تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   ۇيرەنۋ   ›   نازاريا

شينجياڭنىڭ ءدىن مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە قورعالدى

  «شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپقا تۇسىنىك ⑤

  شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ءدىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى رىن حۇڭ

  جۇڭگو كوپ ءدىندى مەملەكەت، الۋان ءتۇرلى دىندەر توعىسا بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الىپ، جۇڭحۋانىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ورگانيكالىق قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. شينجياڭ − تاريحتان بەرى كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر، ءدىن مادەنيەتى باي مازمۇندى، مەملەكەتتىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىنىڭ قامتاماسىزداندىرۋىندا شينجياڭنىڭ ءدىن مادەنيەتى قۇرمەتتەلدى جانە قورعالدى. مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ اقپارات كەڭسەسى جاريالاعان «شينجياڭنىڭ مادەنيەتىن قورعاۋ جانە دامىتۋ» اتتى اق تىستى كىتاپتا (تومەندە قىسقاشا اق تىستى كىتاپ دەلىندى) شينجياڭداعى الۋان ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتىنىڭ توعىسا بىرگە ءومىر سۇرگەن تاريحي شىندىعى، ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالاردىڭ باسپادان شىعىپ تاراتىلۋى، ءدىن مادەنيەتى مۇرالارىنىڭ ءونىمدى قورعالۋى جانە ەلىمىزدە ءدىننىڭ جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنا تاباندى بولۋ امالياتى سياقتى مازمۇندار ارناۋلى تانىستىرىلىپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىعىن قامتاماسىزداندىرعاندىعىن، ءدىن مادەنيەتىن قورمەتتەگەندىگىن جانە قورعاعاندىعىن تولىق ايگىلەدى.

  شينجياڭ − تاريحتان بەرى كوپ ءتۇرلى ءدىن تارالعان ماڭىزدى ءوڭىر، ءدىن مادەنيەتى توعىسقان جەر، كوپ ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتى توعىسا بىرگە ءومىر سۇرگەن تاريح ارىدان باستاۋ الادى، بۇل كۇنى بۇگىنگە دەيىن شينجياڭداعى دىندەردىڭ ۇلكەن ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. شينجياڭدا باستاپتا العاشقى دىندەر مەن شامان ءدىنى تارالدى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 4 - عاسىردان بەرى، زوراستر، بۋددا، ت. ب دىندەردىڭ ارت - ارتىنان ەنۋىنە وراي بىرتە - بىرتە كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى قالىپتاستى. كەيىنىرەك داۋجياۋ، مانيحەي، نەستوريان، ءىسلام دىندەرى ارت - ارتىنان ەندى، كوپ ءدىننىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى ۇزدىكسىز دامىدى جانە وزگەرىپ وتىردى. ءبىر ءدىندى نەمەسە ەكى ءدىندى نەگىز ەتۋ، كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ − شينجياڭداعى دىندەر جاعدايىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى، كوپ ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتى ۇزاقتان بەرى توعىسا قاتار ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الىپ وتىردى ءارى جۇڭگو قوعامىنىڭ دامۋىنا ۇيلەسۋ بارىسىندا رەتتەلىپ، وزگەرىپ وتىردى. قازىر شينجياڭدا ءىسلام، بۋددا، حريستيان، كاتوليك، داۋجياۋ دىندەرى، ت.ب بار. شامان ءدىنى مەن زوراستر ءدىنىنىڭ ەلەمەنتتەرى قازىرگە دەيىن ساقتالىپ وتىر، ايتالىق، وتقا تابىنۋ تۇرمىستىق عۇرىپ - ادەت فورماسىندا ساقتالىپ كەلەدى. قازاق مالشىلار كوشى - قوندا وت جاعىپ، ادام مەن مالدى وتتىڭ قاسىنان جۇرگىزەدى. ۇيعۇر جاستارى ۇيلەنۋ تويىندا جاڭا تۇسكەن كەلىندى وتتان اتتاتادى. بۋددا ءدىن مادەنيەتىنىڭ ىقپالى دا ءبىرشاما تەرەڭ ءارى ۇزاق بولعان. ياركەن، قاعىلىق، قاشقار، قۇمىل، ىلە قاتارلى جەرلەردەگى كەيبىر بايىرعى مەشىتتەردە بۇت تاۋشاسى، شامگۇل ورنەكتەرى، شامگۇلى وتىرعىسى، ت. ب لاردىڭ قالدىعى ءالى ساقتالىپ وتىر. تۇرپان، قۇمىل قاتارلى جەرلەردەگى مۇسىلماندار مەشىتتە ناماز وقىعاندا بۋددا مارجانى سەكىلدى مارجانمەن تاسپيىق تارتۋى دا بۋددا ءدىنىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان. شينجياڭداعى ءىشىنارا ايگىلى ءىسلام ءدىنى مازارلارىنىڭ كەيبىرى العاشقى دىندەردەن قالعان، كەيبىرى كەزىندەگى بۋددا ءدىنى نەمەسە تاعى باسقا دىندەردىڭ قاسيەتتى جەرلەرى بولعان. ايتالىق، حوتانداعى نيۋجياۋشان مەن تۇرپانداعى تۇيىق كەزىندەگى بۋددا ءدىنىنىڭ قاسيەتتى جەرلەرى، كەيىن ءىسلام ءدىنىنىڭ مازارلىق سيىناتىن قاسيەتتى جەرىنە اينالعان. داۋجياۋ ءدىنى شينجياڭدا تارالۋ بارىسىندا دا بۋددا دىنىنەن ءبىرتالاي مازمۇن قابىلداپ، ەكى ءدىن توعىسا بىرگە ءومىر سۇرگەن قۇبىلىس جارىققا شىقتى. تاريحي شىندىق الۋان ءتۇرلى دىندەردىڭ جاراسىمدى قاتار تۇرۋى، توعىسا دامۋى شينجياڭداعى دىندەردىڭ ۇلكەن ءبىر ەرەكشەلىگى ەكەندىگىن، الۋان ءتۇرلى ءدىن مادەنيەتىنىڭ ءوزارا اسەر ەتىپ، ءبىر - بىرىمەن توعىسىپ، ءبىرىن - ءبىرى قابىلداۋى جالپىلىق قۇبىلىسقا اينالعاندىعىن دالەلدەدى.

  ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىعىنا قۇرمەت ەتۋ − ءدىن مادەنيەتىن قورعاۋدىڭ ماڭىزدى بەينەسى. اق تىستى كىتاپتا بۇل ەگجەي - تەگجەيلى تانىستىرىلدى. مەملەكەت كوپ ءتۇرلى ءتىل - جازۋدا ءىسلام، بۋددا، حريستيان، ت. ب دىندەردىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن اۋدارىپ، باسپادان شىعارىپ، دىنگە سەنەتىن ءار ۇلت ازاماتتارىنىڭ الۋان ءتۇرلى قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىرۋدا. شينجياڭدا «قۇران كارىم»، «ءساھيح ءال - بۇحاري» سەكىلدى ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالار حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز تىلدەرىندە اۋدارىلىپ باسپادان شىقتى، حانزۋ، ۇيعۇر تىلدەرىندەگى «ۋاعىزدار جيناعى» جەلىلەس كىتاپتارى باسپادان شىقتى. حانزۋ، ۇيعۇر ءتىل - جازۋىندا شينجياڭ مۇسىلماندار سايتىن اشتى. «التىن جارىق ەكىنشى بۋماسى»، «مايتري سميت» سەكىلدى ءدىني كلاسسيكالىق شىعارمالار رەتتەلىپ باسپادان شىعارىلدى. ارناۋلى ءدىني كىتاپتار ساتىلاتىن ورىنداردان «قۇران كارىم»، «ءىنجىل»، «التىن جارىق» سەكىلدى كىتاپتاردى ساتىپ الۋعا بولادى.

  شينجياڭداعى دىندەردىڭ تاريحى ۇزاق، ءدىن مادەنيەتى مۇرالارىنىڭ ءتۇرى مول، مازمۇنى باي. اق تىستى كىتاپتا شينجياڭنىڭ ءدىن مادەنيەتى مۇرالارىن قورعاۋ قىزمەتى ناقتى تانىستىرىلعان. قازىر شينجياڭدا قاشقار ايتكار مەشىتى، موڭعۇلكۇرەدەگى شىڭيوۋ بۇتحاناسى، قىزىل مىڭ ءۇيى سەكىلدى 109 ءدىن مادەنيەتىنىڭ بايىرعى جۇرتتارى مەملەكەتتىك ءتۇيىندى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنى جانە اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورنى تىزىمدىگىنە ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ىشىندە مەملەكەت دارەجەلى ءتۇيىندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورىندارىنان 46سى، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورىندارىنان 63ى بار. ورتالىق ۇكىمەت ارناۋلى قارجى شىعارىپ، مەملەكەتتە جانە شينجياڭدا قورعالاتىن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى بولعان قىزىل مىڭ ءۇي، بيزاكلىك مىڭ ءۇي، قاشقار ايتكار مەشىتى، ت. ب لاردى جوندەۋگە ورتالىق قازىنادان ارنايى قارجى ءبولىندى. شينجياڭ قارجى شىعارىپ تۇرپانداعى سۇلەيمەن مۇناراسى، موڭعۇلكۇرەدەگى شىڭيوۋ بۇتحاناسى، ۇرىمجىدەگى حۇڭمياۋزى داۋجياۋ عيباداتحاناسى سەكىلدى 28 ءدىني ءۇي قۇرىلىسىن (ورىندى) جوندەدى. دىنگە ساياتىن بەيزاتتىق مادەني مۇرالار دا قورعالدى جانە وعان مۇراگەرلىك ەتىلدى.

  ەلىمىزدىڭ ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ بەتالىسىنان جازباۋ − ءدىندى سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسۋگە بەلسەنە جەتەكتەۋدىڭ تابيعي تالابى ءارى ءدىننىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ، دامۋىنىڭ وبيەكتيۆ زاڭدىلىعى. اق تىستى كىتاپتا بۇل تولىق باياندالدى. اق تىستى كىتاپتا مىنالار اتاپ كورسەتىلدى: جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دارقان قۇشاعىنا الۋ، پارىقتاردى ساقتاپ، ورتاقتىققا ۇمتىلۋ، تاتۋ - ءتاتتى بولۋ ءارى دارالىعىن ساقتاۋ يدەياسىنىڭ ىقپالىمەن بۋددا ءدىنى سەكىلدى سىرتتان كەلگەن دىندەر جۇڭگوشالانۋ، جەرگىلىكتەنۋ بارىسىن باسىپ ءوتتى. بۋددا ءدىنى شينجياڭعا تارالعاننان كەيىن قوعامنىڭ دامۋىنا ىرىقتى تۇردە ۇيلەسىپ، نەگىزگى اعىمدىق مادەنيەتپەن توعىسىپ، شينجياڭنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە تەرەڭ ىقپال جاسادى. ءىسلام ءدىنى شينجياڭعا تارالعاننان كەيىن، جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىمەن دامىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى جەرگىلىكتى ءداستۇرلى سەنىمدەرمەن جانە مادەنيەتتەرمەن توعىسۋ ارقىلى بىرتىندەپ جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالىپ، ايقىن وڭىرلىك ەرەكشەلىگىن جانە ۇلتتىق وزگەشەلىگىن ايگىلەدى. مىسالى، ءىسلام ءدىنى اسىلىندە اللادان باسقا ەشقانداي ادامعا نەمەسە زاتقا سيىنۋعا قارسى تۇرادى، الايدا، شينجياڭداعى مۇسىلمانداردا مازارعا سيىنۋ ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. تاعى ءبىر مىسال، چيڭ پاتشالىعىنىڭ چيانلۇڭ جىلدارىندا سالىنعان ۇرىمجىدەگى شانشي ۇلكەن مەشىتىنە ىشكى وڭىرلەردىڭ ءداستۇرلى ارقالىق دىڭگەك قۇرىلىمى پايدالانىلعان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋەلگى قالپىن ساقتاپ كەلەدى. كاتوليك ءدىنىنىڭ، حريستيان ءدىنىنىڭ دەربەس ءوز - وزىنە قوجايىن بولۋى، شىركەۋلەردى ءوزى باسقارۋى، ءوزى تاراتۋى، ءوزىن باسقارۋى، ءوزىن - ءوزى قامداۋى سياقتىلاردىڭ بارلىعى ەلىمىزدە ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋعا جاسالعان بەلسەندى قۇلشىنىستار بولىپ تابىلادى. شينجياڭ باستان - اياق ەلىمىزدىڭ ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ تاريحي داستۇرىنە تاباندى بولىپ، ءدىندى سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسۋگە بەلسەنە جەتەكتەدى، ءدىن سالاسىنداعىلاردىڭ ءدىن تاعىلىمىنداعى، ءدىن قاعيداتتارىنداعى قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىنا، ءداۋىردىڭ دامۋىنا، اقاۋسىز وركەنيەتكە پايدالى مازمۇندارىن اشۋىن قولداپ، ءدىن تاعىلىمدارى مەن ءدىن قاعيداتتارىن قازىرگى زامانعى جۇڭگونىڭ دامۋىنا، العا باسۋىنا، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنە ۇيلەستىرە ءتۇسىندىرىپ، ءتۇرلى دىندەردىڭ جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنان جازباۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى. سوتسياليستىك قوعامعا ءوتۋ، سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسۋ جولىمەن ءجۇرۋ − ەلىمىزدەگى ءدىننىڭ ءتۇبىرلى شىعار جولى، تەك جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنان جازباعان ءدىن عانا، تەك جۇڭگوشالانۋدى جۇزەگە اسىرعان ءدىن عانا، ەلىمىزدىڭ سوتسياليستىك قوعامىنا اناعۇرلىم ويداعىداي ۇيلەسىپ، ەلىمىزدىڭ قوعامدىق دامۋى، العا باسۋى بارىسىندا بەلسەندى رول اتقارا الادى.

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.