ۇكىمەت قىزمەتىنەن بايانداما

　　− 13 - كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ 2 - ماجىلىسىندە 2019 - جىلى 3 - ايدىڭ 5 - كۇنى جاسالدى

　　مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ زۇڭليى لي كىچياڭ

　　ۋاكىلدەر:

　　ەندى مەن مەملەكەتتىك كەڭەس اتىنان قۇرىلتايعا ۇكىمەت قىزمەتىنەن بايانداما جاسايمىن، قاراپ شىعۋلارىڭىزدى ءارى مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ پىكىر بەرۋىن وتىنەمىن.

　　1. 2018 - جىلعى قىزمەتتەرگە شولۋ

　　وتكەن ءبىر جىل − پارتيا 19 - قۇرىلتايىنىڭ رۋحىن جاپپاي دايەكتىلەندىرۋ باستالعان جىل، وسى كەزەكتى ۇكىمەت زاڭ بويىنشا مىندەتىن وتەگەن ءبىرىنشى جىل. ەلىمىزدىڭ دامۋى كوپ جىلدان بەرى بولماعان كۇردەلى دە اۋىر ىشكى - سىرتقى جاعدايلارعا ءدوپ كەلدى، ەكونوميكادا جاڭا قۇلدىراۋ قىسىمى جارىققا شىقتى. شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقى شي جينپيڭنىڭ جاڭا ءداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىن جەتەكشى ەتىپ، ۇدەرە العا تارتىپ، قيىن قامالداردى الىپ، ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ تۇتاس جىلداعى باستى نىسانا - مىندەتتەرىن ورىنداپ، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋدىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتۋدە تاعى تىڭ دا كەلەلى ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتكىزدى.

　　− ەكونوميكالىق اينالىم ۇيلەسىمدى ارالىعىن ساقتادى. ىشكى ءوندىرىستىڭ جالپى ءونىم قۇنى ٪ 6.6 ارتىپ، جالپى مولشەرى 90 تريلليون يۋاننان استى. ەكونوميكانىڭ ارتۋ قارقىنى ەلەكتردەن پايدالانۋ، جۇك تاسىمالى قاتارلى ناقتى زات مولشەرى كورسەتكىشىمەن ءوزارا سايكەستى. تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋ باعاسى ٪2.1 ارتتى. حالىقارالىق كىرىس - شىعىس نەگىزىنەن تەپە - تەڭ بولدى. قالا - قالاشىقتاردان 13 ميلليون 610 مىڭ ادام تىڭنان جۇمىستانىپ، انىقتالعان جۇمىسسىزدىق مولشەرى ٪ 5 اينالاسىنداعى ءبىرشاما تومەن دەڭگەيدە بولۋداي تۇراقتىلىقتى ساقتادى. ءبىر ميلليارد 400 ميلليونعا تاياۋ جان سانى بار دامۋ جولىنداعى ءىرى ەلدە ءبىرشاما تولىق جۇمىستانۋ جۇزەگە اسىرىلدى.

　　− ەكونوميكالىق قۇرىلىم ۇزدىكسىز ساپالىلاندى. تۇتىنۋدىڭ ەكونوميكانىڭ ارتۋىن جەبەۋ رولى اناعۇرلىم كۇشەيدى. قىزمەت وتەۋ كاسىبىنىڭ ەكونوميكانىڭ ارتۋىنا قوسقان ۇلەس مولشەرى ٪ 60 كە تايادى، جوعارى تەحنيكالى شارۋاشىلىقتىڭ، جابدىقتاۋ - جاساۋ كاسىبىنىڭ ارتۋ قارقىنى ادەتتەگى ونەركاسىپتەن ەلەۋلى دارەجەدە تەز بولدى، اۋىل شارۋاشىلىعىنان تاعى دا مول ءونىم الىندى. ىشكى ءوندىرىستىڭ جالپى ءونىم قۇنىنداعى ەنەرگيانىڭ بىرلىكتىك جۇمسالىمى ٪ 3.1 تومەندەدى. ساپا مەن ونىمدىلىك ۇزدىكسىز جوعارىلادى.

　　− دامۋدىڭ جاڭا قوزعاۋشى قۋاتى تەز جەتىلدى. چاڭ - ى 4 الەم كەمەسى قاتارلى ءبىر توپ كەلەلى عىلىم - تەحنيكالىق جاڭالىق اشۋ جەتىستىكتەرى ارت - ارتىنان جارىققا شىقتى. جاڭا گۇلدەنگەن كاسىپ سالالارى قارىشتاپ دامىدى، ءداستۇرلى كاسىپ سالالارىندا قۇرىلىمدى جاڭالاپ، دەڭگەيىن ءوسىرۋ جەدەلدەدى. كوپ بولىپ شارۋاشىلىق قۇرۋ، جالپى جۇمىلىپ جاڭالىق اشۋ ىشكەرىلەي ىلگەرىلەتىلدى، كۇنىنە ورتا ەسەپپەن جاڭادان قۇرىلعان كاسىپورىنداردىڭ سانى 18 مىڭنان استامعا جەتتى، بازار تۇلعالارىنىڭ جالپى مولشەرى 100 ميلليوننان استى. جاڭا قوزعاۋشى قۋات ءوندىرىس، تۇرمىس تاسىلىندە تەرەڭ وزگەرىس تۋدىرىپ، جۇڭگو دامۋىنىڭ جاڭا باسىمدىعىن قالىپتاستىرۋدا.

　　− رەفورما جاساپ، ەسىك اشۋدا تىڭ تابىستار قولعا كەلدى. مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ جانە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردىڭ قۇرىلىم رەفورماسى ءساتتى اتقارىلدى. ءتۇيىندى سالالار رەفورماسىندا تىڭ قادام تاستالدى، بازارعا كىرۋدە رۇقسات ەتىلمەيتىندەر ءتىزىمى ءتۇزىمى جاپپاي اتقارىلدى، ۇكىمەت قۇرىلىمدارىن ىقشامداپ ۇقىقتى تومەنگە بەرۋ، ۇقىقتى تومەنگە بەرۋ مەن باسقارۋدى ۇشتاستىرۋ، قىزمەت وتەۋدى ساپالىلاندىرۋ رەفورماسىنىڭ تەبىنى ارتتى، تيجارات - ساۋدا ورتاسىنىڭ حالىقاراداعى ورنى زور دارەجەدە جوعارىلادى. سىرتقا ەسىك اشۋ جان - جاقتى كەڭەيدى، ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول“دى بىرگە گۇلدەندىرۋدە ماڭىزدى ىلگەرىلەۋشىلىك بولدى. تۇڭعىش كەزەكتى جۇڭگو حالىقارالىق يمپورت كورمەسى ءساتتى اشىلدى، حاينان ەركىن ساۋدا سىناق رايونى قۇرىلىسى باستالدى. زاتتىڭ يمپورت - ەكسپورت جالپى سوماسى 30 تريلليون يۋاننان استى، ناق پايدالانىلعان شەتەل قارجىسى 138 ميلليارد 300 ميلليون دوللارعا جەتىپ، دامۋ جولىنداعى ەلدەر بويىنشا الدىڭعى ورىندى يەلەدى.

　　− ءۇش ءىرى قامال الۋ شايقاسىنىڭ باستاماسى تاماشا بولدى. اۋىر حاۋىپ - قاتەردەن ساقتاندىق جانە ونى جويدىق، ماكرولىق سۇيمەن مولشەرى ورنىعا باستادى، فينانس اينالىمى جالپى تۇلعالىق جاقتان ورنىقتى بولدى. كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋ سەرپىندى ىلگەرىلەتىلدى، اۋىل - قىستاقتاردا 13 ميلليون 860 مىڭ ادام كەدەيلىكتەن ارىلدى، 2 ميلليون 800 مىڭ ادام وزگە جەرلەرگە كوشىرىلىپ سۇيەمەلدەندى. لاستانۋدان ساقتانۋ كۇشەيتىلدى، توزاڭ زاتتاردىڭ ( 5. PM2) قويۋلىعى ۇزدىكسىز تومەندەپ، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ ونىمدىلىگى كورنەكتى بولدى.

　　− حالىق تۇرمىسى ۇزدىكسىز جاقساردى. تۇرعىنداردىڭ قولداعى جان باسىندىق ورتاشا كىرىسى ناقتى %6.5 ارتتى. جەكەلەر تابىس سالىعى الىناتىن نەگىزدىك سان ءوسىرىلىپ، شىعارىپ تاستالاتىن قوسىمشا 6 ءتۇرلى ارناۋلى ءتۇر قۇرىلدى. نەگىزدىك زەينەتكەرلىك، نەگىزدىك ەمدەلۋ قامسىزداندىرۋى قاتارلى قامتاماسىزداندىرۋدىڭ تەبىنى ارتتى، اقشالاي كومەك كورسەتىلگەن تۇرلىشە مەكتەپتەردەگى وتباسىندا قيىنشىلىعى بار وقۋشىلار سانى 100 ميلليون ادام - رەتكە تايادى. لاشىقتى مەكەندەگى ۇيلەردى وزگەرتۋ بويىنشا 6 ميلليون 200 مىڭنىڭ ۇستىندە ءۇي سالىندى، اۋىل - قىستاقتارداعى ءبىر ميلليون 900 مىڭ حاۋىپتى ءۇي وزگەرتىلدى. قالا - قالاشىق تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيىندە تاعى دا تىڭ جوعارىلاۋ بولدى.

　　ءبىز رەفورمالاۋ، ەسىك اشۋدىڭ 40 جىلدىعىن سالتاناتپەن قۇتتىقتاپ، رەفورمالاۋ، ەسىك اشۋدىڭ ۇلى تابىستارى مەن قۇندى تاجىريبەلەرىن تەرەڭ قورىتىندىلاپ، جاڭا داۋىردە رەفورمالاۋ مەن ەسىك اشۋدى ەڭ سوڭىنا دەيىن جۇرگىزەتىن بەرىك بەكىمىمىزدى سالتاناتپەن جاريالاپ، بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىن تىنباي كۇرەس جاساپ، تاعى دا جاڭا تاريحي ۇلى ەڭبەك سىڭىرۋگە شابىتتاندىردىق.

　　وتكەن ءبىر جىلعا كوز جىبەرسەك، ناتيجە وڭاي - وسپاق قولعا كەلگەن جوق. ءبىز تەرەڭ وزگەرىس تۋىلعان سىرتقى ورتاعا ءدوپ كەلىپ وتىرمىز. ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋى كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ، كوپ جاقتىلىق سوققىعا ۇشىرادى، حالقارالىق فينانس بازارىنىڭ تولقۋى، وتە - موتە، جۇڭگو مەن امەريكا قۇراما شتاتى اراسىنداعى ساۋدا قاجالىسى كەيبىر كاسىپورىنداردىڭ ءوندىرىس تيجاراتىنا، بازار مەجەسىنە ءتيىمسىز ىقپال كورسەتتى. ءبىز ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى جاڭالاۋدىڭ قيىندىعى كورنەكتى بولىپ وتىرعان قاتاڭ سايىسقا ءدوپ كەلىپ وتىرمىز. جاڭا قايشىلىق پەن كونە قايشىلىق ارالاسىپ، پەريودتىق، قۇرىلىمدىق ماسەلەلەر قاباتتاستى، ەكونوميكانىڭ اينالىمىندا ورنىقتىلىق بارىسىندا وزگەرىستەر ورىن الدى، بۇعان الاڭداۋشىلىقتار بولدى.ءبىز ەكى جاقتى قيىندىق قاباتتاسقان، قيىندىق ماسەلەسى ارتقان كۇردەلى جاعدايعا ءدوپ كەلىپ وتىرمىز. ورنىقتى ارتتىرۋ، حاۋىپ - قاتەردەن ساقتانۋ سياقتى قاباتتامالى نىسانالاردى ىسكە اسىرىپ، ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ دامۋى قاتارلى كوپ ءتۇرلى مىندەتتەردى ورىنداپ، كەزەكتەگى مەن بولاشاقتاعىنىڭ قاتىناسى قاتارلى كوپ ءتۇرلى قاتىناستاردى ويداعىداي ءبىر جايلى ەتۋدە، ساياساتتىق تاڭداۋ مەن قىزمەتتى ىلگەرىلەتۋدىڭ قيىندىعى كورنەكتى دارەجەدە ارتتى. بۇكىل ەل بويىنشا جوعارىدان تومەنگە دەيىن ورتاق قۇلشىنۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى جوعارى جيىنتىق سان جاعىنان جالپى تۇلعا بويىنشا ورنىقتى بولدى، ورنىقتىلىق بارىسىندا ىلگەرىلەدى، قوعامنىڭ جالپى جاعدايى ورنىقتىلىعىن ساقتادى. بۇل جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا، جۇڭگو حالقىندا ءارقانداي قيىنشىلىق پەن حاۋىپ - قاتەردى جەڭەتىن جىگەر - قايرات، اقىل - پاراسات جانە كۇش - قۋات بار ەكەنىن، جۇڭگونىڭ دامۋىندا باعىندىرىلمايتىن اسۋ جوق ەكەنىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەدى.

　　ءبىر جىلدان بەرى، ءبىز شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمدەرى مەن ورنالاستىرۋلارىن ىشكەرىلەي دايەكتىلەندىرىپ، قىزمەتتى ورنىقتىلىق بارىسىندا ىلگەرىلەتۋ سىندى نەگىزگى ارناعا تاباندى بولىپ، ارتۋدى ورنىقتىرۋ، رەفورمانى جەبەۋ، قۇرىلىمدى رەتتەۋ، حالىق تۇرمىسىنا تيىمدىلىك جاساۋ، حاۋىپ - قاتەردەن ساقتانۋ ىستەرىن ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ، جۇڭگو مەن امەريكا قۇراما شتاتى اراسىنداعى ەكونوميكا - ساۋدا قاجالىسىنا بايىپتىلىقپەن توتەپ بەرىپ، جۇمىستانۋدى، فينانستى، سىرتقى ساۋدانى، شەتەل قارجىسىن، قارجى قوسۋدى، مەجەلى مەرزىمدى كۇش سالا ورنىقتىرۋدا، باستىسى، مىناداي قىزمەتتەردى ىستەدىك:

　　ءبىرىنشى، ماكرولىق تىزگىندەۋ جاڭالانىپ جانە كەمەلدەنىپ، ەكونوميكا ورنىقتى اينالىمىن ساقتادى. جاڭا احۋال، جاڭا وزگەرىس الدىندا، ءبىز قارجىنى توپەلەپ توگۋ فورماسىنداعى كۇشەپ تىتىركەندىرمەۋگە تاباندى بولىپ، ماكرولىق ساياساتتىڭ ۇلاسپالىلىعىن، ورنىقتىلىعىن ساقتاپ، وڭىرلەر ارا تىزگىندەۋ نەگىزىندە باعىتتامالى، ىڭعايىنا قاراي تىزگىندەۋدى كۇشەيتىپ، ىرىقتىلىقپەن الدىن الا رەتتەۋ، ءىشىنارا رەتتەۋ جۇرگىزدىك. بەلسەندى قازىنا ساياساتىن تاباندىلىقپەن اتقارىپ، سالىقتى ازايتىپ، اقىنى تومەندەتۋگە، ولقىلىقتى تولىقتاپ قۇرىلىمدى رەتتەۋگە كۇش سالدىق. ارتقان قۇن باجىسىنىڭ سالىق مولشەرى تومەندەپ، سالىق كىرىسى جاعىنداعى تيىمدىلىكتەن يگىلىكتەنەتىن شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ كولەمى كەڭەيىپ، زەرتتەۋ - اشۋعا، جاسامپازدىققا دەم بەرۋ سياقتى سالىق كىرىسى ساياساتى شىعارىلدى. تۇتاس جىلدا كاسىپورىندار مەن جەكەلەردەن الىناتىن ءبىر تريلليون 300 ميلليارد يۋان شاماسىندا سالىق جانە اقى كەمەيتىلدى. قازىنا شىعىسى قۇرىلىمى ساپالىلانىپ، قازىناداعى ىركىندى قارجى جانداندى، ءتۇيىندى سالالاردىڭ شىعىسى قامتاماسىز ەتىلدى. ورنىقتى دا اقاۋسىز اقشا ساياساتىن اتقارۋعا تاباندى بولىپ، فينانستىق قولداۋدى تۇلعالىق شارۋاشىلىققا قاراي جەتەلەدىك. قارجى قۇراۋ قيىن، قارجى قۇراۋ قۇنى جوعارى بولۋ ماسەلەسىنە باعىتتاي وتىرىپ، سالىم زاپاس اقشا مولشەرىن ىلگەرىندى - كەيىندى 4 رەت تومەندەتتىك، ءتۇرلى شارالاردى قاتار قولدانا وتىرىپ، حالىقتىق كاسىپورىندار مەن شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ قارجى تاپشىلىعى جاعدايىن باسەيتتىك، قارجى قۇراۋدىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ ورلەۋ اۋقىمى العاشقى ادىمدا تىزگىندەلدى. جارنا بازارىنىڭ، زايوم بازارىنىڭ قالىپسىز تولقۋىنا دەر كەزىندە توتەپ بەردىك، حالىق اقشاسىنىڭ سىندىرىلىمى نەگىزىنەن ورنىقتى بولدى، شەتەل اقشاسى قورى 3 تريلليون دوللاردان جوعارى دەڭگەيىن ساقتادى.

　　ەكىنشى، ءۇش ءىرى قامال الۋ شايقاسى تىڭعىلىقتى جۇرگىزىلىپ، ءتۇيىندى مىندەتتەردە بەلسەندى ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتتى. ءۇش ءىرى قامال الۋ شايقاسىنىڭ 3 جىلدىق ارەكەت جوباسى جاسالدى ءارى تارتىپپەن اتقارىلدى. قۇرىلىمدىق سيپاتتى ارتىق سۇيمەندى الاستاۋ نىق قاداممەن ىلگەرىلەتىلدى، فينانس سالاسىنداعى حاۋىپ - قاتەرلەر ۇيلەسىمدى ءبىر جايلى ەتىلىپ، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردىڭ قارىز حاۋىپ - قاتەرىنەن ساقتانىپ جانە ونى تەجەپ، قورا - جاي بازارىن رەتتەۋ - مەڭگەرۋ مەحانيزمىنە رەفورما جاسالدى جانە كەمەلدەندىرىلدى. كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋ قىزمەتى ىشكەرىلەي ىلگەرىلەتىلىپ، كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ قۋاتى كۇشەيتىلىپ، قارجى قوسىلىمى ارتىپ، قوعامدىق كومەكتەر كۇشەيدى، كەدەي رايونداردىڭ ءوزىن - ءوزى دامىتۋ قابىلەتى ورنىقتى جوعارىلادى. اشىق اسپان، ءمولدىر سۋ، تازا توپىراقتى قورعاۋ شايقاسى جاپپاي جۇرگىزىلدى. ەنەرگيا جانە تاسىمال قۇرىلىمى ساپالىلاندى. سولتۇستىكتەگى رايونداردىڭ كومىر جىلۋ جۇيەسىن گاز جىلۋ جۇيەسىنە، ەلەكتر جىلۋ جۇيەسىنە وزگەرتۋ ۇيلەسىمدى ىلگەرىلەتىلدى. وزەن باستىعى ءتۇزىمى، كول باستىعى ءتۇزىمى جاپپاي ورنادى. حيميالىق تىڭايتقىش، ەگىس دارىلەرىنىڭ ىستەتىلۋ مولشەرى تومەندەدى. ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ جونىنەن باقىلاۋ - تەكسەرۋ، زاڭ اتقارۋ كۇشەيدى. كليمات وزگەرىسىنە بەلسەندى توتەپ بەرىلدى.

　　ءۇشىنشى، قامداۋ جاعىنداعى قۇرىلىمدىق رەفورما تەرەڭدەپ، تۇلعالىق ەكونوميكانىڭ ومىرشەڭدىگى ۇزدىكسىز ايگىلەندى. ”قيراتۋ، ورناتۋ، تومەندەتۋ“ تەبىنى ارتتى. بولات - تەمىر، كومىر كاسىپتەرىن بازارلاندىرۋ جولىمەن ارتىق ءوندىرىس قۋاتىنان ارىلتۋ ىلگەرىلەتىلدى. قارجى قوسۋدى ورنىقتىرۋ شارالارى اتقارىلىپ، جاساۋ كاسىبىن قارجىلاندىرۋ، حالىقتىق قارجىلاندىرۋ مولشەرىنىڭ ارتۋى ەلەۋلى دارەجەدە جوعارىلادى. تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋىن جەبەۋ ساياساتى شىعارىلدى. ”ينتەرنەت +“ جاپپاي ىلگەرىلەتىلىپ، ءداستۇرلى كاسىپتەر جاڭا تەحنيكا، جاڭا ۇلگى بويىنشا جاڭالاندى. ۇكىمەت قۇرىلىمدارىن ىقشامداۋ، سالىقتى ازايتۋ، اقىنى تومەندەتۋ ىشكەرىلەي جۇرگىزىلدى. اكىمشىلىك رۇقسات ەتۋدىڭ ءبىرسىپىرا ءىس تۇرلەرى كۇشىنەن قالدى، ”كۋالىك پەن كىناشقانى ايىرۋ“ رەفورماسى بۇكىل ەلدە جالپىلاسىپ، كاسىپورىن قۇرۋ ۋاقىتى ەداۋىر قىسقاردى، ونەركاسىپ وندىرىسىندەگى رۇقسات كۋالىگى تۇرلەرىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن استامى قىسقاردى. ”كەز كەلگەن ۋاقىتتا تەكسەرۋ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا تەكسەرۋشى جىبەرۋ، ءبىردى اشىق جاريالاۋ“ سىندى باقىلاۋ - باسقارۋ جاپپاي اتقارىلدى. كاسىپورىندارعا ساياتىن ءار الۋان اقى الۋ تۇرلەرى اداقتالىپ، ەلەكتر ىستەتۋ، توراپتان پايدالانۋ، زات جەتكىزۋ قاتارلى جاقتارداعى وزىندىك قۇندى تومەندەتۋ جەبەلدى. ”ينتەرنەت + ۇكىمەتتىك قىزمەت وتەۋ“ ىشكەرىلەي جۇرگىزىلىپ، جەر - جەر وزىندىك ەرەكشەلىككە يە ءبىرسىپىرا رەفورما شارالارىن تاۋىپ جالپىلاستىردى. مۇنىڭ كاسىپورىندار مەن جۇرتشىلىقتىڭ ءىس بىتىرۋىنە بولعان قولايلىلىعى ۇزدىكسىز ارتتى.

　　ءتورتىنشى، دامۋعا جاڭالىق اشۋ ارقىلى دەم بەرۋ ستراتەگياسى ىشكەرىلەي اتقارىلىپ، جاڭالىق اشۋ قابىلەتى جانە ونىمدىلىك اناعۇرلىم جوعارىلادى. جاڭالىق اشۋ ەكولوگياسى بارىنشا جاقسارتىلىپ، ءار الۋان جاڭالىق اشۋ تۇلعالارىنىڭ بەلسەندىلىگى ساۋلەلەندىرىلدى. عىلىم - تەحنيكانى باسقارۋ ءتۇزىلىسى رەفورماسى تەرەڭدەتىلىپ، شەشۋشى، وزەكتى تەحنيكادان قامال الۋ ىلگەرىلەتىلىپ، كەلەلى عىلىم - تەحنيكا نەگىزدىك قۇرىلعىلارى، عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ ورتالىعى قۇرىلىستارى كۇشەيتىلدى. كاسىپورىنداردىڭ تەحنيكالىق جاڭالىق اشۋداعى نەگىزگى تۇلعالىق ورنى نىعايىپ، زەرتتەۋ - اشۋ قاراجاتىن سالىقتان بۇرىن الىپ قالۋ سالىستىرماسىن جوعارىلاتۋ ساياساتى بارلىق كاسىپورىندارعا كەڭەيتىلدى. كوپ بولىپ شارۋاشىلىق قۇرۋدىڭ، جالپى جۇمىلىپ جاڭالىق اشۋدىڭ ىشكەرىلەي دامۋىن قولداۋدىڭ ساياساتتىق شارالارى جاسالدى. تەحنيكالىق توقتامنىڭ ءبىتىسۋ سوماسى ٪ 30 تىڭ ۇستىندە ارتتى. عىلىم - تەحنيكا العاباسارلىعىنىڭ قوسقان ۇلەسى ٪ 58.5 كە جوعارىلاتىلدى.

　　بەسىنشى، رەفورمالاۋ، ەسىك اشۋ تەبىنى كۇشەيىپ، دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى ءۇرتىس ارتتى. مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاپيتال، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار رەفورماسى تەرەڭدەپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىنداردى ساپالىلاندىرىپ قايتا قۇرۋ، ساپاسىن ارتتىرىپ، ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ جاعىندا تىڭ ىلگەرىلەۋشىلىكتەر بولدى. حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ دامۋىندا ءدوپ كەلىپ وتىرعان قيىنشىلىقتار مەن ماسەلەلەرگە مەڭزەس، ۋايىمنان ارىلتىپ، قيىنشىلىعىن شەشۋگە مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا كومەكتەستىك. قازىنا - سالىق ءتۇزىلىسى رەفورماسى ىلگەرىلەتىلىپ، مەجە ەسەپتى ونىمدىلىگى بويىنشا باسقارۋ رەفورماسى جاپپاي باستالدى. فينانستىق باقىلاۋ - باسقارۋ تۇزىلىسىنە رەفورما جاساپ، ءوسىم مەن سىندىرىلىمدى بازارلاندىرۋ جولىمەن قالىپتاستىرۋ مەحانيزمى كەمەلدەندى. اۋىل شارۋاشىلىق، اۋىل - قىستاق، قوعامدىق ىستەر، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ سياقتى سالالارداعى رەفورما ۇزدىكسىز تەرەڭدەدى. سىرتقا ەسىك اشۋدىڭ ءبىرسىپىرا ماڭىزدى شارالارى العا قويىلدى. ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە گۇلدەندىرۋدەگى جەتەكشىلدىك ىقپالىمىز ۇزدىكسىز كورنەكتىلەندى، جول بويىنداعى ەلدەرمەن بولعان سەلبەستىك مەحانيزمى ۇزدىكسىز تولىسىپ، ەكونوميكا - ساۋدا جاعىنداعى سەلبەستىك پەن گۋمانيتارلىق اۋىس - ءتۇيىس تەزدەي ءتۇستى. سىرتقى ساۋدانى ورنىقتىرۋ ساياساتى جاريالانىپ، زاتتاردىڭ وتكەلدەن ءوتۋ ۋاقىتى بۇرىنعىدان جارىم ەسە قىسقاردى. ءبىر ءبولىم تاۋارلاردىڭ يمپورتتىق كەدەن سالىعى تومەندەدى، كەدەن سالىعىنىڭ جالپى دەڭگەيى ٪ 9.8 تەن ٪ 7.5 كە ءتۇستى. شەكارا اتتاعان ءبىر توپ ەلەكتروندىق ساۋدا كەشەندى سىناق رايوندارى تىڭنان قۇرىلدى. ەركىن ساۋدا سىناق رايوندارىنىڭ رەفورما تاجىريبەلەرى كوشىرىلىپ جالپىلاستىرىلدى. شەتەل قارجىسىن ەنگىزۋگە رۇقسات ەتىلمەيتىن تۇرلەر ءتىزىمى نەداۋىر قىسقاردى، فينانس، اۆتوكولىك سياقتى كاسىپ سالالارىنىڭ سىرتقا ەسىك اشۋ اياسى كەڭەيدى، شەتەل قارجىلاندىراتىن ءبىر توپ كەلەلى نىسان تياناقتاندى، جاڭادان قۇرىلعان شەتەل قارجىلاندىرعان كاسىپورىندار ٪ 70 كە تاياۋ ارتتى.

　　التىنشى، قالا مەن اۋىلدىڭ وڭىرلىك دامۋى ءبىر تۇتاس جوسپارلانىپ، ءتيىمدى ىقپالداستىق جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى تەزدەدى. اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ ستراتەگياسى پارمەندى اتقارىلىپ، استىقتىڭ جالپى ءونىم مولشەرى ءبىر تريلليون 300 ميلليارد جىڭنان جوعارى دەڭگەيىن ساقتادى. جاڭاشا قالا - قالاشىقتانۋ اياق الىسى تىڭعىلىقتى ىلگەرىلەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنان اۋىسقان 14 ميلليونعا تاياۋ ادام قالا - قالاشىققا قونىستاندى. باتىس بولىكتى اشۋ، شىعىس سولتۇستىكتى گۇلدەندىرۋ، ورتا بولىكتى كوركەيتۋ، شىعىس بولىكتى الدىمەن دامىتۋدا ءبىر توپ رەفورما، جاڭالىق اشۋ شارالارى جارىققا شىقتى. بەيجيڭنىڭ - تيانجيننىڭ - حىبەيدىڭ سەلبەسە دامۋىندا ەلەۋلى ىلگەرىلەۋشىلىك بولدى، چاڭ−جياڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ ەكولوگيانى الدىڭعى ورىنعا قويۋ، جاسىل دامۋ جۇيەسى ۇزدىكسىز بەكەمدەلدى. گۋاڭدۇڭ - شياڭگاڭ - اۋمىن ۇلكەن شىعاناق رايونى جوباسى قۇرىلىسىندا ماندىك قادام تاستالىپ، شياڭگاڭ - جۋحاي - اۋمىن ۇلكەن كوپىرى سالىنىپ، كولىك قاتىنادى. توڭكەرىستىك بايىرعى رايونداردىڭ، ۇلتتىق رايونداردىڭ، شەكارا رايونداردىڭ، كەدەي رايونداردىڭ رەفورماسى مەن دامۋىنا قولداۋ كورسەتۋ تەبىنى كۇشەيدى. جوعارى قارقىندى تەمىر جولدىڭ تاسىمال ارالىعى تىڭنان 4100 كيلومەتر ارتتى، 6000 كيلومەتردەن استام جوعارى قارقىندى تاس جول، 300 مىڭ كيلومەتردەن استام اۋىل - قىستاق تاس جولى تىڭنان سالىندى جانە جاڭالاندى. قالا مەن اۋىل وڭىرلىك دامۋىنىڭ سايكەسىمدىلىگى ۇزدىكسىز كۇشەيدى.

　　جەتىنشى، حالىق تۇرمىسىن دامۋ بارىسىندا قامتاماسىزداندىرۋ جانە جاقسارتۋدان جازباي، حالىق بۇقاراسى رەفورما، دامۋ جەتىستىكتەرىنەن ءتىپتى دە كوپ، ءتىپتى دە ادىلدىكپەن يگىلىكتەندى. سىرتقى ورتاداعى وزگەرىستىڭ جۇمىستانۋعا تيگىزگەن ىقپالىنا مەڭزەس، جۇمىستانۋدى ورنىقتىرۋ شارالارى دەر كەزىندە شىعارىلدى. مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ ساتىسىنداعى وقىتۋشىلاردىڭ ەڭبەكاقى - مامىلەسى جاعىنداعى ساياساتتىڭ تياناقتانۋى بارىنشا جەبەلىپ، اۋىل - قىستاقتاعى كولەمى شاعىن مەكتەپتەر مەن اۋىل - قالاشىقتارداعى جاتاقتى مەكتەپتەر قۇرىلىسى كۇشەيتىلىپ، جوعارى دارەجەلى وقۋ - اعارتۋدىڭ ماندىك دامۋى جەبەلدى. كاسىپورىندارداعى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋ قورىن ورتالىق رەتتەۋ ءتۇزىمى بەلگىلەنىپ، زەينەتكەرلەردىڭ نەگىزگى زەينەتاقىسى جوعارىلاتىلدى، قالا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى زەينەتاقىسىنىڭ ەڭ تومەنگى ولشەمى ايىنا 70 يۋاننان 88 يۋانعا كوتەرىلدى. قامقورلىق، ەڭ تومەنگى قامتاماسىزدىق قاتارلىلاردىڭ ولشەمى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، مۇگەدەكتەرگە باعىتتالعان ”ەكى ءتۇرلى جاردەم“نەن شارتقا تولاتىن بارلىق ادام تولىق يگىلىكتەندى. اسكەري قوسىننان قايتقاندارعا قىزمەت وتەۋ جانە ولاردى باسقارۋ قىزمەتى كۇشەيتىلىپ، قوسىننان قايتقان اسكەريلەردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسى قورعالدى. ەمدەۋ، ەمدەلۋدى قامسىزداندىرۋ، ءدارى - دارمەك ۇشەۋىن ءوزارا ۇشتاستىرۋ رەفورماسى ىشكەرىلەي جۇرگىزىلدى. دارەجەگە ءبولىپ دياگنوز قويۋ، ەمدەۋ ورنىقتى ىلگەرىلەتىلدى. تۇرعىنداردىڭ نەگىزگى ەمدەلۋىن قامسىزداندىرۋ قوسىمشا قاراجاتىنىڭ ولشەمى مەن سالماقتى اۋرۋلار قامسىزداندىرۋىندا ەمدەلۋ اقىسىن ەسەپتەن كوتەرۋ سالىستىرماسى جوعارىلاتىلدى. جاڭا دارىلەردى تەكسەرىپ باعالاۋ، تەكسەرىپ - بەكىتۋ رەفورماسىنىڭ اياق الىسى تەزدەپ، راك اۋرۋىنا قارسى 17 ءتۇرلى ءدارىنىڭ باعاسى زور مولشەردە تومەندەدى، سونداي - اق مەملەكەتتىڭ ەمدەلۋدى قامسىزداندىرۋ تىزىمىنە ەنگىزىلدى. حالىققا مادەنيەت ارقىلى يگىلىك جەتكىزۋ ينجەنەرياسى جەدەل ىلگەرىلەتىلىپ، نەگىزگى ساتىداعى الەۋمەتتىك مادەنيەتتىك قىزمەت وتەۋ ۇزدىكسىز كۇشەيتىلدى. جالپى حالىقتىق دەنە شىنىقتىرۋ كەڭىنەن ءورىس الدىرىلىپ، سپورت ساڭلاقتارىمىز حالىقارالىق ۇلكەن جارىستا تاعى دا تاماشا ناتيجە جاراتتى.

　　سەگىزىنشى، زاڭمەن باسقارىلاتىن ۇكىمەت قۇرىلىسى مەن باسقارۋدا جاڭالىق اشۋ ىلگەرىلەتىلدى، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعى، ورنىقتىلىعى ساقتالدى. مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ قاراۋىنا 18 زاڭ جوباسى ۇسىنىلدى، 37 اكىمشىلىك زاڭ - ەرەجە جاسالدى جانە ولارعا وزگەرىس ەنگىزىلدى. ۇكىمەت قۇرىلىمدارىن بەلگىلەۋ جانە فۋنكتسيالارىن ورنالاستىرۋ جونىندە رەفورما جاسالدى جانە رەتتەۋ جۇرگىزىلدى. مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ زور كولەمدى قۋزاپ - تەكسەرۋى ىشكەرىلەي جۇرگىزىلىپ، رەفورما مەن دامۋدىڭ ساياساتتىق شارالارى مەن ورنالاستىرۋلارىنىڭ تياناقتانۋىنا دەم بەرىلدى. قازىنالىق باقىلاۋدىڭ باقىلاۋ رولى ساۋلەلەندىرىلدى. قالا، اۋىلدىڭ نەگىزگى ساتىلارىن باسقارۋعا رەفورما جاسالىپ كەمەلدەندىرىلدى. ارىز - ارمان قىزمەتى تاسىلىندە جاڭالىق اشىلدى. شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋ جانە ونى باسقارۋعا رەفورما جاسالىپ جانە كۇشەيتىلىپ، اۋىر جاراتىلىستىق اپاتتارعا دەر كەزىندە، ۇتىمدى توتەپ بەرىلدى، ءوندىرىس حاۋىپسىزدىگى شىرعالاڭىنىڭ جالپى مولشەرى مەن اۋىر، ەرەكشە اۋىر شىرعالاڭداردىڭ سانى ۇزدىكسىز تومەندەدى. ازىق - تۇلىك، ءدارى - دارمەك حاۋىپسىزدىگىن باقىلاۋ - باسقارۋ كۇشەيتىلدى، چاڭچۇن چاڭشىڭ سەرىكتەستىگى سياقتى سەرىكتەستىكتەردىڭ وندىرگەن كەسىرلى ۆاكسينا دەلوسى قاتاڭ تەكسەرىپ ءبىر جايلى ەتىلدى. مەملەكەتتىڭ حاۋىپسىزدىك جۇيەسى اقاۋسىزداندىرىلدى. قوعام اماندىعىن جان - جاقتىلى جونگە سالۋ كۇشەيتىلىپ، قارا - سۇرقيا كۇشتەردى الاستاۋ ارناۋلى كۇرەسى ەتەك الدىرىلىپ، زاڭعا قايشى ءتۇرلى قىلمىستارعا زاڭ بويىنشا سوققى بەرىلىپ، تىنىش جۇڭگو قۇرىلىسىندا تىڭ ىلگەرىلەۋشىلىكتەرگە قول جەتتى.

　　پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارتيانى جاپپاي قاتاڭ باسقارۋ ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋى مۇقيات دايەكتىلەندىرىلىپ، پارتيا ستيلى، پاكتىك قۇرىلىسى كۇشەيتىلدى. ”ەكىنى ۇيرەنۋ، بىردە تولىمدى بولۋ“ ۇيرەنۋ تاربيەسىن ۇدايىلاندىرۋ، تۇزىمدەندىرۋ ىلگەرىلەتىلدى. ورتالىقتىڭ ”8 ءتۇرلى بەلگىلەمەسى“ مەن ونى اتقارۋدىڭ ەگجەي - تەگجەيلى ەرەجەسىنىڭ رۋحى قاتاڭ تياناقتاندىرىلىپ،”ءتورت ءتۇرلى بۇرىس ستيل“ باتىل تۇزەتىلدى. زاڭ، ەرەجەلەرگە قايشى ءتۇرلى ارەكەتتەردى قاتاڭ تەكسەرىپ، ءبىر جايلى ەتىلىپ، شىرىكتەسكەندەردى جازالاۋ، شىرىكتەسۋگە قارسى تۇرۋ كۇرەسىندە ۇستەم جەڭىسكە قول جەتكىزىلدى.
　وتكەن ءبىر جىلدا، جۇڭگوشا ءىرى ەلدىك ديپلوماتيادا تىڭ تابىستارعا قول جەتكىزدىك. بو - اۋ ازيا تالقى مىنبەرىنىڭ جىلدىق جينالىسى، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ چيڭداۋداعى باسشىلار باس قوسۋى، جۇڭگو - افريكا سەلبەستىك مىنبەرىنىڭ بەيجيڭدەگى باسشىلار باس قوسۋى قاتارلى كەلەلى اسابالىق ديپلوماتيا قيمىلدارى تابىستى وتكىزىلدى. ءتوراعا شي جينپيڭ قاتارلى مەملەكەت باسشىلارى كوپتەگەن ەلدەردە ساپاردا بولدى، ازيا - تىنىق مۇحيت ەكونوميكالىق سەلبەستىك ۇيىمى باسشىلارىنىڭ بەيرەسمي ءماجىلىسى، 20 ەل توبى باسشىلارىنىڭ كەڭەسى، بريكس ەلدەر باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى، ازيا - ەۆروپا ەل باسشىلارىنىڭ ءماجىلىسى، شىعىس ازيا سەلبەستىگى ەل باسشىلارىنىڭ جەلىلەس ءماجىلىسى قاتارلى كەلەلى قيمىلدارعا قاتىناستى. باستى ءىرى ەلدەرمەن قاتىناسىمىز جالپى تۇلعادان العاندا ورنىقتى بولدى، توڭىرەگىمىزدەگى ەلدەرمەن قاتىناسىمىز جاپپاي دامىدى، دامۋ جولىنداعى ەلدەرمەن ىنتىماقتىق، سەلبەستىك بايلانىسىمىز ءتىپتى دە بەكەمدەلە ءتۇستى. جاڭاشا حالىقارالىق قاتىناس ورناتۋ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ جاعىندا ىلگەرىلەۋشىلىكتەر بولدى. مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعى، حاۋىپسىزدىگى، دامۋ مۇددەسى باتىل قورعالدى. ەكونوميكالىق ديپلوماتيا، گۋمانيتارلىق اۋىس - ءتۇيىس جاقتارىندا سۇبەلى تابىستارعا قول جەتتى. جۇڭگو دۇنيە ءجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن دامۋىن جەبەۋگە كۇش سالىپ، كۇللى الەم تانىعان ماڭىزدى ۇلەس قوستى.

　　ۋاكىلدەر!

　　وتكەن ءبىر جىلداعى تابىستاردىڭ قولعا كەلۋى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىق ەتۋىنىڭ ناتيجەسى، شي جينپيڭنىڭ جاڭا ءداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىنىڭ عىلمي جەتەكشىلىگىنىڭ ناتيجەسى، بۇكىل پارتيانىڭ، بۇكىل ارميانىڭ، بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالىقىنىڭ ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزۋىنىڭ ناتيجەسى. مەن مەملەكەتتىك كەڭەس اتىنان بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىنا، ءارقايسى دەموكراتيالىق پارتيا - توپتارعا، حالىقتىق ۇيىمدار مەن ءار سالا قايراتكەرلەرىنە شىنايى العىس ايتامىن! شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنداعى باۋىرلاستارعا، اۋمىن ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنداعى باۋىرلاستارعا، تايۋانداعى باۋىرلاستارعا جانە شەتەلدەگى چياۋمين باۋىرلاستارعا شىنايى العىس ايتامىن! جۇڭگونىڭ وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىنا كوڭىل ءبولىپ جانە قولداۋ كورسەتكەن ءار ەل ۇكىمەتىنە، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ءار ەلدەگى دوستارعا شىنايى العىس ايتامىن!

　　بەينەتتى ەسكەرگەندە عانا زەينەت بولادى. تابىستاردى تولىق تۇراقتاندىرۋمەن بىرگە، ەلىمىزدىڭ دامۋىندا ءدوپ كەلگەن ماسەلەلەر مەن سىنداردى دا سەرگەكتىكپەن كورە ءبىلۋىمىز قاجەت. دۇنيە ءجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋ قارقىنى باياۋلادى، قورعانىمپازدىق، سىڭار جاقتىلىق اسقىندى، حالىقارادا كوپ تۇتىنىلاتىن تاۋارلاردىڭ باعاسى بارىنشا تولقىمالى بولىپ، ورنىقسىز، تۇراقسىز فاكتورلار كورنەكتى مولايدى، سىرتتان ەنگەن حاۋىپ - قاتەر ارتتى. ىشكى ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋ قىسىمى ارتىپ، تۇتىنۋدىڭ ارتۋى باياۋلاپ، ۇتىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ ارتۋى دارمەنسىزدەندى. تۇلعالىق شارۋاشىلىقتىڭ قيىنشىلىعى ءبىرشاما كوبەيدى، حالىقتىق جانە شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ قارجى قۇراۋى قيىن، قارجى قۇراۋ قۇنى جوعارى بولۋ ماسەلەسى ءالى ۇتىمدى شەشىلمەي كەلەدى، تيجارات، ساۋدا ورتاسى بازار تۇلعالارىنىڭ كۇتكەن ۇمىتىنەن ءالى دە ءبىرشاما الشاق جاتىر. دەربەس جاڭالىق اشۋ قۋاتىمىز ءالسىز، شەشۋشى، وزەكتى تەحنيكاداعى ولقىلىق ماسەلەسى كورنەكتىلەنە تۇسۋدە، كەيبىر جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ قازىنالىق كىرىس - شىعىسىنداعى قايشىلىقتار ءبىرشاما زور. فينانس، ت.ب سالالارداعى حاۋىپ - قاتەرلەر مەن كومەسكى كىناراتتار ءالى دە از ەمەس. ەرەكشە كەدەي رايونداردى كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ جاعىندا قيىندىقتار ءبىرشاما كوپ. ەكولوگيانى قورعاۋ جانە لاستانۋدىڭ الدىن الۋ مەن ونى وڭاۋ مىندەتى ءالى دە اۋىر. وقۋ - اعارتۋ، ەمدەۋ، قارتتاردى كۇتىمدەۋ، تۇرعىن ءۇي، ازىق - تۇلىك، ءدارى - دارمەك حاۋىپسىزدىگى، كىرىس ءبولىسى قاتارلى جاقتاردا بۇقارا رازى بولماي وتىرعان ىستەر ءالى كوپ. بىلتىر الەۋمەتتىك حاۋىپسىزدىك وقيعالارى مەن اۋىر ءوندىرىس حاۋىپسىزدىگى شىرعالاڭىنان ءبىرتالايى تۋىلدى، بۇل بىزگە اشتى ساباق بولدى. ۇكىمەت قىزمەتىندە جەتەرسىزدىكتەر بار، كەيبىر رەفورما، دامۋ شارالارىنىڭ تياناقتانۋى جەتەرسىز، فورماشىلدىق، تورەشىلدىك ءالى دە كورنەكتى. باقىلاۋ، تەكسەرۋ، باعالاۋ تىم كوپ، تىم ءجيى، كورىنىسكە عانا ءمان بەرىپ، ناقتى ناتيجەسىنە ءمان بەرمەيدى، بۇلار نەگىزگى ساتىنىڭ جۇگىن اۋىرلاتىپ وتىر. از ساندى كادرلار جالقاۋلىق، بويكۇيەزدىك ىستەۋدە. كەيبىر سالالاردا شىرىكتەسۋ ماسەلەلەرى ءالى دە كوپتەپ تۋىلۋدا. ءبىز، ءسوز جوق، ماسەلە مەن سايىستان تايساقتاماي، بورىشتى باتىلدىقپەن وتەپ، مىندەتتى بۇلجىتپاي اتقارىپ، قىزمەتتى بارىنشا جاقسى ىستەپ، حالىقتىڭ كۇتكەن ءۇمىتىن اقتاۋىمىز كەرەك!
 

　　2. 2019 - جىلعى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ جالپى تۇلعالىق تالاپتارى جانە ساياساتتىق باعدارى

　　ۇستەگى جىل − جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعى، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋداعى، ءبىرىنشى 100 جىلدىق كۇرەس نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋداعى شەشۋشى جىل. ۇكىمەت قىزمەتىن ويداعىداي ورىنداۋ ءۇشىن، شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، شي جينپيڭنىڭ جاڭا ءداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىن جەتەكشى ەتىپ، پارتيانىڭ 19 - قۇرىلتايى مەن 19 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى جالپى ماجىلىستەرىنىڭ رۋحىن جاپپاي دايەكتىلەندىرىپ، ”بەستى ءبىر تۇلعالاندىرۋ“ جالپى تۇلعالىق ورنالاستىرۋىن ءبىر تۇتاس ىلگەرىلەتىپ، ”ءتورتتى جاپپاي ورىنداۋ“ ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋىن سايكەستى ىلگەرىلەتىپ، قىزمەتتى ورنىقتىلىق بارىسىندا ىلگەرىلەتۋ سىندى نەگىزگى ارناعا تاباندى بولىپ، جاڭاشا دامۋ ۇستانىمىنان جازباي، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋگە، قامداۋ جاعىنداعى قۇرىلىمدىق رەفورمانى نەگىزگى جەلى ەتۋگە، بازارلاندىرۋ رەفورماسىن ىشكەرىلەتۋگە، جوعارى دەڭگەيدەگى ەسىك اشۋدى ۇلعايتۋعا تاباندى بولىپ، وسىزاماندانعان ەكونوميكالىق جۇيە قۇرۋدى جەدەلدەتىپ، ءۇش ءىرى قامال الۋ شايقاسىن جالعاستى ويداعىداي جۇرگىزىپ، ميكرو تۇلعالاردىڭ ومىرشەڭدىگىن ىنتالاندىرۋعا كۇش سالىپ، ماكرولىق تىزگىندەۋ - مەڭگەرۋدە جاڭالىق اشىپ جانە ونى كەمەلدەندىرىپ، ارتۋدى ورنىقتىرۋ، رەفورمانى جەبەۋ، قۇرىلىمدى رەتتەۋ، حالىق تۇرمىسىنا يگىلىك جەتكىزۋ، حاۋىپ - قاتەردىڭ الدىن الۋ، ورنىقتىلىقتى قورعاۋ قىزمەتتەرىن ءبىر تۇتاس ىلگەرىلەتىپ، ەكونوميكانىڭ لايىقتى ارالىقتاعى اينالىمىن ساقتاپ، جۇمىستانۋدى، فينانستى، سىرتقى ساۋدانى، شەتەل قارجىسىن، قارجى قوسۋدى، مەجەلى مەرزىمدى اناعۇرلىم ورنىقتىرىپ، بازار سەنىمىن ارتتىرىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ تابىس سەزىمىن، باقىت سەزىمىن، حاۋىپسىزدىك سەزىمىن ارتتىرىپ، ەكونوميكانىڭ ءۇرتىس، اقاۋسىز دامۋى مەن قوعامدىق جالپى جاعدايدىڭ ورنىقتىلىعىن ساقتاپ، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋدى ورىنداۋعا شەشۋشى سيپاتتى نەگىز قالاپ، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعىن سۇبەلى تابىستارمەن قارسى الۋ كەرەك.

　　ىشكى - سىرتقى جاعدايعا جان - جاقتى تالداۋ جاساعاندا، بيىل ەلىمىزدىڭ دامۋى اناعۇرلىم كۇردەلى، اناعۇرلىم قيىن ورتاعا ءدوپ كەلىپ وتىر، مەجەلەۋگە بولاتىن جانە مەجەلەۋ قيىن حاۋىپ - قاتەرلەر مەن سىن - سايىستار ءتىپتى دە كوبەيۋدە جانە ۇلعايۋدا، سۇراپىل شايقاستار جۇرگىزۋگە ساقاداي ساي بولۋ كەرەك. قيىنشىلىقتى تومەن مەجەلەۋگە، سەنىمنەن اۋىتقۋعا، قايراتتان قايتۋعا بولمايدى. ەلىمىزدىڭ دامۋى ءالى دە ماڭىزدى ستراتەگيالىق وراي مەزگىلىندە تۇر، ەكونوميكانىڭ توزىمدىلىگى جاقسى، كومەسكى كۇشى وراسان زور، ۇزدىكسىز تاسقىنداعان جاسامپازدىق ومىرشەڭدىك قۋاتقا يە، حالىق بۇقاراسىنىڭ تاماشا تۇرمىسقا دەگەن تالپىنىسى توتەنشە كۇشتى. بىزدە ءتۇرلى قيىنشىلىقتار مەن سىن - سىناقتاردى جەڭىپ شىعاتىن مىزعىماس ەرىك - جىگەر مەن قابىلەت بار، ەكونوميكانىڭ ۇزاق ۋاقىت جاقسى بەتالىسقا قاراي دامۋ اۋقىمى وزگەرگەن جوق ءارى وزگەرمەيدى.

　　بيىلعى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ باستى مەجەلى نىساناسى: ىشكى ءوندىرىستىڭ جالپى ءونىم قۇنى %6.5 − 6 ارتادى؛ قالا - قالاشىقتاعى تىڭنان جۇمىستاناتىنداردىڭ سانى 11 ميلليوننان اسادى، قالا - قالاشىقتا انىقتالاتىن جۇمىسسىزدىق مولشەرى ٪ 5. 5 اينالاسىندا بولادى، قالا - قالاشىقتا تىزىمدەلگەن جۇمىسسىزدىق مولشەرى ٪ 4.5 ىشىندە بولادى؛ تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋ باعاسىنىڭ قىمباتتاۋ شاماسى ٪ 3 اينالاسىندا بولادى؛ حالىقارالىق كىرىس - شىعىستا نەگىزىنەن تەپە - تەڭدىك ساقتالىپ، يمپورت - ەكسپورت ساپاسى ورنىقتىلىق بارىسىندا جوعارىلايدى؛ ماكرولىق سۇيمەن شاماسى نەگىزىنەن ورنىقتىلىقتى ساقتاپ، فينانستىق، قازىنالىق حاۋىپ - قاتەردەن ۇتىمدى ساقتانادى؛ اۋىل - قىستاقتا 10 ميلليوننان استام ادام كەدەيلىكتەن قۇتىلادى، تۇرعىندار كىرىسىنىڭ ارتۋى مەن ەكونوميكالىق ارتۋ نەگىزىنەن تەڭ بولادى؛ ەكولوگيالىق ورتا اناعۇرلىم جاقسارادى، بىرلىك ىشكى ءوندىرىستىڭ جالپى ءونىم قۇنىنداعى ەنەرگيانىڭ جۇمسالىمى ٪ 3 اينالاسىندا تومەندەيدى، باستى لاس زاتتاردىڭ شىعارىلۋ مولشەرى ۇزدىكسىز تومەندەيدى. جوعارىداعى باستى مەجەلى نىسانا جوعارى ساپالى دامۋدى جەبەۋ تالابىن كورسەتەدى، ول ەلىمىزدىڭ دامۋ ءىس جۇزىندىگىنە ۇيلەسەدى، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋ نىساناسىمەن سايكەسەدى ءارى بەلسەندى دە ۇيلەسىمدى. بۇل نىسانالاردى ورىنداۋ ءۇشىن جاپالى قۇلشىنىستار جاساۋعا تۋرا كەلەدى.

　　ماكرولىق ساياساتتىڭ بەتالىسىن دۇرىس مەڭگەرىپ، بەلسەندى قازىنا ساياساتى مەن ورنىقتى اقشا ساياساتىن جالعاستى اتقارىپ، جۇمىستانۋدى الدىڭعى ورىنعا قويۋ ساياساتىن اتقارىپ، ساياساتتى سايكەستىرۋدى كۇشەيتىپ، ەكونوميكالىق اينالىمنىڭ ۇيلەسىمدى ارالىقتا بولۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتىپ، ەكونوميكانىڭ ءۇرتىس، اقاۋسىز دامۋىن جەبەۋ كەرەك.

　　بەلسەندى قازىنا ساياساتىنىڭ كۇشىن ارتتىرىپ، ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ كەرەك. بيىل قىزىل سيفر ٪ 8. 2 بويىنشا ورنالاستىرىلىپ، بىلتىرعى مەجە ەسەپتەگىدەن 0.2 پايىز جوعارىلايدى؛ قازىنالىق قىزىل سيفر 2 تريلليون 760 ميلليارد يۋان بولادى، مۇنىڭ ىشىندە ورتالىق قازىنانىڭ قىزىل سيفرى ءبىر تريلليون 830 ميلليارد يۋان، جەرگىلىكتى قازىنانىڭ قىزىل سيفرى 930 ميلليارد يۋان بولادى. قىزىل سيفر مولشەرى لايىقتى كولەمدە ارتادى، مۇندا قازىنالىق كىرىس - شىعىس، ارناۋلى تاراتىلاتىن زايوم قاتارلى فاكتورلار جان - جاقتىلى ەسكەرىلىپ، بۇدان بىلاي تۋىلۋى مۇمكىن قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن ساياساتتىق مۇمكىندىك قالدىرۋ دا ويلاستىرىلدى. بيىل قازىنالىق شىعىس 23 تريلليون يۋاننان اسىپ، ٪ 6.5 ارتادى. ورتالىقتىڭ جەرگىلىكتى ورىندارعا تەڭگەرىلمەلى اۋدارىپ تولەيتىن شىعىسى ٪ 10.9 ارتادى. اۋدان دارەجەلى نەگىزگى قازىنا قۋاتىن قامتاماسىزداندىرۋ مەحانيزمى رەفورمالانىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، قيىنشىلىعى بار وڭىرلەردىڭ قازىنالىق اينالىمداعى اۋىرتپالىعى جەڭىلدەپ، نەگىزگى حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىزداندىرۋدا ماسەلە شىعارماۋعا شىنايى مۇمكىندىك جاسالادى.

　　ورنىقتى اقشا ساياساتىن ۇيلەسىمدى بوساتۋ جانە قاتايتۋ كەرەك. كەڭ ماعىناداعى اقشا M2 مەن قوعامدىق قارجى قۇراۋ كولەمىنىڭ ارتۋىن ىشكى ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنىنىڭ اتامالى ارتۋىمەن ءوزارا سايكەستىرىپ، ەكونوميكالىق اينالىمنىڭ ۇيلەسىمدى ارالىقتى ساقتاۋ قاجەتىن اناعۇرلىم ويداعىداي قاناعاتتاندىرۋ كەرەك. ناقتىلى اتقارۋ بارىسىندا اقشا ۇسىنىمىنىڭ باس تيەگىن ويداعىداي مىقتى يگەرىپ، ”قارجىنى توپىرلاتىپ توكپەۋ“، سونىمەن بىرگە كوپ ءتۇرلى اقشا ساياساتى قۇرالىن يكەمدى پايدالانۋ، اقشا ساياساتىن جەتكىزۋ جولدارىن ىركىلىسسىزدەندىرىپ، اينالىمنىڭ ۇيلەسىمدى، جەتكىلىكتى بولۋىن ساقتاپ، تۇلعالى شارۋاشىلىقتىڭ، وتە - موتە، حالىقتىق جانە شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ قارجى قۇراۋى قيىن، قارجى قۇراۋ قۇنى جوعارى بولۋ ماسەلەسىن ۇتىمدى شەشىپ، فينانستىق حاۋىپ - قاتەرلەردەن ساقتانۋ جانە ونى جويۋ كەرەك. ءوسىمدى بازارلاندىرۋ رەفورماسىن ىشكەرىلەي جۇرگىزىپ، ناقتى ءوسىم دەڭگەيىن تومەندەتۋ كەرەك. سىندىرىلىمنىڭ قالىپتاسۋ مەحانيزمىن كەمەلدەندىرىپ، حالىق اقشاسى سىندىرىلىمىنىڭ ۇيلەسىمدى تەپە - تەڭدىك دەڭگەيىندەگى نەگىزگى ورنىقتىلىعىن ساقتاۋ كەرەك.

　　جۇمىستانۋدى الدىڭعى ورىنعا قويۋ ساياساتىن جاپپاي تەبىندى جۇرگىزۋ كەرەك. جۇمىستانۋ − حالىق تۇرمىسىنىڭ نەگىزى، بايلىقتىڭ قاينارى. بيىل تۇڭعىش رەت جۇمىستانۋدى الدىڭعى ورىنعا قويۋ ساياساتىن ماكرولىق ساياسات دەڭگەيىنە كوتەرۋدەگى ماقسات − ءارقايسى جاقتاردى جۇمىستانۋعا ءمان بەرۋگە، جۇمىستانۋعا قولداۋ كورسەتۋگە جەتەكتەۋدى كۇشەيتۋ. كەزەكتەگى جانە بۇدان بىلايعى ءبىر مەزگىلدە ەلىمىزدىڭ جۇمىستانۋ جالپى قىسىمى تومەندەمەيدى، قۇرىلىمدىق قايشىلىقتار كورنەكتى بولادى، ىقپال تۋدىراتىن تىڭ فاكتورلار ءالى دە ارتادى، سوندىقتان جۇمىستانۋدى اناعۇرلىم كورنەكتى ورىنعا قويۋ قاجەت. ارتۋدى ورنىقتىرۋدا الدىمەن جۇمىستانۋعا كەپىلدىك ەتۋ كەرەك. بيىل قالا - قالاشىقتاردا تىڭنان جۇمىستانۋداعى مەجەلى نىسانانى جۇزەگە اسىرۋ نەگىزىندە، سوڭعى بىرنەشە جىلداعى ناقتى كولەمگە جەتكىزۋگە كۇش سالىپ، قالا - قالاشىقتارداعى ەڭبەككۇشتەردىڭ جۇمىستانۋىن قامتاماسىزداندىرۋمەن بىرگە، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ارتىق ەڭبەككۇشتەردى باسقا كاسىپتەرمەن جۇمىستاندىرۋعا مۇمكىندىك قالدىرۋىمىز كەرەك. جۇمىستانۋ ورنىقتى بولسا، كىرىس مولايسا، قايراتىمىز ەسەلەپ ارتاتىن بولادى.

　　قامداۋ جاعىنداعى قۇرىلىمدىق رەفورمانى باستى ارقاۋ ەتۋگە ۇزدىكسىز تاباندى بولىپ، ”بەكەمدەۋ، نىعايتۋ، جوعارىلاتۋ، ىركىلىسسىزدەندىرۋ“ جاعىندا كۇش سالۋ كەرەك. رەفورما ادىستەرىن اناعۇرلىم كوبىرەك قولدانىپ، بازارلاندىرۋ، زاڭمەن باسقارۋ تاسىلدەرىن اناعۇرلىم كوبىرەك پايدالانىپ، ”ءۇشتى ازايتۋ، ءبىردى تومەندەتۋ، ءبىردى تولىقتاۋ“ جەتىستىكتەرىن بەكەمدەۋ، ميكرولىق تۇلعالاردىڭ ومىرشەڭدىگىن نىعايتىپ، كاسىپ سالالارى جەلىسىنىڭ دەڭگەيىن جوعارىلاتىپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ اينالىمىن ىركىلىسسىزدەندىرىپ، ەكونوميكانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنا دەم بەرۋ كەرەك.

　　ءۇش ءىرى قامال الۋ شايقاسىن ۇزدىكسىز ويداعىداي جۇرگىزىپ، كۇشتى ءدال جۇمساپ، ناقتى ونىمدىلىكپەن ساناسۋ كەرەك. ءىرى حاۋىپ - قاتەرلەردەن ساقتانۋدا جانە ونى جويۋدا تومەنگى شەك يدەياسىن كۇشەيتىپ، قۇرىلىمدىق سيپاتتى ارتىق سۇيمەندى الاستاۋعا تاباندى بولۋ، فينانس بازارىنداعى قالىپسىز تولقۋلاردان ساقتانىپ، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردىڭ قارىز حاۋىپ - قاتەرىن ۇيلەسىمدى ءبىر جايلى ەتىپ، سىرتتان كىرەتىن حاۋىپ - قاتەردەن ساقتانۋ جانە ونى تىزگىندەۋ كەرەك. كەدەيلەردى دالمە - ءدال سۇيەمەلدەۋدە قازىرگى اتقارىپ وتىرعان ولشەمگە تاباندى بولىپ، ەرەكشە كەدەي وڭىرلەر مەن ەرەكشە قيىنشىلىعى بار جۇرتشىلىققا نازار اۋدارىپ، قامال الۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋ ساپاسىن جوعارىلاتۋ كەرەك. لاستانۋدان ساقتانۋ جانە ونى وڭاۋدا كوك اسپاندى قورعاۋ شايقاسىندا جەڭىسكە جەتۋ قاتارلى ءتۇيىندى مىندەتتەردى نازارعا الا وتىرىپ، ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ، تەڭ ءمان بەرىپ، ۇستىنەن وڭاۋ مەن تۇبىرىنەن وڭاۋدى ۇشتاستىرىپ، ەكولوگيالىق ورتانىڭ ساپاسىن ۇزدىكسىز جاقسارتۋ كەرەك.

　　بيىلعى ۇكىمەت قىزمەتىن ويداعىداي ىستەۋ ءۇشىن، مىناداي قاتىناستى ويداعىداي يگەرۋگە نازار اۋدارۋ كەرەك: ءبىرىنشى، ەل ءىشى مەن حالىقارانىڭ قاتىناسىن ءبىر تۇتاس ويداعىداي جوسپارلاپ، جۇرت تىلەگىن توعىستىرا وتىرىپ ءوز جۇمىستارىمىزدى ويداعىداي تىندىرۋىمىز كەرەك. ەلىمىز ءالى دە سوتسياليزمنىڭ العاشقى ساتىسىندا تۇر ءارى ۇزاق ۋاقىت تۇرادى، ءالى دە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ ءىرى دامۋ ۇستىندەگى مەملەكەت. دامۋ − ەلىمىزدەگى بارلىق ماسەلەنى شەشۋدىڭ نەگىزى ءارى تەتىگى، ءسوز جوق، ەكونوميكالىق قۇرىلىس سىندى وسى وزەكتى مىقتى مەڭگەرىپ، دامۋ − بۇلجىماس اقيقات، دامۋ عىلمي دامۋ جانە جوعارى ساپالى دامۋ بولۋى كەرەك دەيتىن ستراتەگيالىق يدەياعا اۋىتقىماستان تاباندى بولىپ، قوعامدىق وندىرگىش كۇشتەردى ۇزدىكسىز ازات ەتۋىمىز جانە دامىتۋىمىز قاجەت. حالىقارالىق اۋقىم كۇردەلى دە قۇبىلمالى بولىپ وتىرعان جاعدايدا، ءبىز ستراتەگيالىق ۇستامدىلىقتى ساقتاپ، تۇراقتاندىرىلعان نىسانا مەن ورنالاستىرۋلارعا ساي قىزمەتتەردى ىلگەرىلەتىپ، حالىقارا جانە ەل ءىشى سىندى ەكى بازاردى، ەكى بايلىقتى اناعۇرلىم ويداعىداي پايدالانۋىمىز، سايىسقا باتىل توتەپ بەرىپ، حاۋىپ - قاتەردى ورايعا اينالدىرۋعا شەبەر بولۋىمىز، دامۋدىڭ ىرىقتىلىق ۇقىعىن مىقتى يگەرۋىمىز كەرەك. ەكىنشى، ارتۋدى ورنىقتىرۋ مەن حاۋىپ - قاتەردەن ساقتانۋدىڭ قاتىناسىن ويداعىداي تەڭگەرىپ، ەكونوميكانىڭ ءۇرتىس، اقاۋسىز دامۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ كەرەك. ۇزاق ۋاقىت بويى جينالعان حاۋىپ - قاتەرلەر مەن كومەسكى كىناراتتاردى، ءسوزسىز، جويىپ وتىرۋ كەرەك، الايدا زاڭدىلىققا بويسۇنىپ، فورما مەن ءادىستى دارىپتەپ، ونى باتىل، مەڭگەرىمدى، ءتارتىپتى، لايىقتى بولۋ تالابى بويىنشا دامۋ بارىسىندا بىرتىندەپ جويىپ، جۇيەلىك، وڭىرلىك حاۋىپ - قاتەرلەردىڭ تۋىلۋىنان باتىل ساقتانۋ كەرەك. كەزەكتە ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋ قىسىمى ارتقان جاعدايدا ساياسات جانە قىزمەت شارالارىن شىعارۋ مەجەلى مەرزىمگە، ارتۋدى ورنىقتىرۋعا، قۇرىلىمدى رەتتەۋگە ءتيىمدى بولۋى، حاۋىپ - قاتەردەن ساقتانۋدا ريتىم مەن تەبىندى ويداعىداي يگەرىپ، ىقشامداۋ اسەرىنىڭ قاباتتاسىپ ۇلعايىپ كەتۋىنەن ساقتانىپ، ەكونوميكالىق اينالىمنىڭ ۇيلەسىمدى ارالىقتان القىپ كەتۋىنە مۇلدە جول بەرمەۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، كوز الداعىنى عانا ەسكەرىپ، ۇزاق مەرزىمدىك دامۋعا زالال جەتكىزەتىن قىسقا مەرزىمدىك كۇشەپ تۇرتكى جاساۋ ساياساتىن قولدانىپ، جاڭا حاۋىپ - قاتەرلەر مەن كومەسكى كىناراتتاردى تۋدىرۋعا بولمايدى. ءۇشىنشى، ۇكىمەت پەن بازاردىڭ قاتىناسىن ويداعىداي ءبىر جايلى ەتىپ، رەفورمالاۋدى، ەسىك اشۋدى تىرەك ەتىپ بازار تۇلعالارىنىڭ ومىرشەڭدىگىن تاسقىنداتۋ كەرەك. بازار تۇلعالارى ومىرشەڭ كۇشكە يە بولعاندا عانا، ىشكى دامۋ قوزعاۋشى كۇشىن ارتتىرىپ، ەكونوميكانىڭ باياۋلاۋ قىسىمىنا توتەپ بەرۋگە بولادى. رەفورمالاۋ مەن ەسىك اشۋدى بارىنشا ىلگەرىلەتىپ، ءبىر تۇتاس اشىق ۇستالعان، باسەكەلى دە ءتارتىپتى وسىزاماندانعان بازار جۇيەسىن جەدەل ورناتىپ، بازارعا كىرۋ رۇقساتىن جەڭىلدەتىپ، ءادىل باقىلاپ - باسقارۋدى كۇشەيتىپ، زاڭمەن باسقارىلاتىن، حالىقارالانعان، قولايلى تيجارات، ساۋدا ورتاسىن قالىپتاستىرىپ، ءتۇرلى بازار تۇلعالارىن اناعۇرلىم جانداندىرۋ كەرەك. تۇبىرىنەن الىپ ايتقاندا، بازاردىڭ ومىرشەڭدىگى مەن قوعامنىڭ جاسامپازدىق كۇشى ميلليارد حالىقتىڭ بەلسەندىلىگىن تولىق جۇمىلدىرۋدان كەلەدى. حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋ يدەياسىنا تاباندى بولىپ، شاما كەلەتىن ىستەرگە كۇش سالا كىرىسىپ، شاما - شارقىمىزعا قاراپ، نەگىزگى حالىق تۇرمىسىن شىنايى قامتاماسىزداندىرىپ،　ءتۇيىندى حالىق تۇرمىسى ماسەلەسىن شەشۋدى ىلگەرىلەتىپ، قوعامنىڭ تەپە - تەڭدىگى مەن ادىلدىگىن جەبەپ، حالىقتى باقىتتى تۇرمىسقا كەنەلتۋ كەرەك.

    ەڭبەكشىل دە پاراساتتى جۇڭگو حالقىنىڭ جاڭالىق اشۋ جانە جاسامپازدىق جاراتۋ تەڭدەسسىز كومەسكى قابىلەتىن تولىق ساۋلەلەندىرگەندە عانا، جۇڭگونىڭ دامۋى اناعۇرلىم كەڭ ورىسكە يە بولادى.

　　3. 2019 - جىلعى ۇكىمەت قىزمەتىنىڭ مىندەتتەرى

　　بيىل ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدا مىندەت اۋىر، سىن - سايىستار كوپ، تالاپ جوعارى. ءبىز ءتۇيىندى كورنەكتىلەندىرىپ، تەتىكتى يگەرىپ، ءتۇرلى قىزمەتتەردى تىڭعىلىقتى جاقسى ىستەۋىمىز كەرەك.

　　(1) ماكرولىق تىزگىندەۋدە ۇزدىكسىز جاڭالىق اشىپ جانە ونى كەمەلدەندىرىپ، ەكونوميكالىق اينالىمنىڭ ۇيلەسىمدى ارالىقتا بولۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتىلەدى. دامۋداعى قيىن ماسەلەلەردى بازارلاندىرۋ رەفورماسىنىڭ وي جەلىسى جانە ءادىسى ارقىلى شەشۋگە تاباندى بولىپ، ماكرولىق ساياساتتىڭ كەرى اينالىمدى رەتتەۋ رولىن ويداعىداي ساۋلەلەندىرىپ، قازىنا، اقشا، جۇمىستانۋ ساياساتى قۇرالىن مولايتىپ جانە ودان يكەمدى پايدالانىپ، تىزگىندەۋدىڭ كورەگەندىگىن، باعىتتامالىلىعىن، ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ەكونوميكانىڭ ورنىقتى اينالىمى ءۇشىن شارت - جاعداي جاراتىلادى.
　سالىقتى كەمەيتۋ اناعۇرلىم كەڭ كولەمدە اتقارىلادى. جالپىعا ءتيىمدى سالىق كەمەيتۋ مەن قۇرىلىمدىق سالىق كەمەيتۋدى تەڭ يگەرىپ، جاساۋ كاسىبى مەن شاعىن جانە تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ سالىق اۋىرتپالىعى ءتۇيىندى تۇردە جەڭىلدەتىلەدى. ارتقان قۇن سالىعى رەفورماسى تەرەڭدەتىلىپ، جاساۋ كاسىبى سياقتى كاسىپتەردە اتقارىلىپ جاتقان سالىق مولشەرى ٪ 16 تەن ٪ 13كە، قاتىناس - تاسىمال، قۇرىلىس كاسىبى سياقتى كاسىپتەردە اتقارىلىپ جاتقان سالىق مولشەرى ٪10تەن ٪ 9 كە تومەندەتىلىپ، نەگىزگى كاسىپتەردە سالىق سالماعىنىڭ كورنەكتى جەڭىلدەۋىنە كەپىلدىك ەتىلەدى؛ سالىق مولشەرى ٪ 6 تىك دارەجەدەن وزگەرمەيدى، الايدا، وندىرىستىك، تۇرمىستىق قىزمەت وتەۋ سالاسىندا سالىق كىرىسىنەن تارتىپ قالۋ مولشەرىن ارتتىرۋ سياقتى سايكەستى شارالار ارقىلى بارلىق كاسىپتە سالىقتىڭ ارتپاي كەمەيۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتىلەدى، سالىق مولشەرىن ءۇش دارەجەدەن ەكى دارەجەگە ءتۇسىرۋ ىلگەرىلەتىلىپ، سالىق ءتۇزىمىن ىقشامداۋ باعىتىنا قاراي جالعاستى قادام تاستالادى. جىل باسىندا جاريالانعان شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىندارعا جاپپاي تيىمدىلىك جاساپ سالىق اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋ ساياساتىن تياناقتاندىرۋ ويداعىداي يگەرىلەدى. بۇل جولعى سالىقتى كەمەيتۋ − ”سۋ جىبەرىپ، بالىق وسىرۋدەي“ دامۋ تەبىنىن ارتتىرۋدى جانە قازىنانىڭ باياندىلىعىن كوزدە ۇستاي وتىرىپ، كاسىپورىنداردىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتىپ، بازاردىڭ ومىرشەڭدىگىن تاسقىنداتۋدىڭ ماڭىزدى شاراسى، سالىق ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرىپ، كىرىس ءبولىسى جاعدايىن ساپالىلاندىرۋدىڭ ماڭىزدى رەفورماسى، ارتۋدى ورنىقتىرۋدى، جۇمىستانۋعا كەپىلدىك ەتۋدى، قۇرىلىمدى رەتتەۋدى ماكرولىق ساياساتپەن قولداۋدىڭ ماڭىزدى تالعامى.

　　كاسىپورىنداردىڭ قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ وتەمىن تاپسىرۋ اۋىرتپالىعى كورنەكتى جەڭىلدەيدى. قالا - قالاشىقتاعى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋ وتەمىن مەكەمە - ورىن تاپسىرۋ سالىستىرماسى تومەندەيدى، ءارقايسى جەرلەردىڭ ونى ٪ 16كە دەيىن تومەندەتۋىنە بولادى. قازىر اتقارىلىپ جاتقان وتەم الۋ - تاپسىرۋ ءتاسىلى ورنىقتىرىلادى، جەر - جەردىڭ سالىق الۋ ءتۇزىلىسى رەفورماسى بارىسىندا شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ ناقتى وتەم اۋىرتپالىعىن اۋىرلاتاتىن ادىستەردى قولدانۋىنا، ارىدان قالعان بەرەشەكتەرىن ءبىر جولدا جيناپ تاپسىرتۋىنا بولمايدى. جۇمىسسىزدار مەن جۇمىس ۇستىندە جارالانعانداردىڭ قامسىزداندىرۋ تولەم مولشەرىن ساتى بويىنشا تومەندەتۋ ساياساتى ۇزدىكسىز اتقارىلادى. بيىل كاسىپورىنداردىڭ، اسىرەسە، شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ قوعامدىق قامسىزداندىرۋ قاراجاتى اۋىرتپالىعى ناقتىلى تومەندەتىلەدى. زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋىن ولكە دارەجەسى بويىنشا ءبىر تۇتاس جوسپارلاۋ رەفورماسى جەدەل ىلگەرىلەتىلىپ، كاسىپورىندارداعى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋ قورىنداعى ورتالىقتىڭ سەپتەيتىن سالىستىرماسى ۇزدىكسىز ارتتىرىلىپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاپيتالدىڭ ءبىر بولەگى قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ قورىن تولىقتاۋعا اجىراتىلادى. ءبىز كاسىپورىننىڭ اقى تاپسىرۋ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋمەن بىرگە، جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ قوعامدىق قامسىزداندىرۋ مامىلەسىنىڭ ىقپالعا ۇشىراماۋىن دا قامتاماسىز ەتۋىمىز، زەينەتاقىسىن ۇيلەسىمدى ارتتىرىپ، ۋاعىندا تولىعىمەن تاراتىپ، قوعامدىق قامسىزداندىرۋ قورىنىڭ باياندىلىعىن ساقتاپ، كاسىپورىن مەن جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردى تەڭ يگىلىكتەندىرۋىمىز كەرەك.

　　سالىقتى كەمەيتىپ، اقىنى تومەندەتۋدىڭ ناقتى تياناقتانۋىنا كەپىلدىك ەتىلەدى. سالىقتى كەمەيتىپ، اقىنى تومەندەتۋ قازىرگى بازار تۇلعاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن كۇردەلى ءارى قيىن ءتۇيىن، ءادىل ءارى ءونىمدى ساياسات. تۇتاس جىلدا كاسىپورىنداردىڭ سالىعى مەن قوعامدىق قامسىزداندىرۋ تولەم اۋىرتپالىعى 2 تريلليون يۋانعا دەيىن جەڭىلدەتىلەدى، بۇل ءار دارەجەلى قازىناعا اۋىر قىسىم اكەلەدى. كاسىپورىنداردىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن، ءار دارەجەلى ۇكىمەتتەر ۇنەمشىل بولىپ، ءتۇرلى ءادىس - امالدارمەن قارجى توپتاۋى كەرەك. ورتالىق قازىنا كىرىس قاينارىن مولايتىپ، شىعىستى تەجەپ، ارنايى بەلگىلەنگەن مەملەكەت مەنشىگىندەگى فينانس قۇرىلىمدارى مەن ورتالىققا قاراستى كاسىپورىنداردىڭ جوعارىعا تاپسىراتىن پايداسىن مولايتىپ، جاي شىعىستى ٪ 5 تەن جوعارى ازايتىپ، ”ءۇش ءتۇرلى ۇكىمەتتىك“ قاراجاتتى تاعى دا ٪ 3 اينالاسىندا كەمەيتىپ، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى اينالىمعا تۇسپەگەن قارجىنى تۇگەلدەي جيناپ الادى. جەرگىلىكتى ۇكىمەت تە ىرىقتىلىقپەن كومەسكى كۇشتەردى اشىپ، شىعىس قۇرىلىمىن بارىنشا جاقسارتىپ، ءار الۋان قارجى مەن مال - مۇلىكتى ءتۇرلى جولدارمەن جانداندىرۋى قاجەت. ءبىز بازار تۇلعاسىن، اسىرەسە، شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردى سالىقتى كورنەكتى دارەجەدە كەمەيتىپ، اقىنى تومەندەتۋدەن شىنايى يگىلىكتەندىرىپ، كاسىپورىن مەن قوعامعا بەرگەن ۋادەمىزدى باتىلدىقپەن ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك، قيىنشىلىق قانشا كوپ بولسا دا، وسى ءبىر كەلەلى ءىستى، ءسوزسىز، ويداعىداي، جاقسى ورىنداۋىمىز كەرەك.

　　كاسىپورىنداردىڭ قارجى قۇراۋى قيىن بولۋ، قارجى قۇراۋ قۇنى جوعارى بولۋ ماسەلەسى كۇش سالا باسەڭدەتىلەدى. اقشا، امانات قارىزدى اينالىمعا سالۋ مەحانيزمىنە رەفورما جاسالادى جانە كەمەلدەندىرىلەدى، سالىم زاپاس اقشا مولشەرى، ءوسىم سىندى سان مەن باعا ءتاسىلى لايىقتى مەزگىلدە قولدانىلىپ، فينانس قۇرىلىمدارىن امانات - قارىز بەرۋ ارناسىن كەڭەيتۋگە، قارىز اقشا وزىندىك قۇنىن تومەندەتۋگە جەتەكتەيدى، تۇلعالىق شارۋاشىلىققا ءدال، ۇتىمدى قولداۋ كورسەتىلەدى، قارجىنىڭ قۇر اينالىمعا تۇسۋىنە نەمەسە دەرەكسىز كەتۋىنە جول بەرىلمەيدى. ورتا، شاعىن بانكەلەردىڭ ولشەمدى باعىتتامالى تومەندەتۋ تەبىنى ارتتىرىلىپ، بوساتىلعان قارجى بۇكىلدەي حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ، شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ قارىز اقشا الۋىنا جۇمسالادى. ءىرى ساۋدا بانكەلەرىنىڭ كوپ ارنالارمەن كاپيتال تولىقتىرۋىنا قولداۋ كورسەتىلىپ، امانات - قارىز بەرۋ قابىلەتى كۇشەيتىلىپ، جاساۋ كاسىبىنىڭ ورتا، ۇزاق مەرزىمدى قارىز اقشانى جانە سەنىمدى قارىز اقشانى ارتتىرۋىنا دەم بەرىلەدى. بيىل مەملەكەت مەنشىگىندەگى ءىرى ساۋدا بانكەلەرىنىڭ شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىندارعا بەرەتىن قارىز اقشاسى ٪ 30 تەن جوعارى ارتادى. بانكەلەردەن جانە دانەكەرلىك قىزمەت وتەۋدەن الىناتىن اقى اداقتالادى جانە جۇيەگە تۇسىرىلەدى. فينانس قۇرىلىمدارىنىڭ ىشكى باعالاۋ مەحانيزمى كەمەلدەندىرىلىپ، جالپىعا ءتيىمدى فينانستىق قىزمەت وتەۋدى كۇشەيتۋگە شابىت بەرىلەدى، ورتا، شاعىن، تابىسى ماردىمسىز كاسىپورىنداردىڭ قارجى قۇراۋى قيىن بولۋ جاعدايىنىڭ شىنايى جاقسارۋىنا، جالپىلىق قارجى قۇراۋ وزىندىك قۇنىنىڭ كورنەكتى تومەندەۋىنە مۇمكىندىكتەر جاسالۋى قاجەت.

　　جەرگىلىكتى ۇكىمەت زايومىنىڭ رولى ءونىمدى ساۋلەلەندىرىلەدى. بيىل جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردىڭ ارناۋلى زايومىنا 2 تريلليون 150 ميلليارد يۋان ورنالاستىرىلماق، بۇل بىلتىرعىدان 800 ميلليارد يۋان ارتىپ، ءتۇيىندى نىساندار قۇرىلىسىنا قارجىلاي قولداۋ كورسەتىلەدى ءارى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردىڭ قارىز حاۋىپ - قاتەرىنەن ساقتانۋىنا جانە ونى جويۋىنا ءتىپتى دە تاماشا شارت - جاعداي ازىرلەنەدى. ارناۋلى زايومدى جۇمساۋ كولەمى ۇيلەسىمدى كەڭەيتىلەدى. جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ اۋىستىرىلاتىن زايومى بەلگىلى مولشەردە ۇزدىكسىز تاراتىلىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ءوسىم اۋىرتپالىعى جەڭىلدەيدى. مۇندا بازارلاندىرۋ ءادىسىن اتقارۋعا شابىتتاندىرۋ، قارجى قۇراۋ تەكشەسىندە ۋاقىتى تولعان قارىز ماسەلەسىن ۇيلەسىمدى شەشۋ كەرەك، ”اياقسىز قالاتىن“ ينجەنەريالارمەن اينالىسۋعا بولمايدى.

　　جۇمىستانۋ كوپ جولدارمەن ورنىقتىرىلادى جانە كەڭەيتىلەدى. جوعارى مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلار، ارميادان قايتقان اسكەريلەر، ديقان جۇمىسكەرلەر قاتارلى ءتۇيىندى شوعىردى جۇمىستاندىرۋ قىزمەتى ويداعىداي تىڭعىلىقتى ىستەلىپ، قالا - قالاشىقتارداعى جۇمىستانۋى قيىن بولعان ءتۇرلى ادامداردىڭ جۇمىستانۋىنا كومەكتەسۋ كۇشەيتىلەدى. اۋىل - قىستاقتارداعى كەدەيلەردى، قالا - قالاشىقتاردا جۇمىسسىزدىق بويىنشا تىزىمگە الىنعانىنا جارىم جىلدان اسقانداردى جۇمىسقا قابىلداعان ءتۇرلى كاسىپورىنداردىڭ تاپسىراتىن باجىسى 3 جىل كەمەيتىلەدى نەمەسە الىنبايدى. يكەمدى جۇمىستانۋعا، جاڭا جۇمىستانۋ فورماسىنا قولداۋ كۇشەيتىلەدى. جۇمىستاندىرۋداعى جىنىستىق جانە سالاۋاتتىق كەمسىتۋدىڭ باتىلدىقپەن الدى الىنادى جانە تۇزەتىلەدى. كاسىپتىك تەحنيكانى جوعارىلاتۋ قيمىلى اتقارىلىپ، جۇمىسسىزدىق قامسىزداندىرۋ قورى قالدىعىنان 100 ميلليارد يۋان بوساتىلىپ، 15 ميلليون ادام - رەتتەن ارتىق جۇمىسشى - قىزمەتكەردىڭ تەحنيكالىق قابىلەتىن جوعارىلاتۋىنا، قىزمەت ورنىن اۋىستىرۋىنا، كاسىپ اۋىستىرۋ كۋرستارىنا جۇمسالادى. تەحنيكالىق جۇمىسشىلار كاسىبىن دامىتۋ ءتۇزىلىسى مەن ساياساتى اقاۋسىزداندىرىلادى. وسى زامانعى كاسىپتىك تاربيەلەۋ جەدەل دامىتىلادى، بۇل قازىرگى جۇمىستانۋ قىسىمىن باسەڭدەتۋگە ءتيىمدى، سونداي - اق جوعارى تەحنيكالىق قۋاتقا يە دارىندىلاردىڭ جەتىسپەۋ جاعدايىن شەشۋدىڭ ستراتەگيالىق شاراسى. جوعارى كاسىپتىك مەكتەپتەرگە ەمتيحان الۋ ارقىلى وقۋشى قابىلداۋ ادىسىنە رەفورما جاسالىپ، كەمەلدەندىرىلىپ، ورتا مەكتەپ بىتىرەتىن ءتىپتى دە كوپ وقۋشىلاردىڭ، ارميادان قايتقان اسكەريلەردىڭ، جۇمىس ورنىنان بوساعان جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ، ديقان جۇمىسكەرلەردىڭ ەمتيحانعا تىزىمدەلۋىنە دەم بەرىلەدى، بيىل جوعارى كاسىپتىك مەكتەپتەرگە ءبىر ميلليون وقۋشى كەڭەيتىپ قابىلدانادى، جوعارى مەكتەپتەر مەن كاسىپتىك مەكتەپتەردە وقۋ سيلىعىنىڭ، وقۋ كومەك قاراجاتىنىڭ قامتۋ كولەمى مەن جاردەماقى ولشەمى ارتتىرىلىپ، وقۋ ماعلۇماتى كۋالىگى مەن كاسىپتىك ونەر دارەجە كۋالىگىن ءوزارا ۇشتاستىرۋ جەدەلدەتىلەدى. جوعارى مەكتەپ، كاسىپتىك مەكتەپتەردىڭ مەكتەپ باسقارۋ ءتۇزىلىسى رەفورمالانىپ، وقىتۋشىلار قوسىنى قۇرىلىسى كۇشەيتىلىپ، مەكتەپ باسقارۋ ساپاسى جوعارىلاتىلادى. ءبىر توپ جاي تولىق كۋرستىق جوعارى مەكتەپتەردىڭ قولدانىلمالى تيپتى داشۋەلەرگە اۋىسۋىنا جەتەكشىلىك ەتىلەدى. ورتالىق قازىنانىڭ جوعارى كاسىپتىك مەكتەپتەرگە قولداۋ كورسەتۋ تەبىنى ارتادى، جەرگىلىكتى قازىنا دا قولداۋ كورسەتەدى. ورتا دارەجەلى كاسىپتىك وقۋ - اعارتۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك وقۋ سيلىق قورى قۇرىلادى. كاسىپورىندار مەن قوعامدىق كۇشتەردىڭ كاسىپتىك وقۋ - اعارتۋ ورىندارىن قۇرۋىنا دەم بەرىلىپ، ءوندىرىس پەن وقىتۋدى توعىستىراتىن پراكتيكا - كۋرسىدان وتكىزۋ بازالارى قۇرىلىسى جەدەلدەتىلەدى. ءبىز وسى زامانعى كاسىپتىك وقۋ - اعارتۋ جاعىندا كەلەلى رەفورما جاساپ، ونى بارىنشا دامىتىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا شۇعىل قاجەتتى ءتۇرلى تەحنيكالىق دارىندىلاردى باۋلىپ، ءتىپتى كوپ جاستاردىڭ بويىنداعى ونەرلەرى ارقىلى ءوز قۇندىلىقتارىن جۇزەگە اسىرۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، ءتۇرلى سالالارداعى دارىندىلاردى شوعىرلاندىرىپ، دارىندىلار قورىن مولايتۋىمىز كەرەك.

　　(2) بازار تۇلعاسىنىڭ ومىرشەڭدىگى جانداندىرىلىپ، تيجارات، ساۋدا ورتاسى كۇش سالا ساپالىلاندىرىلادى. ەلىمىزدە نەشە ءجۇز ميلليون بازار تۇلعاسى بار، ونىڭ ۇستىنە بارعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى. بازار تۇلعاسىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ساقتاۋ جانە جوعارىلاتۋ ەكونوميكانىڭ ورنىقتى ارتۋىن جەبەۋدىڭ تەتىگى بولىپ تابىلادى. ”ۇقىقتى تومەنگە بەرۋ، ۇقىق بەرۋ مەن باسقارۋدى ۇشتاستىرۋ، قىزمەت وتەۋ ساپاسىن جاقسارتۋ“ رەفورماسىن تەرەڭدەتىپ، ساۋدانىڭ تۇزىمدىك وزىندىك قۇنىن تومەندەتۋگە دەم بەرىپ، بارلىق قاجىر - قايراتتى جۇمساي وتىرىپ جاقسى دامۋ ورتاسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك.

　　تەكسەرىپ - بەكىتۋدى ازايتۋ ارقىلى قىزمەت وتەۋ جاقسارىپ، قارجى قوسىپ كاسىپتى كوركەيتۋگە قولايلىلىق جاراتىلادى. بازاردىڭ بايلىقتى ورنالاستىرۋى ەڭ ءونىمدى فورما بولىپ تابىلادى. بازارعا كىرۋگە رۇقسات ەتىلمەيتىندەر ءتىزىمىن اناعۇرلىم ىقشامداپ، ”تيىم سالىنباعانداردىڭ بازارعا كىرۋىنە رۇقسات ەتۋ“دىڭ جاپپاي تياناقتانۋىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك. ۇكىمەت باسقارماۋعا ءتيىستى ىستەردى بازارعا تاپسىرىپ، بايلىقتىڭ توتە ورنالاسۋىن ەڭ جوعارعى شەكتە ازايتىپ، تەكسەرىپ - بەكىتۋ ىستەرىنىڭ قىسقارتۋعا تيىستىلەرىن تۇگەل قىسقارتىپ، شىنىندا، تەكسەرىپ - بەكىتۋگە تيىستىلەرىنىڭ جۇمىس بارىسى مەن جۇمىس بۋىندارىن قىسقارتىپ، كاسىپورىنداردىڭ تەكسەرىپ - بەكىتتىرۋگە كوپ ۋاقىت جۇمساماي، كوبىرەك ۋاقىت شىعارىپ بازارمەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. بيىل كاسىپورىنعا ساياتىن بارلىق تيجارات رۇقساتى ىستەرىندە ”كۋالىك پەن كىناشقانى ايىرۋ“ رەفورماسىن جۇرگىزىپ، كاسىپورىنداردىڭ تيجارات كۋالىگىن اناعۇرلىم تەز الۋىنا قولايلىلىق جاراتۋ، سونداي - اق تەز ارادا تيجاراتىن باستاتقىزۋ، ”رۇقسات كۋالىگىن العانمەن تيجارات جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرمەيتىن“ قۇبىلىستى باتىل تۇردە تۇزەتۋ؛ ينجەنەريالىق قۇرىلىس نىساندارىن تەكسەرىپ - بەكىتۋ ءتۇزىمى رەفورماسىن بۇكىل ەل كولەمىندە جۇرگىزىپ، تۇتاس بارىستاعى تەكسەرىپ - بەكىتۋدىڭ بارىنشا قىسقارۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. پاتەنت تەكسەرۋ جانە ماركا تىركەتۋ مەرزىمى ۇزدىكسىز قىسقارتىلادى. توراپتا تەكسەرىپ - بەكىتۋدى، قىزمەت وتەۋدى ىلگەرىلەتىپ، مەملەكەت بويىنشا ءبىر تۇلعالانعان توراپتا ۇكىمەتتىك قىزمەت وتەۋ تەكشەسىن قۇرۋدى مىقتى يگەرىپ، توراپتا ءبىر تۇتاس ءبىتىرۋدى، جەر اتتاپ ءبىتىرۋدى تەز ىسكە اسىرىپ، اناعۇرلىم كوپ راسمياتتاردى كەزدەسپەي - اق ءبىتىرۋ مۇمكىندىگىنە يە ەتىپ، شىنىندا، ناق مايدانعا بارىپ بىتىرۋگە ءتيىستى ىستەردى ”ءبىر تەرەزەدە قابىلداۋ، شەكتى مەرزىمدە قاراپ اياقتاتۋ“، ”ەڭ كوپ دەگەندە ءبىر جولدا ءبىتىرۋ“ كەرەك. ”كۋالىكتى ازايتىپ، حالىققا قولايلىلىق جاساۋ“ رەفورما ارەكەتىن ۇزدىكسىز ورىستەتىپ، كاسىپورىنداردى جانە بۇقارانى ۇساق - تۇيەك انىقتامالارمەن اۋرەلەمەۋ قاجەت. ۇكىمەتتىك قىزمەت وتەۋ جونىندە ”جاقسى، ناشار باعاسىن بەرۋ“ ءتۇزىمىن ورناتىپ، قىزمەت وتەۋ ونىمدىلىگىن كاسىپورىندار مەن بۇقاراعا باعالاتقىزۋ ءتيىس. ۇكىمەت تاراۋلارىنىڭ جاقسى قىزمەت وتەۋى ءتيىستى بورىشى، جاقسى قىزمەت وتەمەۋى جاۋاپكەرلىگىن اتقارماعاندىعى بولىپ تابىلادى.

　　ءادىل باقىلاۋ - باسقارۋ ارقىلى ادىلەتتى باسەكە جەبەلەدى. ءادىل باسەكە بازار ەكونوميكاسىنىڭ وزەگى، ءادىل باقىلاۋ - باسقارۋ ادىلەتتى باسەكەنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. ءادىل باسەكەنى تەكسەرۋ مەن ادىلدىكتى باقىلاۋ - باسقارۋ تۇزىمىنە رەفورما جاسالىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، بازاردى بىرلىككە كەلتىرۋگە جانە ءادىل باسەكەگە كەدەرگى بولاتىن ءتۇرلى بەلگىلەمەلەر مەن ادىستەر جەدەل اداقتالادى. اكىمشىلىك ىقشامدالىپ، جۇمىسقا قولايلىلىق تۋىلادى. ەرەجە قانشالىقتى قاراپايىم، جاريا بولعان سايىن، باقىلاۋ - باسقارۋ سونشاما پارمەندى، ءونىمدى بولادى. مەملەكەت دەڭگەيىندە ءبىر تۇتاس باقىلاۋ - باسقارۋ ەرەجەسى مەن ولشەمىن جاساۋعا ءمان بەرىلەدى، سوندىقتان جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەر نەگىزگى كۇشىن ءادىل باقىلاۋ - باسقارۋعا جۇمساۋلارى كەرەك. ”تەكسەرىلەتىندەردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا تەكسەرۋدى، زاڭ اتقارۋشىلاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا جىبەرۋدى، تەكسەرۋ ناتيجەسىن جاريالاۋ“دى تاراۋلار اتتاپ بىرلەسىپ باقىلاۋ - باسقارۋدى ىلگەرىلەتىپ، سەنىمدىلىكتى باقىلاپ - باسقارۋ مەن ”ينتەرنەت + باقىلاۋ - باسقارۋ“ رەفورماسىن جولعا قويىپ، قورشاعان ورتا، ءورت ءوشىرۋ، ورتتەن ساقتانۋ، سالىق ىستەرى، بازاردى باقىلاۋ - باسقارۋ سىندى زاڭ اتقارۋ تاسىلدەرى ساپالىلاندىرىلىپ، زاڭعا قايشىلىق جاساعانداردى زاڭ بويىنشا قاتاڭ جازالاپ، زاڭعا بويسۇناتىنداردى ورىنسىز مازالاماۋ كەرەك. جالپىلىق اكىمشىلىك زاڭ اتقارۋ رەفورماسى تەرەڭدەتىلىپ، اكىمشىلىك جازا ىستەرى اداقتالادى جانە ارناعا تۇسىرىلەدى، باس - باسىنا تەكسەرۋ، قايتالاپ تەكسەرۋ قاتاڭ جونگە سالىنادى. باقىلاپ - باسقارۋشى جونىنەن دە باقىلاپ - باسقارۋدى كۇشەيتۋ، ولارعا ەرەجە بەلگىلەۋ ءتيىس، زاڭدى تالعامدى اتقارۋعا، ءوز بىلگەنىنشە اتقارۋعا مۇلدە جول قويماۋ، كاسىپورىن مەن جۇرتشىلىقتى قيناۋعا جول بەرمەۋ كەرەك. جالعان - جارامسىز تاۋارلاردى ءوندىرۋ، ساتۋ سياقتى زاڭعا قايشى ارەكەتتەرگە زاڭ بويىنشا سوققى بەرۋ، زاڭعا اۋىر قايشىلىق جاساعانداردى اياۋسىز جازالاۋ. سەنىمسىزدىك جاساعانداردى بىرلەسىپ جازالاۋ - ساقتاندىرۋ ءتۇزىلىسىن كەمەلدەندىرىپ، ءتۇرلى بازار تۇلعالارىنىڭ زاڭدى تۇردە، ادال، سەنىمدى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋىن جەبەۋ. ءادىل باقىلاپ - باسقارۋ ارقىلى باسقارۋدا ءادىل، ءونىمدى، جاندى بولۋ كەرەك.

　　رەفورما ارقىلى كاسىپورىنداردان الىناتىن قاتىستى اقىلاردى تومەندەتۋگە دەم بەرىلەدى. ەلەكتر كۇشىن بازارلاندىرۋ رەفورماسى تەرەڭدەتىلىپ، ەلەكتر باعاسىنىڭ ۇستەمە اقىسى اداقتالىپ، جاساۋ كاسىبىنىڭ ەلەكتر ىستەتۋ وزىندىك قۇنى تومەندەتىلىپ، جاي ونەركاسىپ - ساۋدا سالاسىنىڭ ەلەكتر باعاسى ورتا ەسەپپەن ٪ 10 تومەندەيدى. اقى الىناتىن تاس جول ءتۇزىمى رەفورماسى تەرەڭدەتىلىپ، جولدان، كوپىردەن ءوتۋ اقىسىن تومەندەتۋگە دەم بەرىلەدى، جولاۋشى، جۇك تاسىمال اۆتوكولىكتەرىن ۇيلەسىمسىز تەكسەرىپ - بەكىتۋ جانە ولاردان الباتى اقى الۋ، اقشالاي ايىپ سالۋ جونگە سالىنادى. 2 جىل ىشىندە بۇكىل ەلدەگى جوعارى قارقىندى تاس جولداردىڭ ولكە شەكارالارىنداعى اقى الۋ پۋنكتتەرى نەگىزىنەن كۇشىنەن قالدىرىلىپ، اۆتوكولىكتەر جەدەل ءوتۋ، جەدەل اقى الۋ جۇزەگە اسىپ، كەپتەلىس ازايىپ، بۇقاراعا قولايلىلىق جاراتىلادى. ءبىر توپ تەمىر جولداردان، پورتتاردان اقى الۋ كۇشىنەن قالدىرىلادى نەمەسە الىناتىن اقى ازايتىلادى. دانەكەرلىك قىزمەت وتەۋدەن اقى الۋ ارەكەتى ارناۋلى جونگە سالىنادى. اكىمشىلىك ءىس سيپاتىندىق اقى الۋ ۇزدىكسىز اداقتالادى جانە جۇيەگە تۇسىرىلەدى. اقى الۋ ءتىزىمىنىڭ بۇكىل ەل بويىنشا ءبىر تۇتاس قىزمەت وتەۋ جۇيەسى قۇرىلىسى تەزدەتىلىپ، اقى الۋدىڭ اشىق، جاريالى بولۋىنا جول اشىلىپ، الباتى اقى العاندارعا تاسالاناتىن جەر قالدىرماۋ كەرەك.

　　(3) جاڭالىق اشۋدىڭ دامۋعا جەتەكشىلىك ەتۋىنەن جازباي، تىڭ قوزعاۋشى قۋات باۋلىپ جەتىلدىرىلەدى. ەلىمىزدە ادام كۇشى، دارىندىلار بايلىعىنىڭ مول بولۋى، ەل ءىشى بازارىنىڭ وراسان زور بولۋى سىندى جالپىلىق باسىمدىق ساۋلەلەندىرىلەدى، عىلىم - تەحنيكالىق زەرتتەۋ - اشۋ مەن شارۋاشىلىقتاندىرىپ قولدانۋ مەحانيزمىنە رەفورما جاساپ جانە وندا جاڭالىق اشىپ، كاسىپتىك رۋح بار كۇشپەن جەتىلدىرىلىپ، جاڭا، كونە قوزعاۋشى قۋاتتىڭ جالعاسۋى مەن الماسۋى جەبەلەدى.

　　ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى جاڭالاۋعا، دارەجەسىن جوعارىلاتۋعا دەم بەرىلەدى. جاساۋ كاسىبىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن جەبەۋ ارقاۋ ەتىلىپ، ونەركاسىپ نەگىزى جانە تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ قابىلەتى نىعايتىلىپ، وزىق جاساۋ كاسىبى مەن وسى زامانعى قىزمەت وتەۋ كاسىبىنىڭ توعىسا دامۋى جەبەلىپ، جاساۋ كاسىبىندە قۇدىرەتتى ەل قۇرۋ جەدەلدەتىلەدى. ونەركاسىپ ينتەرنەتى تەكشەسى قۇرىلىپ، ”زەردە +“ ارناسى كەڭەيتىلىپ، جاساۋ كاسىبىنىڭ تيبىندە بۇرىلىس جاساپ، دارەجەسىن وسىرۋگە قۋات ۇستەلەدى. كاسىپورىنداردىڭ تەحنيكالىق جاقتان قايتا قۇرىلۋى مەن جابدىق جاڭالاۋىنا قولداۋ كورسەتىلىپ، تۇراقتى مۇلىكتىڭ توزۋ مەرزىمىنىڭ قىسقارۋى جونىنەن جەڭىلدىك بەرۋ ساياساتى تۇتاس جاساۋ كاسىبى سالاسىنا دەيىن كەڭەيتىلەدى. ساپانىڭ نەگىزدىك تىرەكتىك رولى كۇشەيتىلىپ، ولشەمنىڭ حالىقارالىق وزىق دەڭگەيمەن ۇشتاسۋى ىلگەرىلەتىلىپ، ءونىم مەن قىزمەت وتەۋدىڭ ساپاسى جوعارىلاتىلىپ، ەل ءىشى - سىرتىنداعى ءتىپتى دە كوپ قاريدارلاردىڭ جۇڭگودا جاسالعان ونىمدەردى، جۇڭگوشا قىزمەت وتەۋدى تاڭداۋلارىنا مۇمكىندىك جاسالادى.

　　جاڭا گۇلدەنگەن كاسىپ سالالارىنىڭ قارقىندى دامۋى جەبەلەدى. ءىرى ساندى مالىمەت، جاساندى زەردە، ت.ب زەرتتەۋ، اشۋ، قولدانۋ تەرەڭدەتىلىپ، جاڭا ۇرپاق ينفورماتسيا تەحنيكاسى، وزىق جابدىق، بيو ءدارى - دارمەك، جاڭا ەنەرگيالى اۆتوكولىك، جاڭا ماتەريال قاتارلى جاڭا گۇلدەنگەن كاسىپ شوعىرى جەتىلدىرىلەدى، سيفرلى ەكونوميكا ۇلعايتىلادى. سيىسىمدىلىقپەن، ۇقىپتىلىقپەن باقىلاپ - باسقارۋعا تاباندى بولىپ، جاڭا كاسىپ قالىبىن، جاڭا ۇلگىنى دامىتۋعا قولداۋ كورسەتىلەدى، تەكشە ەكونوميكاسىنىڭ، ورتاق يگىلىكتەنەتىن ەكونوميكانىڭ اقاۋسىز جەتىلۋىنە دەم بەرىلەدى. ءار سالا، ءار كاسىپتە ”ينتەرنەت“ ىلگەرىلەتۋ تەزدەتىلەدى. توراپ جىلدامدىعىن ارتتىرىپ، اقىسىن تومەندەتۋگە ۇزدىكسىز دەم بەرىلەدى. مىڭ مەگابايتتىق كەڭ بەلدەۋدى وتباسىلارىنا جەتكىزۋ ەتەك الدىرىلىپ، الىس ارالىقتان ءبىلىم بەرۋ، الىس ارالىقتان ەمدەۋ تورابى جاڭالانىپ، دارەجەسى جوعارىلاتىلادى، جىلجىمالى توراپتىڭ سيىمدىلىعىن مولايتىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋ ىلگەرىلەتىلىپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ توراپ جىلدامدىعى بۇرىنعىدان تەزدەپ، بۇرىنعىدان ورنىقتى بولعاندىعىن شىنايى سەزىنۋىنە مۇمكىندىك جاسالادى. ۇستەگى جىلدا ورتا، شاعىن كاسىپورىنداردىڭ كەڭ بەلدەۋ تورابىنىڭ ورتاشا اقىسى تاعى ٪ 15 تومەندەيدى، جىلجىمالى توراپ نورماسىنىڭ ورتاشا اقىسى تاعى ٪ 20 ۇستىندە تومەندەيدى، ”ءنومىرىن ساقتاپ قالىپ، توراپ اۋىستىرۋ“ بۇكىل ەل كولەمىندە اتقارىلىپ، نورما قوسارلاۋ جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ، الىناتىن اقىنىڭ شىنايى تومەندەۋىنە، تۇتىنۋشىلاردىڭ اپ - ايقىن ۇعىنۋىنا مۇمكىندىك جاسالادى.

　　عىلىم - تەحنيكانىڭ تىرەكتىك قۋاتى ارتتىرىلادى. نەگىزدىك زەرتتەۋ مەن قولدانىلمالى نەگىزدىك زەرتتەۋدى قولداۋ تەبىنى كۇشەيتىلىپ، العاشقى جاڭالىق اشۋ، شەشۋشى، وزەكتى تەحنيكالاردا قامال الۋ كۇشەيتىلەدى. مەملەكەتتىك تاجىريبەحانالاردى ورنالاستىرۋ مىقتى ىلگەرىلەتىلىپ، مەملەكەتتىك ءتۇيىندى تاجىريبەحانالار جۇيەسى قايتا ۇيىمداستىرىلادى. كەلەلى عىلىم - تەحنيكا نىساندارىن ۇيىمداستىرۋ جانە باسقارۋ كەمەلدەندىرىلەدى. كاسىپورىندى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن، ءوندىرۋ، وقىتۋ، زەرتتەۋ ءبىر تۇلعالاندىرىلعان جاڭالىق اشۋ مەحانيزمى اقاۋسىزداندىرىلىپ، ءىرى عىلىم - تەحنيكالىق نىساندارىن كاسىپورىن باس بولىپ اتقارۋعا قولداۋ كورسەتىلەدى. عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ بايلىعىن اشىق ۇستاۋ، ورتاق يگىلىكتەنۋ تەكشەسىن قۇرۋ جەدەلدەتىلىپ، ورتاشا، شاعىن كاسىپورىنداردىڭ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋىنا قىزمەت وتەۋ كۇشەيتىلەدى. حالىقارالىق جاڭالىق اشۋ سەلبەستىگى ۇلعايتىلادى. ءبىلىم مەنشىگى ۇقىعىن قورعاۋ جاپپاي كۇشەيتىلىپ، ءبىلىم مەنشىگى ۇقىعىنا قول سۇعۋعا جازا سيپاتتى تولەم بەرۋ ءتۇزىمى اقاۋسىزداندىرىلادى، تاپقىرلىق، جاسامپازدىق جاراتۋ جانە ونى وندىرگىش كۇشكە اينالدىرىپ قولدانۋ جەبەلەدى. عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ، ءمانى جاعىنان ايتقاندا، ادامنىڭ جاسامپازدىق قيمىلى بولىپ تابىلادى. عىلمي زەرتتەۋشىلەردى تولىق قۇرمەتتەۋ جانە ولارعا سەنىم ءبىلدىرۋ، جاڭالىق اشۋشى توپتار مەن كوش باسشىسى بولعان دارىندىلارعا اناعۇرلىم زور ادام، قازىنا، زاتتىق ماتەريال ورنالاستىرۋ ۇقىعى مەن تەحنيكالىق باعدار بەلگىلەۋ ۇقىعىن بەرۋ كەرەك. نەگىزدىك زەرتتەۋ نىساندارىنىڭ جاناما قاراجات سالىستىرماسى ونان ارى جوعارىلاتىلىپ، نىسان قارجىلارىن ”كوتەرمەگە الۋ ءتۇزىمى“ن قولدانۋ رەفورماسىن تۇيىندە سىناق ەتۋ ەتەك الدىرىلادى، پاندەر سالىستىرماسىنا شەك قويىلمايدى، ولاردى پايدالانۋدى عىلمي زەرتتەۋشى توپ دەربەس ۇيعارادى. عىلىم - تەحنيكا جەتىستىكتەرىن باعالاۋ مەحانيزمى كەمەلدەندىرىلەدى. عىلىم - تەحنيكا ءتۇزىلىسى رەفورماسى شارالارىن تياناقتاندىرىپ، ونىمدىلىككە قول جەتكىزۋگە كۇش سالۋ كەرەك، رەفورما ساياساتتارىن اۋىزدا عانا ايتىپ، حۇجاتتا عانا قالدىرۋعا استە بولمايدى. قىم - قۋىت راسمياتتاردى بارىنشا ازايتىپ، عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ زەيىن قويا وتىرىپ ۇيرەنۋىنە، جاڭالىق اشىپ، تابىس جاراتۋىنا مۇمكىندىك جاسالادى. عىلمي زەرتتەۋ قۇلقى مەن ۇيرەنۋ ستيلى قۇرىلىسى كۇشەيتىلەدى، عىلىم جولىندا سالعىرتسۋدان، ۇشقالاقتىقتان قاتاڭ ساقتانۋ كەرەك. ەلىمىزدە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ زور كولەمدەگى عىلىم - تەحنيكا دارىندىلارى قوسىنى بار، تاماشا عىلمي زەرتتەۋ ەكولوگياسى جەتىلدىرىلەتىن بولسا، وندا ءار الۋان دارىندىلار باسەكەمەن شىعاتىن، جاڭالىق اشۋ جەتىستىكتەرى قاۋلاپ جارىققا شىعاتىن جالىندى جاعداي جاراتىلادى.
　كوپ بولىپ شارۋاشىلىق قۇرۋ، جالپى جۇمىلا جاڭالىق اشۋ اناعۇرلىم ىشكەرىلەتىلەدى. ءتىپتى دە كوپ قوعامدىق تۇلعالار جاڭالىق اشۋعا، شارۋاشىلىق قۇرۋعا ىنتالاندىرىلادى، ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ مۇمكىندىكتەرى ءورىس الدىرىلىپ، كەشەندى قىزمەت وتەۋ كۇشەيتىلىپ، شارۋاشىلىق قۇرۋ مەن جاڭالىق اشۋدان ۇلگى كورسەتۋ بازاسىنىڭ جەتەكتەۋ رولى ساۋلەلەندىرىلەدى. جالپىعا ءتيىمدى قولداۋ كۇشەيتىلىپ، شاعىن كولەمدە سالىق تاپسىرۋشىلاردىڭ ارتقان قۇن سالىعىنىڭ سالىق تاپسىرۋ نەگىزدىك سانى ايلىق ساتىلۋ سوماسى 30 مىڭ يۋان بولۋدان 100 مىڭ يۋان بولۋ سىندى سالىق جەڭىلدىك ساياساتى ويداعىداي تياناقتاندىرىلادى. فينانستىق قولداۋ مەحانيزمىنە رەفورما جاسالىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، عىلىم - تەحنيكا سەكتورى قۇرىلادى جانە تىركەۋ ءتۇزىمى تۇيىندە سىناق ەتىلەدى، شارۋاشىلىق قۇرۋ جانە جاڭالىق اشۋ فينانستىق زايومىن تاراتۋعا شابىت بەرىلىپ، ءبىلىم مەنشىگى ۇقىعىن كەپىلگە قويىپ قارجى قۇراۋ ۇلعايتىلادى؛ شارۋاشىلىق قۇرۋدى قارجىلاندىرۋ دامىتىلادى جانە وعان قولداۋ كورسەتىلەدى. دارىندىلاردى جەتىلدىرۋ، ىستەتۋ، باعالاۋ مەحانيزمى رەفورمالانىپ جانە مۇلتىكسىزدەندىرىلىپ، شەتەلدە وقۋىن تاۋىسىپ ەلگە ورالعاندار مەن شەتەلدىك دارىندىلارعا قىزمەت وتەۋ ساپالىلاندىرىلادى. بازار قاجەتىنە باعىتتاۋ مەن گۋمانيتارلىق رۋحتى ايگىلەۋ ءوزارا ۇشتاستىرىلىپ، ءتۇرلى دارىندىلار ۇتىمدى باۋرالىپ، ورىندى ىستەتىلسە، جۇڭگونىڭ جاڭالىق اشۋى، ءسوزسىز، اناعۇرلىم ويداعىداي دامىتىلىپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ العا باسۋىنا ءتيىستى ۇلەسىن قوساتىن بولادى.

　　(4) قۋاتتى ەل ءىشى بازارىنىڭ قالىپتاسۋى جەبەلىپ، ىشكى سۇرانىمنىڭ كومەسكى كۇشى تىنباي جانداندىرىلادى. تۇتىنۋدىڭ نەگىزدىك رولى، قارجىلاندىرۋدىڭ شەشۋشى رولى تولىق كادەگە جاراتىلىپ، ىشكى ۇتىمدى سۇرانىس ورنىقتىرىلىپ، ەكونوميكانىڭ ورنىقتى اينالىمىنا مىعىم تىرەك دايىندالادى.

　　تۇتىنۋدىڭ ورنىقتى ارتۋى جەبەلەدى. قالا، اۋىل تۇرعىندار كىرىسىن مولايتۋ كوپ جولدارمەن جەبەلىپ، تۇتىنۋ قۋاتى ارتتىرىلادى. جەكەلەر تابىس سالىعىنىڭ جاڭادان وزگەرىس ەنگىزىلگەن زاڭى ويداعىداي تياناقتاندىرىلىپ، سالىقتى كەمەيتۋ ساياساتىنا ۇيلەسەتىن 80 ميلليون سالىق تاپسىرۋشى ودان يگىلىكتەنەدى. تۇتىنۋ سۇرانىسىنىڭ تىڭ وزگەرىسىنە سايكەسىپ، ساپالى ونىمدەر مەن قىزمەت وتەۋ ۇسىنىمى كوپ جولدارمەن ارتتىرىلادى، حالىقتىق كاپيتالدىڭ كىرۋىندەگى بوگەتتەردى ارىلتۋ تەزدەتىلەدى. ەلىمىزدە 60 جاستان اسقان حالىق 250 ميلليونعا جەتتى. قارتتاردى كۇتىمدەۋ، وتە - موتە، قارتتاردى الەۋمەتتىك اۋماقتاردا كۇتىمدەۋ جۇمىسىن بارىنشا دامىتىپ، الەۋمەتتىك اۋماقتاردى كۇندىز كۇتىمدەۋ، ساۋىقتىرۋ - كۇتۋ، تاماقتانۋعا، ارەكەت جاساۋعا دەمەۋ بەرۋ سياقتى قىزمەت وتەۋلەرمەن قامداعان قۇرىلىمدارعا سالىق اقىسىن كەمەيتۋ، كەشىرىم ەتۋ، قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋ، سۋ، توك، گاز جانە جىلۋ باعاسىنان تيىمدىلىك جاساۋ سياقتى قولداۋ كورسەتىلەدى، جاڭادان سالىنعان تۇرعىندار رايونىندا الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ قارتتار كۇتىمى جونىنەن قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارى سايكەستى سالىنۋ ءتيىس، اۋىل - قىستاقتاردا قارتتاردى كۇتىمدەۋ جونىنەن قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارى قۇرىلىسى كۇشەيتىلىپ، ەمدەۋ مەن كۇتىمدەۋدى ۇشتاستىرۋ سىندى ساياساتتارعا رەفورما جاسالىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، ۇزاق مەرزىمدىك قاراۋ - كۇتۋ قامسىزداندىرۋىن تۇيىندە سىناق ەتۋ كەڭەيتىلەدى، قارتتار قارتايعاندا باقىتتى بولسا، ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعى دا ءماندى بولادى. نارەستە - سابيلەر كۇتىمى بارلىق وتباسىنا سايادى. ەكى بالالى بولۋعا جاپپاي جول قويۋ ساياساتى اتقارىلعاننان كەيىنگى تىڭ جاعدايلارعا قاراتا نارەستە - سابيلەر كۇتىمى جونىنەن ءتۇرلى فورمادا قىزمەت وتەۋدى دامىتىپ، قوعامدىق كۇشتەردىڭ بالالاردى اماناتپەن باعىپ - قاعۋعا قىزمەت وتەۋ قۇرىلىمىن قۇرۋىنا قولداۋ بەرىلەدى، بالالاردىڭ حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىزداندىرۋ كۇشەيتىلەدى. وتباسىلىق قىزمەت وتەۋ كاسىبىنىڭ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، كولەمىن كەڭەيتۋ جەبەلەدى. تولىق سەكتورلى ساياحات دامىتىلادى، ساياحات كاسىبى زورايتىلادى. اۆتوموبيل تۇتىنۋ ورنىقتىرىلىپ، جاڭا ەنەرگيالى اۆتوموبيل ساتىپ الۋعا تيىمدىلىك جاساۋ ساياساتى جالعاستى اتقارىلادى. زارياتتاۋ، سۋتەكتەندىرۋ سياقتى قۇرىلعىلار قۇرىلىسى ىلگەرىلەتىلەدى. تۇتىنۋدىڭ جاڭا قالىبى مەن جاڭا ۇلگىسى دامىتىلىپ، توراپتا تۇتىنۋ مەن توراپتان تىس تۇتىنۋدىڭ توعىسا دامۋى جەبەلىپ، تۇتىنۋدىڭ جاڭا ارتۋ تۇيىندەرى جەتىلدىرىلەدى. اۋىل - قىستاق اينالىم تورابى اقاۋسىزداندىرىلىپ، ەلەكتروندىق ساۋدا مەن جەدەل جەتكىزۋ كاسىبىنىڭ دامۋىنا قولداۋ كورسەتىلەدى. تۇتىنۋشىلاردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قورعاۋ كۇشەيتىلىپ، جۇرتشىلىقتىڭ الاڭسىز، قولايلى تۇتىنۋىنا مۇمكىندىك جاسالادى.

　　ۇتىمدى قارجىلاندىرۋ ۇيلەسىمدى كەڭەيتىلەدى. مەملەكەتتىڭ دامۋ ستراتەگياسى مىقتى مەڭگەرىلىپ، ءبىر توپ ءتۇيىندى نىساندار جەدەلدەتە اتقارىلادى. تەمىر جول قۇرىلىسىنا 800 ميلليارد يۋان، تاس جول، سۋ جولى تاسىمالىنا ءبىر تريلليون 800 ميلليارد يۋان قارجى قوسۋدى ورىنداپ، سۋ يگىلىگىنەن جانە دە ءبىر توپ ءتۇيىندى ينجەنەريا جۇمىسىن باستاپ، سىچۋان - شيزاڭ تەمىر جولىن جوسپارلاپ سالۋ تەزدەتىلىپ، قالا ارالىق قاتىناس، زات اينالىمى، قالا ىستەرى، اپاتتان ساقتانۋ جانە ونى جونگە سالۋ، حالىقتىق جانە جالپىلىق اۆياتسيا سياقتى نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى قارجىلاندىرۋ تەبىنى ارتتىرىلادى، جاڭا ۇرپاق ينفورماتسيا نەگىزدىك قۇرىلعىلارى قۇرىلىسى كۇشەيتىلەدى. بيىل ورتالىقتىڭ مەجە ەسەبى كولەمىندە ورنالاستىرىلعان قارجى 577 ميلليارد 600 ميلليون يۋان بولىپ، وتكەن جىلداعىدان 40 ميلليارد يۋان ارتتىرىلادى. نىساندىق قارجى توپتاۋ فورمالارىنا جاڭالىق جاسالىپ، نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسى سياقتى نىسانداردىڭ كاپيتال قور سالىستىرماسى لايىقتى تومەندەتىلىپ، گۇلدەندىرۋ سيپاتتى فينانس قۇرالدارى ويداعىداي پايدالانىلادى، ءتىپتى دە مول حالىقتىق كاپيتال ءتۇيىندى سالا نىساندارى قۇرىلىسىنا ات سالىسۋعا باۋرالادى. حالىقتىق قارجىلاندىرۋدى قولداۋ ساياساتى تياناقتاندىرىلىپ، ۇكىمەت پەن قوعامدىق كاپيتال سەلبەستىگى ءتارتىپتى ىلگەرىلەتىلەدى. مەردىگەر شاقىرۋ، مەردىگەرلىككە مالىمدەۋ تۇزىمىنە رەفورما جاسالادى جانە كەمەلدەندىرىلەدى. ۇكىمەت سەنىمدىلىكتى دارىپتەپ، ۋادەدە تۇرۋعا باستاماشى بولىپ، استە ”جاڭا باستىق كونە ەسەپتى مويىندامايتىن“ بولماۋى، كاسىپورىنداردىڭ كەشىكتىرىلگەن اقشاسىن جىل سوڭىنان بۇرىن جارىمىنان استامىن قايتارىپ بەرۋى كەرەك، قايتالاي كەشىكتىرۋگە استە جول بەرىلمەيدى.

　　(5) جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋداي مىندەتتى ولشەم ەتىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ جانە اۋىل - قىستاقتاردى گۇلدەندىرۋ تياناقتى ىلگەرىلەتىلەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن، اۋىل - قىستاقتى الدىمەن دامىتۋدان بۇلجىماي، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ مەن اۋىل - قىستاقتاردى گۇلدەندىرۋدى ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ ۇلاستىرۋ كۇشەيتىلىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ نىساناسىنىڭ مەرزىمىندە ورىندالۋىنا، ديقاندار تۇرمىسىنىڭ دوڭگەلەك داۋلەتتى ورەگە جەتۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتىلەدى.

　　كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋدان قامال الۋ شايقاسى جۇرگىزىلەدى. ”ەكىدەن تارىقتىرماۋ، ءۇشتى قامتاماسىز ەتۋ“دى ىسكە اسىرۋدا ءدوپ كەلگەن كورنەكتى ماسەلەلەر ءتۇيىندى تۇردە ويداعىداي شەشىلىپ، ”ءۇش رايون، ءۇش وبلىس“ سياقتى ەرەكشە كەدەي وڭىرلەردىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ تەبىنى ارتتىرىلىپ، نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسى كۇشەيتىلىپ، ەرەكشە كەدەي حالىققا بولعان قامتاماسىزداندىرۋ شارالارى تياناقتاندىرىلادى. كەدەيلىكتەن ارىلىپ اۋقاتتانۋ كاسىپ سالاسىنىڭ دەمەۋىنەن قول ۇزە المايدى، سول ءۇشىن كەدەي وڭىرلەردىڭ ەرەكشە، باسىمدىققا يە كاسىپ سالالارىن دامىتۋىن بار كۇشپەن سۇيەمەلدەۋ كەرەك. كەدەي وڭىرلەردە وقۋدان قالۋدى تەجەپ، وقۋعا ءتۇسۋدى قامتاماسىز ەتۋ ارناۋلى قيمىلىن ورىستەتىپ، وقۋدان قالۋ سالىستىرماسىن كورنەكتى ازايتىپ، ءتۇيىندى جوعارى مەكتەپتەردىڭ اۋىل - قىستاقتان جانە كەدەي وڭىرلەردەن ارناۋلى قابىلدايتىن وقۋشى سانىن ۇزبەي ارتتىرىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان كەدەيلىكتى بوگەيتىن وقۋ - اعارتۋ دەگەن وسى ءبىر تۇبىرىنەن وڭاۋ شاراسىن ويداعىداي پايدالانۋ كەرەك. ”13 - بەسجىلدىق“ كەدەيلەردى باسقا جەرلەرگە كوشىرىپ سۇيەمەلدەۋ جوبا قۇرىلىسى مىندەتتەرى نەگىزىنەن ورىندالدى، ەندى جالعاستى سۇيەمەلدەۋ كۇشەيتىلەدى. كەدەيلىك قالپاعىن العان اۋدان مەن كەدەيلىكتەن ارىلعان حالىققا قاراتىلعان سۇيەمەلدەۋ ساياساتتارى جانە دە ءبىر مەزگىل جالعاستىرىلىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدىڭ تابىستارىن بەكەمدەۋ كەرەك. باعالاۋ، باقىلاۋ ءتۇزىمى كەمەلدەندىرىلىپ، ورتالىقتىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدى ارناۋلى شارلاپ تەكسەرۋ تابىستارى ويداعىداي پايدالانىلادى. كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ شەشۋشى ساتىسىنا جەتكەن سايىن، قىزمەتتەردى شىنايى، ۇقىپتى يگەرىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدىڭ ناقتى ءونىمى بولۋىنا، باياندى جالعاسۋىنا، تاريح سىنىنان وتە الۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ كەرەك.

　　اۋىل شارۋاشىلىعى، اسىرەسە، استىق ءوندىرىسى ويداعىداي يگەرىلەدى. ءبىر ميلليارد 400 ميلليونعا جۋىق جۇڭگو حالقى ازىق - تۇلىك ماسەلەسىن، ءسوز جوق، ءوزى مەڭگەرۋى كەرەك. استىقتىڭ ءونىم مولشەرى ورنىقتىرىلىپ، ءونىم سورتى قۇرىلىمى ساپالىلاندىرىلادى. ەگىنجاي، سۋ يگىلىگى قۇرىلىسى كۇشەيتىلىپ، جوعارى ولشەمدەگى ەگىنجاي اۋماعى 80 ميلليون مۋدىڭ ۇستىندە تىڭنان قوسىلادى. شوشقا سياقتى مال، قۇس ءوندىرىسى ورنىقتىرىلىپ، افريكا شوشقا وباسى سياقتى ىندەتتەردىڭ ويداعىداي الدى الىنادى جانە تىزگىندەلەدى. اۋىل شارۋاشىلىق عىلىم - تەحنيكاسىنا رەفورما جاساۋ، جاڭالىق اشۋ اياق الىسى تەزدەتىلىپ، وسى زامانعى ەگىنشىلىكتى كۇش سالا دامىتىلىپ، وزىق قولدانىلمالى تەحنيكانى جالپىلاستىرۋ كۇشەيتىلىپ، جاعراپيالىق بەلگى العان اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن قورعاۋ ينجەنەرياسى اتقارىلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن تولىق بارىستىق ماشينالاندىرۋ ىلگەرىلەتىلەدى. وتباسى ەگىس الاڭى، ديقاندار سەلبەستىك كووپەراتيۆى سياقتى جاڭاشا تيجارات تۇلعالارى جەتىلدىرىلىپ، ۇساق ديقان قوجالىقتارىنا بەيىمدەلگەن قوعامدىق قىزمەت وتەۋ كۇشەيتىلىپ، الۋان فورماداعى كولەمدەنگەن تيجارات وركەندەتىلەدى. نەگىزگى استىق ءوندىرۋ رايوندارىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن جىنتىكتەپ مانەرلەۋىنە قولداۋ كورسەتىلەدى. اۋىلعا قايتىپ، اۋىلعا بارىپ شارۋاشىلىق قۇرۋعا، جاڭالىق اشۋعا قولداۋ كورسەتىلىپ، 1 -، 2 -، 3 - كاسىپتىڭ توعىسا دامۋى ىلگەرىلەتىلىپ، اۋدان وڭىرىندىك ەكونوميكا زورايتىلادى. جۇمىس ىستەۋدەن كىرەتىن كىرىس ديقاندار كىرىسىن مولايتۋدا نەگىزگى ۇلەستى ۇستايدى. ديقان جۇمىسكەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسىن بەرمەي كەشەۋىلدەتۋ ماسەلەسىن تۇبىرىنەن وڭاپ، ارناۋلى اكىمشىلىك زاڭ ەرەجەلەردى دەن قويا جاساپ، تابان ەت، ماڭداي تەرىن توككەن ديقان جۇمىسكەرلەرىنىڭ الۋعا ءتيىستى ەڭبەكاقىسىن ۋاعىندا الۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ كەرەك.

　　اۋىل - قىستاق قۇرىلىسى تىڭعىلىقتى ىلگەرىلەتىلەدى. قۇرىلىس جوباسى عىلمي جولمەن جاسالىپ جانە اتقارىلىپ، ءوندىرىس، تۇرمىس شارت - جاعدايى كۇش سالا جاقسارتىلادى. اۋىل - قىستاقتاردىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگىن بەكەمدەپ ساپالىلاندىرۋ ينجەنەرياسىن اتقارۋ جەدەلدەتىلىپ، بيىل جانە كەلەر جىل ىشىندە اۋىز سۋ قيىنشىلىعى بار حالىقتىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى ويداعىداي شەشىلىپ، 60 ميلليون اۋىل - قىستاق حالقىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ورەسى جوعارىلاتىلادى. اۋىل - قىستاق ەلەكتر تورابىنىڭ دارەجەسىن كوتەرىپ جاڭالاۋدىڭ جاڭا كەزەكتى جۇمىسى ورىندالادى. اۋىل - قىستاق تاس جولىنان 200 مىڭ كيلومەترى تىڭنان، قايتا سالىنادى. اۋىل - قىستاقتىڭ حاۋىپتى ۇيلەرىن جاڭالاۋ جالعاستى ىلگەرىلەتىلەدى. اۋىل - قىستاق قونىستانۋ ورتاسىن وڭاۋدى جەر جاعدايىنا قاراي ىستەپ، ”دارەتحانا توڭكەرىسىن“، قوقىر - قوقسىق، لاس سۋلاردى جونگە سالۋدى ىلگەرىلەتىپ، كورىكتى اۋىل - قىستاق گۇلدەندىرىلەدى.

　　اۋىل - قىستاق رەفورماسى جاپپاي تەرەڭدەتىلەدى. اۋىل - قىستاق جەرىن پايدالانۋعا الۋ، كوللەكتيۆ تيجاراتىندىق قۇرىلىستىق جەردى بازارعا سالۋ، قورا - جايلىق جەر ءتۇزىمى رەفورماسىن تۇيىندە سىناق ەتۋ تابىستارى جالپىلاستىرىلادى. كوللەكتيۆ مال - مۇلىك ۇقىعى، كوللەكتيۆ ورمان ۇقىعى، مەملەكەت مەنشىگىندەگى ورمان ءوڭىرى مەن ورمان الاڭى، تىڭ يگەرۋ، قامداۋ - ساتۋ كووپەراتيۆى، ت.ب رەفورمالار تەرەڭدەتىلەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋ، قورعاۋ جۇيەسىنە رەفورما جاسالىپ، كەمەلدەندىرىلىپ، استىق باعاسىنىڭ بازارلانۋ جولىمەن قالىپتاسۋ مەحانيزمى اقاۋسىزداندىرىلادى. اۋىل شارۋاشىلىعىن ساياساتتىق قامسىزداندىرۋ رەفورماسىنىڭ سىناق تۇيىندەرى كەڭەيتىلەدى. اۋىل - قىستاققا فينانستىق قىزمەت وتەۋدە جاڭالىق اشىلادى جانە كۇشەيتىلەدى. اۋىل - قىستاق رەفورماسى باياندى تەرەڭدەتىلىپ، ۇلان - بايتاق اۋىل - قىستاقتار تىڭ جالىندى ومىرشەڭدىك كۇش بايقاتاتىن بولادى.

　　(6) وڭىرلىك سايكەسە دامۋ جەبەلىپ، جاڭاشا قالا - قالاشىقتانۋ ساپاسى جوعارىلايدى. دامۋدىڭ تەڭ، بىركەلكى بولماۋ ماسەلەسىن شەشۋدى توڭىرەكتەپ، قاتىستى مەحانيزمدەر مەن ساياساتتارعا رەفورما جاساپ كەمەلدەندىرىپ، نەگىزگى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋدىڭ تەڭگەرىمدىلىگى جەبەلىپ، وڭىرلىك باسىمدىقتىڭ ءبىر - ءبىرىن تولىقتاپ، قالا مەن اۋىلدىڭ توعىسا دامۋى ىلگەرىلەتىلەدى.

　　وڭىرلىك دامۋ جۇيەسى ساپالىلاندىرىلادى. باتىس بولەكتى اشۋدىڭ، رەفورمالاۋدىڭ تىڭ ساياسات، شارالارى بەلگىلەنىپ، باتىس بولەك وڭىرلەرىندەگى كاسىپورىندارعا تابىس سالىعى جاعىنان جەڭىلدىك جاساۋ ساياساتتارى مەرزىمى تولعان سوڭ جالعاستى اتقارىلادى. شىعىس سولتۇستىكتى جاپپاي گۇلدەندىرۋ، ورتا بولەكتەگى وڭىرلەردى كوركەيتۋ، شىعىس بولەكتى الدىمەن دامىتۋداي رەفورمادا جاڭالىق اشۋ شارالارى تياناقتاندىرىلادى جانە كەمەلدەندىرىلەدى. بەيجيڭ - تيانجين - حىبەيدىڭ سەلبەسە دامۋىندا − بەيجيڭ قالاسىنىڭ استاناعا جاتپايتىن فۋنكتسيالارىن سەيىلتىپ، شيۇڭان جاڭا رايونىن جوعارى ولشەممەن سالۋ ءتۇيىن ەتىلەدى. گۋاڭدۇڭ - شياڭگاڭ - اۋمىن ۇلكەن شىعاناق رايونى جوباسى باعدارلاماسى تياناقتاندىرىلىپ، ەرەجەلەردىڭ ۇلاسۋى جەبەلىپ، وندىرگىش كۇش فاكتورىنىڭ جىلجۋى مەن ادامدار بارىس - كەلىسىنىڭ قولايلى بولۋى ىلگەرىلەتىلەدى. چاڭجياڭ اتىراۋى وڭىرلەرىن ءبىر تۇلعالاندىرىپ دامىتۋ مەملەكەت ستراتەگياسىنا كوتەرىلىپ، دامىتۋ جوبا باعدارلاماسى جاسالىپ اتقارىلادى. چاڭجياڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىن دامىتۋدا جوعارى، ورتا، تومەن اعارلار ءوزارا سەلبەسۋدەن جازباي، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاپ قالپىنا كەلتىرۋدى جانە كەشەندى قاتىناس - تاسىمال جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. بايلىق قاينارىندىق وڭىرلەردىڭ شارۋاشىلىق تيپىن جاڭالاۋىنا قولداۋ كورسەتىلەدى. توڭكەرىستىك بايىرعى رايون، ۇلتتىق وڭىرلەر، شەكارا وڭىرلەر جانە كەدەي وڭىرلەردىڭ دامۋىنداعى جەتەرسىزدىكتەر جەدەلدەتە تولىقتانادى. جاسىل ەكونوميكا بارىنشا دامىتىلىپ، تەڭىز - مۇحيت ورتاسى قورعالىپ، تەڭىز - مۇحيتتىق قۇدىرەتتى ەل قۇرىلادى.

　　جاڭاشا قالا - قالاشىقتانۋ ىشكەرىلەي ىلگەرىلەتىلەدى. قالالار شوعىرىن ورتالىق قالالار ارقىلى وركەندەتۋدەن جازباي، اۋىل شارۋاشىلىعىنان باسقا سالاعا ويىسقان حالىقتىڭ قونىستانۋى ويداعىداي يگەرىلىپ، تۇراقتى حالىقتى قالا - قالاشىق نەگىزگى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋىمەن قامتۋ ىلگەرىلەتىلەدى. جۇرتشىلىقتىڭ تۇراقتى ءۇي ماسەلەسى ونان ارى ويداعىداي شەشىلىپ، قالانىڭ نەگىزگى تۇلعالىق جاۋاپكەرشىلىگى تياناقتاندىرىلىپ، تۇرعىن ءۇي بازارى جۇيەسىنە جانە قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىنە رەفورما جاسالىپ كەمەلدەندىرىلىپ، ءۇي - جاي بازارى ورنىقتى، اقاۋسىز دامىتىلادى. قامتاماسىزدىق تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى جانە قالا - قالاشىقتارداعى لاشىق مەكەندەردى جاڭالاۋ جالعاستى ىلگەرىلەتىلىپ، قيىنشىلىعى بار جۇرتشىلىقتىڭ نەگىزگى قونىستانۋ تالابى قامتاماسىز ەتىلەدى. جەر استى قۇبىر ءدالىزىنىڭ كەشەندى قۇرىلىسى جالعاستى ىلگەرىلەتىلەدى. قالا - قالاشىقتارداعى ەسكى، كونە شاعىن اۋماقتاردىڭ سانى كوپ، اۋماعى كەڭ، ونى بارىنشا جاڭالاپ سالىپ، ساپالىلاندىرىپ، سۋ، ەلەكتر، جول، گاز سياقتى سايكەستى قۇرىلعىلارىن جاڭالاپ، ليفتىن قوسا ورناتۋعا جانە بوگەتسىز ورتا قۇرىلىسىنا قولداۋ كورسەتىپ، حالىققا قولايلى بازار، قولايلى دۇكەن، جاياۋلار كوشەسى، اۆتوتۇراق سياقتى تۇرمىستىق قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارى اقاۋسىزداندىرىلۋ ءتيىس. جاڭاشا قالا - قالاشىقتانۋدا ادامدى وزەك ەتۋ بارلىق جەردە ايگىلەنىپ، يكەمدىلىكپەن وڭاۋ، ىجداعاتپەن قىزمەت وتەۋ دەڭگەيى جوعارىلاتىلۋى، ءسويتىپ، قالانىڭ قونىستانۋعا اناعۇرلىم جايلى، اناعۇرلىم اشىق جانە گۋمانيتارلىق باۋىرمالدىققا يە بولۋىنا مۇمكىندىك جاسالۋى كەرەك.

　　(7) لاستانۋدان ساقتانۋ جانە ەكولوگيا قۇرىلىسى كۇشەيتىلىپ، جاسىل دامۋ بارىنشا ىلگەرىلەتىلەدى. جاسىل دامۋ وسىزاماندانعان شارۋاشىلىق جۇيەسىن قۇرۋدىڭ، ءسوزسىز، تالابى، لاستانۋ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ءتۇبىرلى شاراسى سانالادى. قاتىستى تۇزىمدەردى رەفورمالاپ، كەمەلدەندىرىپ، جوعارى ساپالى دامۋ مەن ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدى سايكەستىرە ىلگەرىلەتۋ كەرەك.

　　لاستانۋدان ساقتانۋ باياندى ىلگەرىلەتىلەدى. كوك اسپاندى قورعاۋ شايقاسىنىڭ تابىستارى بەكەمدەلەدى جانە كەڭەيتىلەدى، بيىل كۇكىرت قوس توتىعى مەن ازوت توتىقتارىنىڭ شىعارىلۋى ٪ 3 ازايىپ، ءتۇيىندى وڭىرلەردەگى شاڭ - توزاڭنىڭ ( 5.PM2) قويۋلىعى جالعاستى تومەندەيدى. بەيجيڭ - تيانجين - حىبەي مەن توڭىرەگى، چاڭجياڭ اتىراۋى جانە فىنحى - ۋيحى جازىعىنىڭ اتموسفەرا بىلعانىشىن وڭاۋدان قامال الۋ ۇزبەي جۇرگىزىلىپ، ونەركاسىپ، وتىندىق كومىر، اۆتوكولىك سىندى 3 ءىرى بىلعانىش قاينارىن جونگە سالۋ كۇشەيتىلەدى. سولتۇستىك وڭىرلەردە تازا ەنەرگيامەن جىلىتۋ قىزمەتى ويداعىداي ىستەلىپ، جۇرتشىلىقتىڭ قىستى جىلى وتكىزۋىنە كەپىلدىك ەتىلەدى. سۋ، توپىراق لاستانۋىنىڭ الدىن الۋ كۇشەيتىلىپ، بيىلعى وتتەگىن حيميالىق قاجەتسىنۋ مولشەرى مەن ازوتتى اممياكتىڭ شىعارىلۋ مولشەرى ٪ 2 تومەندەيدى. قارا قوشقىل، ساسىق سۋ الابىن جونگە سالۋ تەزدەتىلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ كولەمدىك لاستانۋىنىڭ الدى الىنىپ جانە جونگە سالىنىپ، ءتۇيىندى سالالار مەن جاعاعا جاقىن تەڭىز ايدىنىن جان - جاقتى وڭاۋ ىلگەرىلەتىلەدى. قاتتى جاراقسىز زاتتار مەن قالا قوقىر - قوقسىعىن تۇرگە ايىرۋ كۇشەيتىلىپ، ولاردى ىقشامداۋ، بايلىققا اينالدىرۋ، زالالسىزداندىرۋ جەبەلەدى. لاستانۋدىڭ الدىن الۋ جانە ونى وڭاۋدا كەلەلى عىلىم - تەحنيكالىق قامال الۋ كۇشەيتىلەدى. كاسىپورىن لاستانۋدىڭ الدىن الاتىن، ساقتاناتىن جانە ونى جونگە سالاتىن تۇلعا رەتىندە، ءسوز جوق، زاڭ بويىنشا ورتانى قورعاۋ جاۋاپكەرشىلىگىن وتەۋى كەرەك. ورتانى وڭاۋ تاسىلىنە رەفورما جاساپ، جاڭالىق اشۋدا كاسىپورىندى زاڭ ەرەجەلەرگە ساي باقىلاپ باسقارۋ ءارى ۇيلەسىمدى تىلەكتەرىنە ءمان بەرىپ، كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ مەن جەتەكشىلىك ەتۋدى كۇشەيتىپ، ولشەمگە جەتكىزىپ رەتتەپ وڭاۋعا تيىستىلەرىنە لايىقتى وتپەلى مەرزىم بەرىپ، ءبىر جايلى ەتۋ شاراسىنىڭ ءۇستىرت، دورەكى بولۋىنان، ءبارىن ءبىر تاياقپەن ايداۋدان ساقتانۋ كەرەك. كاسىپورىنداردا ىشكى باسىم كۇش پەن سىرتقى قوزعاۋشى كۇش بار، بىلعانىشتان ساقتانۋدا اناعۇرلىم قوماقتى تابىسقا، ءسوزسىز، جەتە الادى.

  　جاسىل ورتانى قورعاۋ شارۋاشىلىعى كۇشەيتىلەدى. تۋ باستان وڭاۋعا تاباندى بولىپ، وت ەلەكتر، بولات - تەمىر سالاسىندا لاس زاتتاردى وتە از شىعاراتىن ەتىپ قايتا قۇرۋ جەدەلدەتىلىپ، ورتانى اۋىر دارەجەدە لاستايتىن سالالاردى لاس زاتتاردىڭ شىعارىلۋى ولشەمنەن اسپايتىن ەتىپ قايتا قۇرۋ اتقارىلادى. بايلىق قۇرىلىمى رەتتەلەدى جانە ساپالىلاندىرىلادى. كومىردى تازارتىپ پايدالانۋ ىلگەرىلەتىلەدى. تابيعي گاز ءوندىرۋ، قامداۋ، ساقتاۋ، ساتۋ جۇيەسى اقاۋسىزداندىرىلادى. تۋىندامالى بايلىق بارىنشا دامىتىلىپ، جەل، كۇن نۇرى، سۋ ەلەكتردى قابىلداۋ ماسەلەسىن شەشۋ جەدەلدەتىلەدى. قالاداعى لاس سۋ قۇبىرى توراپتارى مەن ءبىر جاقتى ەتۋ قۇرىلعىلارى قۇرىلىسىنىڭ تەبىنى كۇشەيتىلەدى. بايلىقتى ۇنەمشىلدىكپەن، شوعىرلى جانە اينالمالى پايدالانۋ جەبەلىپ، جاسىل قۇرىلىستار مەن جەدەل جەتكىزۋدىڭ جاسىل قورابى جالپىلاستىرىلادى. ورتا ەكونوميكاسى ساياساتى رەفورمالانىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، لاس شىعارۋ ۇقىعى ساۋداسى ءتۇزىمى اقاۋسىزداندىرىلىپ، جاسىل فينانس جەدەلدەتە دامىتىلىپ، ورتانى قورعاۋدىڭ ارنايىلانعان ءبىر توپ تىرەكتى كاسىپورىندارى جەتىلدىرىلىپ، جاسىل دامۋ قۋاتى جوعارىلاتىلادى.

　　ەكولوگيالىق جۇيەنى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ كۇشەيتىلەدى. تاۋ، سۋ، ورمان، اتىز، كول، جايلىم ەكولوگياسىن قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ ينجەنەرياسىنىڭ سىناق تۇيىندەرى ىلگەرىلەتىلىپ، مەملەكەت جەرىن جاسىلداندىرۋ ۇزدىكسىز مىقتى يگەرىلىپ، شولەيتتەنۋ، تاستاقتانۋ، توپىراقتىڭ شايىلۋىن وڭاۋ كۇشەيتىلەدى. ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋ تەبىنى ارتتىرىلادى. ەگىستىككە اينالعان ورمان، جايلىم، سازدىقتار ۇزدىكسىز قالپىنا كەلتىرىلەدى. مەملەكەتتىك باقشا ءتۇزىلىسى رەفورماسى تەرەڭدەتىلەدى. ەكولوگيالىق تولەم مەحانيزمى اقاۋسىزداندىرىلادى. جاسىل دامۋدا بارلىق ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بار، ونىڭ قادىر - قىمباتى قيمىلداۋدان، تابىسى تاباندى بولۋدان كەلەدى. ءبىز حالىق جۇرتشىلىعىن ورتاسى كوركەم، قونىسى جايلى تۇرمىسقا جەتكىزۋ جولىندا بىرگە قۇلشىنۋىمىز كەرەك.

　　8) ءتۇيىندى سالالار رەفورماسى تەرەڭدەپ، بازار مەحانيزمىن كەمەلدەندىرۋ جەدەلدەيدى. نازاردى كورنەكتى قايشىلىقتار مەن شەشۋشى بۋىندارعا شوعىرلاندىرىپ، قاتىستى رەفورمالاردىڭ ىشكەرىلەي ەتەك الۋى ىلگەرىلەتىلىپ، جوعارى ساپالى دامۋعا سايكەسەتىن ءتۇزىلىس - مەحانيزمدەردى اقاۋسىزداندىرىپ، بازاردىڭ ومىرشەڭدىك قۋاتى مەن قوعامنىڭ جاسامپازدىق قۋاتىن تولىق اشۋ كەرەك.

　　مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاپيتال مەن مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىنداردىڭ رەفورما اياق الىسى تەزدەيدى. مەملەكەت مەنشىگىندەگى مال - مۇلىكتى باقىلاۋ - باسقارۋ كۇشەيتىلىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاپيتالمەن قارجىلاندىرىپ، شارۋاشىلىق جۇرگىزەتىن سەرىكتەستىكتەر رەفورماسىن تۇيىندە سىناق ەتۋ ىلگەرىلەتىلىپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى مال - مۇلىكتىڭ قۇنىن ساقتاۋ جانە ارتتىرۋ جەبەلەدى. ارالاس مەنشىكتەگى شارۋاشىلىق رەفورماسى بەلسەندى، ورنىقتى ىلگەرىلەتىلەدى. سەرىكتەستىكتىڭ باسقارۋ قۇرىلىمى كەمەلدەندىرىلىپ، شارۋاشىلىق باسقارۋدىڭ بازارلانعان مەحانيزمى اقاۋسىزداندىرىلىپ، كاسىپتىك مەڭگەرۋشى سياقتى تۇزىمدەر ورناتىلادى. ”جانسىز كاسىپورىندار“ زاڭ بويىنشا ءبىر جايلى ەتىلەدى. ەلەكتر، مۇناي - گاز، تەمىر جول، ت.ب سالالاردا رەفورمانى تەرەڭدەتىپ، تابيعي مونوپوليالىق سالالاردا تۇرلىشە سالالاردىڭ ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلىپ توراپ پەن شارۋاشىلىق باسقارۋدى ءبولۋ، باسەكەلىك كاسىپتەردى بازارعا جاپپاي ويىستىرۋ كەرەك. مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار رەفورمالاۋ، جاڭالىق اشۋ ارقىلى وزدەرىن قۇدىرەتتەندىرىپ، دامۋ جاعىنداعى ومىرشەڭدىگى مەن وزەكتى باسەكەلىك قۋاتىن تىنباي كۇشەيتۋى كەرەك.

　　حالىق باسقارۋىنداعى شارۋاشىلىقتىڭ دامۋ ورتاسى كۇش سالا جاقسارتىلادى. ”ەكىدەن اۋىتقىماۋ“عا تاباندى بولىپ، جالپىلىق مەنشىككە جاتپايتىن شارۋاشىلىقتى دامىتۋعا شابىت بەرىلەدى، قولداۋ كورسەتىلەدى، وعان جەتەكشىلىك ەتىلەدى. باسەكەدە بەيتاراپ تۇرۋ پرينسيبى نەگىزىندە ماڭىزدى فاكتورلارعا يە بولۋ، بازارعا كىرۋگە رۇقسات ەتۋ، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ، ۇكىمەتتىك ساتىپ الۋ جانە مەردىگەر شاقىرۋ، مەردىگەرلىككە قاتىناسۋ جاعىندا ءتۇرلى مەنشىكتەگى كاسىپورىندارعا تەڭ مامىلە جاسالادى. اكىمشىلىك پەن ساۋدانىڭ باۋىرمال، پاك، جاڭاشا قاتىناسى ورناتىلىپ، ۇكىمەت پەن كاسىپورىندى بايلانىستىرۋ مەحانيزمى اقاۋسىزداندىرىلىپ، كاسىپكەرلىك رۋح ىنتالاندىرىلىپ، حالىق باسقارۋىنداعى شارۋاشىلىقتىڭ دامۋى، دارەجەسىنىڭ كوتەرىلۋى جەبەلەدى. مۇلىك ۇقىعىن قورعاۋعا، ءسوز جوق، تاباندى بولىپ، ۇقىققا قول سۇعۋ ارەكەتتەرىن زاڭ بويىنشا جازالاپ، قاتە، ناقاق دەلولاردا قاتەلىك بولسا زاڭ بويىنشا تۇزەتىپ، تاماشا تيجارات - ساۋدا ورتاسىن قۇلشىنا جاراتىپ، كاسىپكەرلەردىڭ شارۋاشىلىقپەن قامسىز شۇعىلدانۋىنا، الاڭسىز كاسىپورىن اشۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك.

　　قازىنا، سالىق، فينانس ءتۇزىلىسى رەفورماسى تەرەڭدەتىلەدى. مەجە ەسەپتى جاريا ۇستاۋ تەبىنى ارتتىرىلىپ، مەجە ەسەپ ونىمدىلىگىن باسقارۋ جاپپاي اتقارىلادى. ورتالىق پەن جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ قازىنا ۇقىعى جانە كىرىس جاۋاپكەرشىلىگىن ايىرۋ رەفورماسى ىلگەرىلەتىلىپ، ورتالىق پەن جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ كىرىسىن ايىرۋ رەفورماسى ىلگەرىلەتىلەدى. اۋدارىپ تولەۋ ءتۇزىمى كەمەلدەندىرىلەدى. جەرگىلىكتى سالىق جۇيەسى اقاۋسىزداندىرىلىپ، ءۇي - جاي سالىعى جونىندە زاڭ شىعارۋ ورنىقتى ىلگەرىلەتىلەدى. جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ قارىزدانىپ قارجى قۇراۋ مەحانيزمى جۇيەگە تۇسىرىلەدى. تۇلعالىق شارۋاشىلىققا قىزمەت وتەۋ جەتەكشى باعىت ەتىلىپ، فينانس جۇيەسى قۇرىلىمى رەفورمالانىپ جاقسارتىلىپ، حالىق باسقارۋىنداعى بانكە مەن الەۋمەتتىك اۋماق بانكە ىستەرى دامىتىلادى. كاپيتال بازارىنىڭ نەگىزدىك ءتۇزىمى رەفورمالانىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، كوپ ساتىلى كاپيتال بازارىنىڭ اقاۋسىز، ورنىقتى دامۋى جەبەلىپ، تىكە قارجى قۇراۋدىڭ، اسىرەسە، جارنا ۇقىعىندىق قارجى قۇراۋدىڭ ارا سالماعى جوعارىلاتىلادى. قامسىزداندىرۋ كاسىبىنىڭ حاۋىپ - قاتەرگە قاتىستى قامتاماسىزداندىرۋ فۋنكتسياسى كۇشەيتىلەدى. فينانس حاۋىپ - قاتەرىن باقىلاۋ - تەكسەرۋ، ودان ساقتاندىرۋ جانە ونى جويۋ، ءبىر جاقتى ەتۋ كۇشەيتىلەدى. ەلىمىزدىڭ قازىنا - فينانس جۇيەسى جالپى تۇلعالىق جاقتان ورنىقتى، اقاۋسىز ءارى پايدالانۋعا بولاتىن ساياساتتىق قۇرالدارى كوپ، ءبىز جۇيەلىك حاۋىپ - قاتەردى بولدىرماۋدىڭ تومەنگى شەگىن قورعاپ تۇرۋعا قابىلەتتىمىز.

　　(9) سىرتقا ەسىكتى جان - جاقتى اشۋ ىلگەرىلەتىلىپ، حالىقارالىق ەكونوميكالىق سەلبەستىك پەن باسەكەدەگى تىڭ باسىمدىقتار جەتىلدىرىلەدى. ەسىك اشۋدىڭ ءورىسى اناعۇرلىم كەڭەيىپ، ەسىك اشۋدىڭ قۇرىلىمى جاقسارىپ، تاۋار مەن فاكتور جاعىنداعى تۇرلاۋسىز ەسىك اشۋ جالعاستى ىلگەرىلەتىلىپ، ەرەجە سياقتى جاقتارداعى تۇزىمدىك ەسىك اشۋعا اناعۇرلىم ءمان بەرىلىپ، جوعارى دەڭگەيدەگى ەسىك اشۋ ارقىلى رەفورمانى جاپپاي تەرەڭدەتۋگە قوزعاۋشىلىق ەتىلەدى.

　　ورنىقتىلىق نەگىزىندە سىرتقى ساۋدانىڭ ساپاسىن جوعارىلاتۋ جەبەلەدى. ەكسپورت بازارىنىڭ كوپ نەگىزدەنۋى ىلگەرىلەتىلەدى. ەكسپورت سەنىمدىلىگىن قامسىزداندىرۋدىڭ قامتۋ كولەمى كەڭەيەدى. شەكارا اتتاعان ەلەكتروندىق ساۋدا سياقتى جاڭا كاسىپ قالىبىن سۇيەمەلدەۋ ساياساتتارى رەفورمالانىپ كەمەلدەندىرىلەدى. ساۋدانىڭ جاڭالىق اشا وركەندەۋىنە قىزمەت وتەۋ ىلگەرىلەتىلىپ، مانەرلەۋ ساۋداسىنىڭ قۇرىلىمىن جاڭالاپ، دەڭگەيىن جوعارىلاتىپ، ورتا جانە باتىس بولىككە اۋىسۋىنا جەتەكشىلىك ەتىلىپ، كەشەندى باجىسىز رايوننىڭ رولى ويداعىداي ساۋلەلەندىرىلەدى. يمپورت قۇرىلىمى جاقسارتىلىپ، كولەمى بەلسەنە كەڭەيتىلەدى. 2 - كەزەكتى جۇڭگو حالىقارالىق يمپورت كورمەسى ويداعىداي ۇيىمداستىرىلىپ، كەدەننەن ءوتۋدى قولايلىلاندىرۋ دەڭگەيى جىلدام جوعارىلاتىلادى.

　　شەتەل قارجىسىن باۋراۋ تەبىنى ارتتىرىلادى. بازارعا كىرۋگە رۇقسات ەتۋ اناعۇرلىم كەڭ ۇستالىپ، شەتەل قارجىسىن ەنگىزۋگە رۇقسات ەتۋدەگى شەكتەلگەن سالالار ءتىزىمى ازايىپ، شەتەل قارجىسىنىڭ ءتىپتى دە كوپ سالالاردى دەربەس قارجىلاندىرىپ تيجارات ەتۋىنە جول قويىلادى. فينانس قاتارلى سالالاردى رەفورمالاۋ، اشىق ۇستاۋ شاراسى تياناقتاندىرىلىپ، زايوم بازارىن اشىق ۇستاۋ ساياساتى كەمەلدەندىرىلەدى. حالىقارادا جالپىلىق قولدانىلاتىن ساۋدا ەرەجەسىمەن سايكەسۋ جەدەلدەتىلىپ، ساياساتتىڭ جاريالىلىعى مەن اتقارۋدىڭ بىركەلكىلىگى جوعارىلاپ، ىشكى، سىرتقى قارجىلىق كاسىپورىنداردىڭ بارىنە بىردەي قاراپ، تەڭ تۇرعىدا باسەكەلەسەتىن ءادىل بازار ورتاسى قالىپتاستىرىلادى. شەتەل ساۋداگەرلەرىنىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قورعاۋ كۇشەيتىلەدى. ەركىن ساۋدا سىناق رايونىنا ءتىپتى دە زور رەفورمالاۋ، جاڭالىق اشۋ، ءوزىن - ءوزى باسقارۋ ۇقىعى بەرىلىپ، شاڭحاي ەركىن ساۋدا سىناق رايونىنىڭ جاڭا شاعىن رايونى قۇرىلىپ، حاينان ەركىن ساۋدا سىناق رايونىنىڭ قۇرىلىسى ىلگەرىلەتىلىپ، جۇڭگوشا ەركىن ساۋدا پورتىن قۇرۋ جاعىندا ىزدەنىس جاسالادى. مەملەكەت دارەجەلى ەكونوميكالىق گۇلدەندىرۋ رايونىنىڭ، جوعارى، جاڭا تەحنيكالى شارۋاشىلىق رايونىنىڭ، جاڭا رايوننىڭ ەركىن ساۋدا سىناق رايونىنا قاتىستى رەفورما سىناق ءتۇيىنى ورىستەتىلىپ، قامتۋ، باستاماشىلدىق ەتۋ رولى كۇشەيتىلىپ، رەفورما جاساۋدىڭ، ەسىك اشۋدىڭ تىڭ دەڭگەيىن جاراتۋعا قولداۋ كورسەتىلەدى. جۇڭگونىڭ قارجى قوسۋ ورتاسى، ءسوز جوق، بارعان سايىن جاقسارىپ، ءار ەل كاسىپورىندارىنىڭ جۇڭگوداعى دامۋ ورايى، ءسوز جوق، بارعان سايىن ارتا تۇسەتىن بولادى.

　　”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول“ قۇرىلىسىن بىرگە قۇرۋ قادامى ىلگەرىلەتىلەدى. بىرگە اقىلداسۋ، بىرگە گۇلدەندىرۋ، تەڭ يگىلىكتەنۋگە تاباندى بولىپ، بازار پرينسيبىنە جانە حالىقارادا جالپىلىق قولدانىلاتىن ەرەجەگە ساي، كاسىپورىننىڭ تۇلعالىق رولى ساۋلەلەندىرىلىپ، نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى ۇلاستىرۋ - تۇتاستىرۋ ىلگەرىلەتىلىپ، ءوندىرىس قۋاتى جاعىندا حالىقارالىق سەلبەستىك كۇشەيتىلىپ، ءۇشىنشى جاقپەن بازار سەلبەستىگى كەڭەيتىلىپ، 2 - كەزەكتى ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول“ حالىقارالىق سەلبەستىگى جونىندەگى ەل باسشىلارىنىڭ تالقى مىنبەرى ويداعىداي وتكىزىلەدى. شەتەلدەرمەن قارجى قوسۋ جاعىنداعى سەلبەستىكتى اقاۋسىز، ءتارتىپتى دامىتۋ ىلگەرىلەتىلەدى.

　　ساۋدا جانە قارجى قوسۋدىڭ ەركىن، قولايلى بولۋى جەبەلەدى. جۇڭگو ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋى مەن ەركىن ساۋدانى باتىل قورعاپ، دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ رەفورما ىستەرىنە بەلسەنە قاتىناسادى. جوعارى ولشەمدى ەركىن ساۋدا رايونى تورابىن قۇرۋ اياق الىسى جەدەلدەپ، وڭىرلەردىڭ جاپپاي ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك قاتىناس كەلىسىمى، جۇڭگو - جاپونيا - كورەيا ەركىن ساۋدا رايونى، جۇڭگو - ەۆروپا قارجى قوسۋ كەلىسىمى كەلىسسوزى ىلگەرىلەتىلىپ، جۇڭگو - امەريكا قۇراما شتاتى ەكونوميكا - ساۋدا كەڭەسى جالعاستى جەبەلەدى. جۇڭگو ءوزارا ءتيىمدى سەلبەستىك جاساپ، تەڭ يگىلىكتەنىپ دامۋعا تاباندى بولادى، تەڭ تۇرعىدا كەڭەسۋ ارقىلى ساۋدا تالاس - تارتىسىن شەشۋدى ەجەلدەن دارىپتەپ كەلەدى، ءبىز بەرگەن ۋادەمىزدى مۇقيات اتقارىپ، ءوزىمىزدىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەمىزدى باتىل قورعايمىز.

　　(10) قوعامدىق ىستەردىڭ دامۋى جەدەلدەپ، حالىق تۇرمىسى اناعۇرلىم ويداعىداي قامتاماسىز ەتىلەدى جانە جاقسارادى. بيىل قازىنا كىرىس - شىعىسىنىڭ تەپە - تەڭدىگىن ساقتاۋدىڭ قىسىمى ارتقان بولسا دا، نەگىزگى حالىق تۇرمىسىنا قوسىلاتىن قارجىنىڭ كوبەيمەسە ازايمايتىنىنا شىنايى كەپىلدىك ەتىلەدى. قوعامدىق كۇشتەردىڭ نەگىزدىك الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋگە جاتپايتىن ۇسىنىمدى ارتتىرۋىنا قولداۋ كورسەتىلىپ، بۇقارانىڭ كوپ ساتىلى، سان سالالى قاجەتى قاناعاتتاندىرىلادى.

　　اناعۇرلىم ءادىل دە ساپالى وقۋ - اعارتۋ ىستەرى دامىتىلادى. وقۋ - اعارتۋ، وقىتۋ رەفورماسى تەرەڭدەتىلەدى. قالا، اۋىلداردا مىندەتتى وقۋ - اعارتۋدىڭ ءبىر تۇلعالانىپ دامۋى ىلگەرىلەتىلىپ، اۋىل - قىستاقتاردا مەكتەپ اشۋ شارت - جاعدايىن جاقسارتۋ جەدەلدەتىلىپ، اۋىل - قىستاق وقىتۋشىلار قوسىنى قۇرىلىسى كۇشەيتىلىپ، قالا - قالاشىقتاعى مەكتەپتەردە ”كلاستاعى وقۋشى سانىنىڭ شەكتەن تىس كوپ بولۋ“ ماسەلەسىن شەشۋ مىقتى مەڭگەرىلەدى، قالاعا بارىپ جۇمىستانۋشىلاردىڭ وزدەرىمەن ەرە كەلگەن پەرزەنتتەرىن وقۋعا ءتۇسىرۋى قامتاماسىز ەتىلىپ، ”ينتەرنەت + وقۋ - اعارتۋ“ دامىتىلىپ، ساپالى بايلىقتان تەڭ يگىلىكتەنۋ جەبەلەدى. مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە جونىندەگى ۇسىنىم ءتۇرلى ارنالارمەن كەڭەيتىلىپ، مەيلى ۇكىمەت قۇرعان نەمەسە حالىق باسقارۋىنداعى بالاباقشا بولسىن، تەك حاۋىپسىزدىك ولشەمى ۇيلەسىمدى، اقىسى لايىقتى، اتا - انالار الاڭسىز بولسا، ۇكىمەت قولداۋ كورسەتەدى. ورتا مەكتەپ ساتىسىنداعى وقۋ - اعارتۋدى جالپىلاستىرۋعا دەم بەرىلەدى، ۇلتتىق وقۋ - اعارتۋ، ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ، جالعاستى ءبىلىم بەرۋ تاربيەسى جاقسى جۇرگىزىلىپ، حالىق باسقارۋىنداعى وقۋ - اعارتۋدى دامىتۋعا زاڭ بويىنشا قولداۋ كورسەتىلەدى. مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ ساتىسىنداعى وقىتۋشىلاردىڭ ەڭبەكاقى مامىلەسىن تياناقتاندىرۋ ۇزدىكسىز ويداعىداي ۇستالادى. بىرەگەي داشۋە، ۇزدىك ءپان قۇرىلىسى ىلگەرىلەتىلىپ، باتىس بولىكتەردە وزىندىك ەرەكشەلىككە يە، جوعارى دەڭگەيدەگى داشۋەلەر قۇرۋعا قولداۋ كورسەتىلەدى. بيىل قازىنا قۋاتى وتە جەتەرسىز بولسا دا، مەملەكەتتىڭ قازىنالىق وقۋ - اعارتۋ قاراجاتىنىڭ ىشكى ءوندىرىستىڭ جالپى قۇنىندا ۇستايتىن سالىستىرماسى جالعاستى ٪ 4 ۇستىندە ساقتالىپ، ورتالىق قازىنادان وقۋ - اعارتۋعا ورنالاستىرىلعان شىعىس ءبىر تريلليون يۋاننان اسىرىلادى. ءبىز وسى ءبىر قىمباتتى قارجىنى جاقسى پايدالانىپ، حالىقتى ريزا ەتەتىن وقۋ - اعارتۋدى ويداعىداي باسقارىپ، كەلەشەك ارمانىمىزدى اسقاقتاتۋعا قۇلشىنۋىمىز كەرەك.

　　نەگىزگى ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋعا قىزمەت وتەۋ قامتاماسىزداندىرىلادى. قالا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى ەمدەلۋىن قامسىزداندىرۋ جانە سالماقتى اۋرۋلار قامسىزداندىرۋىن قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلاپ، تۇرعىنداردىڭ ەمدەلۋىن قامسىزداندىرۋعا بەرىلەتىن ورتاشا قازىنالىق كومەك قاراجات ولشەمى ادام باسىنا 30 يۋان قوسىلادى، مۇنىڭ جارىمى سالماقتى ناۋقاستاردى قامسىزداندىرۋعا جۇمسالادى. سالماقتى ناۋقاستاردى قامسىزداندىرۋداعى العاش تولەنەتىن اقى شەگى تومەندەتىلىپ جانە بىرلىككە كەلتىرىلىپ، ەسەپتەن كوتەرۋ سالىستىرماسى ٪ 50تەن ٪ 60كە جوعارىلاتىلىپ، سالماقتى ناۋقاستاردىڭ، قيىنشىلىعى بار بۇقارانىڭ ەمدەلۋ جاعىنداعى اۋىرتپالىعى اناعۇرلىم جەڭىلدەتىلەدى. سالماقتى اۋرۋلاردان ساقتانۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. ەلىمىزدە راك اۋرۋىنىڭ ازابىندا جۇرگەن سان مىڭداعان وتباسىلار بار، راك اۋرۋىنان ساقتانۋ ارەكەتىن جۇرگىزۋ، الدىن الا ساقتانۋ، تەكسەرىلۋ، ەرتە ەمدەلۋ جانە عىلىم - تەحنيكادا قامال الۋدى ىلگەرىلەتىپ، حالىق تۇرمىسىنداعى جانعا باتقان وسى ءبىر ازاپتى بار كۇشپەن الاستاۋ كەرەك. ۇنەمى كەزدەسەتىن سوزىلمالى اۋرۋلاردان ويداعىداي ساقتانۋ، جوعارى قان قىسىمى، قانتتى نەسەپ اۋرۋى سياقتى امبولاتوريادا ءدارى پايدالانۋ ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىنا ەنگىزىلىپ ەسەپتەن كوتەرىلەدى. بالالارءدارى - دارمەكتەرىن زەرتتەۋ جانە اشۋ تەزدەتىلەدى. سيرەك كەزدەسەتىن اۋرۋلاردى ءدارى - دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ كۇشەيتىلەدى. ەمدەلۋ قامسىزداندىرۋىنان تولەۋ ءتاسىلى رەفورماسى تەرەڭدەتىلىپ، ەمدەلۋدى قامسىزداندىرۋدىڭ شىعىس قۇرىلىمى ساپالىلاندىرىلادى. ولكە اتتاپ سىرت جەردە ەمدەلۋدە تىكە ەسەپ جابۋ ساياساتى تىڭعىلىقتى تياناقتاندىرىلىپ جانە كەمەلدەندىرىلىپ، سىرت جەردە ەمدەلگەن ناۋقاستاردىڭ بەلگىلەنگەن شيپاحانالاردىڭ بارلىعىندا ەمدەۋ كارتچكاسىمەن ەمدەلىپ، دەر كەزىندە ەسەپ جابۋى جەدەلدەتىلىپ، جىلجىمالى حالىق پەن ولارعا ەرە جۇرگەن قارتتارعا شىنايى قولايلىلىق جاراتىلادى. ءدارى - دارمەكتەردى شوعىرلى ساتىپ الۋ جانە پايدالانۋ مەحانيزمى كەمەلدەندىرىلدى. ۇكىمەتتىك شيپاحانالاردىڭ جالپىلىق رەفورماسى تەرەڭدەتىلەدى. قوعامنىڭ شيپاحانا قۇرۋى جەبەلەدى. ”ينتەرنەت ەمدەۋ + دەنساۋلىق“ دامىتىلىپ، الىس ارالىقتان ەمدەۋ جانە وعان قىزمەت وتەۋ جۇيەسى جەدەل قۇرىلىپ، نەگىزگى ساتىداعى ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ قابىلەتى قۇرىلىسى جانە ەمدەۋ قىزمەتكەرلەرىن تاربيەلەۋ كۇشەيتىلىپ، دارەجەگە ءبولىپ ەمدەۋ جانە وتباسىلىق شيپاگەرلەردىڭ توقتامداسىپ قىزمەت وتەۋ ساپاسى جوعارىلاتىلادى. الدىن الا ساقتانۋدى نەگىز ەتۋگە تاباندى بولىپ، تىڭنان قوسىلعان نەگىزگى الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋعا قىزمەت وتەۋ ءۇشىن بەرىلەتىن قازىنالىق قوسىمشا قاراجاتتى بۇكىلدەي قىستاق پەن الەۋمەتتىك اۋماقتارعا بەرۋ، نەگىزگى ساتىداعى جۇرتشىلىق، ءسوز جوق، ونىڭ يگىلىگىن كورۋ ءتيىس. جۇقپالى اۋرۋلار، جەرگىلىكتى اۋرۋلار جانە جاستار مەن ورەندەردىڭ الىستى كورمەۋىنىڭ الدىن الۋ جانە ونى ەمدەۋ ويداعىداي مەڭگەرىلەدى. تۋىتقا قاتىستى سايكەستى ساياساتتار كەمەلدەندىرىلەدى، انالار مەن بالالار دەنساۋلىعىن قورعاۋعا قىزمەت وتەۋ كۇشەيتىلەدى. جۇڭگوشا شيپاگەرلىك جانە جۇڭگوشا ءدارى - دارمەك ىستەرىنە مۇراگەرلىك ەتۋگە، جاڭالىق اشىپ دامىتۋعا قولداۋ كورسەتىلەدى. سالاماتتىق تاربيەسى جانە سالاماتتىق باسقارۋ كۇشەيتىلەدى. ءدارى - دارمەك، ۆاكسينا باس اماندىققا تىكە قاتىستى بولعاندىقتان، ءسوز جوق، جالپى بارىسىن باقىلاۋ - باسقارۋدى كۇشەيتۋ كەرەك، زاڭعا قايشىلىق جاساعانداردى اياۋسىز جازالاپ، مىندەتىن وتەمەي، قىزمەتتە جاۋاپكەرسىزدىك ىستەگەندەردى قاتاڭ تەكسەرىپ ءبىر جاقتى ەتىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ ءومىرى مەن اقاۋسىزدىق شەبىن پارمەندى قورعاۋ كەرەك.

　　قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ ءتۇزىمى مەن ساياساتى كەمەلدەندىرىلەدى. قارتتاردى كۇتىمدەۋدىڭ كوپ ساتىلى قامتاماسىزداندىرۋ جۇيەسى قۇرىلىسى ىلگەرىلەتىلەدى. زەينەتكە شىققانداردىڭ نەگىزگى زەينەتاقىسى ۇزدىكسىز جوعارىلاتىلادى. ارميادان قايتقان اسكەريلەردى مامىلە جاعىنان قامتاماسىزداندىرۋ تياناقتاندىرىلىپ، قوسىننان قايتقان اسكەرلەردىڭ نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋىن، نەگىزگى ەمدەلۋ قامسىزداندىرۋىن ۇلاستىرۋ ساياساتى كەمەلدەندىرىلەدى. قالا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ەڭ تومەنگى تۇرمىستىق قامتاماسىزدىعى، ارناۋلى قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ سياقتىلاردىڭ ولشەمى لايىقتى جوعارىلاتىلادى، قيىنشىلىق قىسپاعىنداعى بالالاردى قامتاماسىزداندىرۋ كۇشەيتىلەدى. قالا، قالاشىقتاعى قيىنشىلىعى بار جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردى قيىنشىلىقتان قۇتقارۋ قىزمەتىنىڭ تەبىنى ارتتىرىلادى. مۇگەدەك بولۋدان ساقتانۋ جانە سىرقاتتان ساۋىعۋعا قىزمەت وتەۋ دەڭگەيى جوعارىلاتىلادى. ءبىز قيىنشىلىقتا قالعان بۇقارانى مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا شۇعىل قۇتقارىپ، قيىنشىلىعىن شەشىپ، قىسىلعاندا قارايلاسىپ، حالىقتىڭ نەگىزگى تۇرمىسىن قامتاماسىزداندىرۋدىڭ تومەنگى شەگىن باتىل ساقتاۋىمىز كەرەك.

　　حالىق بۇقاراسىنىڭ رۋحاني مادەنيەت تۇرمىسى بايىتىلادى. سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسى جەتىلدىرىلىپ جانە امالياتتا ايگىلەنىپ، بۇقارالىق رۋحاني وركەنيەت قۇرىلىسى قيمىلى جاپپاي ورىستەتىلىپ، كۇرەسكەرلىك رۋح، عىلمي رۋح، ەڭبەك وزاتى رۋحى، شەبەرلەر رۋحى بارىنشا ساۋلەلەندىرىلىپ، ورگە، ىزگىلىككە ۇمتىلاتىن قۇدىرەتتى كۇش جيىلىپ، جۇڭگوشا فيلوسوفيالىق - قوعامدىق عىلىمدى گۇلدەندىرۋ جەدەلدەتىلەدى. ينتەرنەت مازمۇنى قۇرىلىسى كۇشەيتىلەدى. ادەبيەت - كوركەمونەر تۋىندىلارى گۇلدەندىرىلىپ، اقپارات - باسپا ءسوز، راديو - كينو - تەلەۆيزيا جانە ارحيۆ، ت.ب كاسىپتەر دامىتىلادى. مۇراعاتتاردى قورعاۋ، پايدالانۋ جانە بەيزاتتىق مادەني مۇرالارعا مۇراگەرلىك ەتۋ كۇشەيتىلەدى. مادەنيەت ىستەرى مەن مادەنيەت شارۋاشىلىعى رەفورماسىنىڭ دامۋى ىلگەرىلەتىلىپ، نەگىزگى ساتىدا الەۋمەتتىك مادەنيەتتىك قىزمەت وتەۋ قابىلەتى كۇشەيتىلەدى. كۇللى حالىق كىتاپ وقۋعا دارىپتەلىپ، ۇيرەنۋگە قۇلىقتى قوعامدىق قۇرىلىس ىلگەرىلەتىلەدى. جۇڭگو مەن شەتەلدىڭ گۋمانيتارلىق اۋىس - ءتۇيىسى تەرەڭدەتىلەدى. جالپى حالىقتىق دەنە شىنىقتىرۋ قيمىلى جاپپاي ورىستەتىلەدى. 2020 - جىلعى وليمپياداعا، پاروليمپياداسىنا دايىندالۋ قىزمەتى تىڭعىلىقتى ويداعىداي ىستەلىپ، بەيجيڭ قىسقى وليمپياداسى، قىسقى پاروليمپياداسى مۇقيات ۇيىمداستىرىلادى، 7 - كەزەكتى دۇنيە جۇزىلىك اسكەريلەر دەنە تاربيە جينالىسى ويداعىداي وتكىزىلەدى. حالىق بۇقاراسىنىڭ ءتان ساۋلىعى مەن جان ساۋلىعى مىقتى بولسا، قوعام ومىرشەڭدىككە باي بولىپ، مەملەكەت گۇلدەنىپ - كوركەيەدى.

      قوعامدى باسقارۋ كۇشەيتىلەدى جانە وعان جاڭالىق جاسالادى. قوعامدى باسقارۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ تەتىگى نەگىزگى ساتىلارعا ويىسىپ، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىن جەبەيتىن ”فىڭچياۋ تاجىريبەسى“ جالپىلاستىرىلىپ، قالا، اۋىل، الەۋمەتتىك اۋماقتاردى باسقارۋدىڭ جاڭا جاعدايى ورناتىلادى. قوعامدىق ۇيىمدار، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان قۇتقارۋ - كومەك بەرۋ، ەرىكتى قىزمەت وتەۋ جانە قايىرىمدىلىق ىستەرىن اقاۋسىز دامىتۋعا جەتەكشىلىك ەتىلەدى جانە قولداۋ كورسەتىلەدى. قوعامدىق سەنىمدىلىك جۇيەسى كەمەلدەندىرىلەدى. ايەلدەردىڭ، بالالاردىڭ، قارتتاردىڭ، مۇگەدەكتەردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسى قامتاماسىزداندىرىلادى. ارىز حاتتار مەن ارىزدانۋشىلار قىزمەتى جاقسارتىلىپ، بۇقارانىڭ ورىندى ارىز - ارمانى زاڭ بويىنشا دەر كەزىندە شەشىلەدى. الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق قىزمەت وتەۋ اقاۋسىزداندىرىلادى. مەملەكەتتىڭ شۇعىل جاعدايلارعا توتەپ بەرۋ جۇيەسى اقاۋسىزداندىرىلىپ، اپاتتان ساقتانۋ، اپات شىعىنىن ازايتۋ، اپاتتان قۇتقارۋ قابىلەتى ارتتىرىلادى. حاۋىپسىز ءوندىرىس كۇشەيتىلىپ، اۋىر، ەرەكشە اۋىر شىرعالاڭداردىڭ تۋىلۋىنىڭ الدى الىنادى جانە تەجەلەدى. جەر سىلكىنىسى، اۋا رايى، سۋ رايى، گەولوگيا، ولشەۋ - سىزۋ، ت.ب قىزمەتتەر تىڭعىلىقتى ىستەلەدى. الەۋمەتتىك زاڭدىق قىزمەت وتەۋ جۇيەسى اقاۋسىزداندىرىلىپ، زاڭ جالپىلاستىرۋ ۇگىت تاربيەسى تەرەڭدەتىلەدى. مەملەكەتتىڭ حاۋىپسىزدىك قۋاتى قۇرىلىسى كۇشەيتىلەدى. قوعام اماندىعى جاعىنداعى الدىن الۋ - تىزگىندەۋ جۇيەسى كەمەلدەندىرىلىپ، قارا - سۇرقيا كۇشتەردى جويۋ ارناۋلى كۇرەسى ىشكەرىلەي جۇرگىزىلەدى. ۇرلىق، توناۋشىلىق، الدامشىلىق ىستەۋ، سارى الاپات، قۇمار ويناۋ، ەسىرتكى تۇتىنۋ سياقتى زاڭعا قايشى قىلمىستى ارەكەتتەر زاڭ بويىنشا جازاعا تارتىلىپ، زاڭسىز قارجى توپتاۋ، وتكەرمەلەپ ساتۋ، ت.ب ەكونوميكالىق قىلمىستارعا سوققى بەرىلىپ، ازاماتتاردىڭ جەكە ينفورماتسياسىنا قول سۇعۋ سياقتى كورنەكتى ماسەلەلەر تۇزەتىلىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ تىنىش تۇرمىسى پارمەندى قورعالادى.