا ءمان بەرگەندىگىن تولىق تۇسىندىرەدى. ءار جولعى كوكتەم مەرەكەسى، چيڭميڭ مەرەكەسى، دۋان - ۋ مەرەكەسى، جۇڭچيۋ مەرەكەسى جانە ورازا ايت مەرەكەسى، قۇربان ايت مەرەكەسى قاتارلى ءداستۇرلى مەرەكەلەردى جەر - جەردەگى جۇرتشىلىق مۋزيكا، ءان - ءبي، ءداستۇرلى دەنە تاربيە جارىسى سياقتى مادەنيەت قيمىلدارىمەن تويلايدى. اسىرەسە، شينجياڭداعى حانزۋ ۇلتىنىڭ «يۋانشياۋ شىراقدان مەرەكەسى»، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ «ءماشىرابى»، قازاق ۇلتىنىڭ «ايتىسى»، قىرعىز ۇلتىنىڭ «قومىز جىرى»، موڭعۇل ۇلتىنىڭ «نادام مەرەكەسى»، حۇيزۋ ۇلتىنىڭ «حۋا - ىر ساۋىعى» سياقتى سالت - سانا قيمىلدارى كەڭ كولەمدە ورىستەتىلىپ، ادام مەن ادامنىڭ، ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدىلىعىن ايگىلەپ، جاراسىمدى قوعام ورناتۋعا كەڭ ءورىس جانە قۋاتتى قوزعاۋشى كۇش بەردى.

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.