− ءتورت تاراۋ سۇرقيا كۇش قىلمىستىق دەلولارىن ءبىتىرۋ جونىندەگى پىكىرلەردى باسىپ تاراتتى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ديڭ شياۋشي
مەملەكەتتىك قارا - سۇرقيا كۇشتەردى الاستاۋ كەڭسەسى 4 - ايدىڭ 9 - كۇنى بەيجيڭدە تۇڭعىش رەت اقپار جاريالاۋ ءماجىلىسىن وتكىزىپ، ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسى، ەڭ جوعارى حالىق پروكۋراتۋراسى، قوعام حاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى، ءادىليا مينيسترلىگى بىرلەسىپ باسىپ تاراتقان «سۇرقيا كۇش قىلمىستىق دەلولارىن بىتىرۋدەگى بىرنەشە ماسەلە جونىندەگى پىكىر»دى، «”شىرعا نەسيە“ قىلمىستىق دەلولارىن بىتىرۋدەگى بىرنەشە ماسەلە جونىندەگى پىكىر»دى، «قارا - سۇرقيا كۇش قىلمىستىق ىستەر دەلولارىن ءبىتىرۋ بارىسىندا مال - مۇلىكتى ءبىر جاقتى ەتۋدەگى بىرنەشە ماسەلە جونىندەگى پىكىر»دى، «”جۇمساق زورلىقتى كۇش“ جۇرگىزۋ قىلمىستىق دەلولارىن بىتىرۋدەگى بىرنەشە ماسەلە جونىندەگى پىكىر»دى جاريالاپ، سۇرقيا كۇشتەردىڭ زاڭعا قايشى قىلمىسىن تۇراقتاندىرۋ، ”شىرعا نەسيە“ گە زاڭ بويىنشا سوققى بەرۋ، قارا - سۇرقيا كۇش قىلمىسىنداعى دەلوعا قاتىستى مال - مۇلىكتى ءبىر جاقتى ەتۋ سياقتى جاقتاردى ىشكەرىلەي ايقىنداپ، ناقتىلاندىرىپ، قارا - سۇرقيا كۇشتەردىڭ زاڭعا قايشى قىلمىستارىنا زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەرۋگە اناعۇرلىم پارمەندى زاڭدىق كەپىلدىك ازىرلەدى.
سۇرقيا كۇشتەردى تۇراقتاندىرۋ ولشەمىن ايقىندادى
«سۇرقيا كۇش قىلمىستىق دەلولارىن بىتىرۋدەگى بىرنەشە ماسەلە جونىندەگى پىكىر»دە: ”حالىق سوتى مەكەمەسى، حالىق پروكۋراتۋراسى، قوعام حاۋىپسىزدىگى ورگانى جانە ءادىليا اكىمشىلىك ورگانى زاڭ بويىنشا دەلو بىتىرۋگە قاتاڭ تاباندى بولىپ، دەلو فاكتى انىق، دالەل - سىپاتى سەنىمدى، تولىق بولۋىنا كەپىلدىك ەتۋ نەگىزىندە، سۇرقيا كۇشتەر مەن سۇرقيا كۇش قىلمىستىق توبىن ءدال تۇراقتاندىرىپ، تۇراقتاندىرۋ ولشەمىن ورىنسىز جوعارىلاتۋدان نەمەسە تومەندەتۋدەن باتىل ساقتانۋ كەرەك“ دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
وسى پىكىرگە ساي، سۇرقيا كۇشتەر دەگەنىمىز ۇنەمى توپتاسىپ الىپ، زورلىقتى كۇش، قۇقاي كورسەتۋ نەمەسە باسقا دا تاسىلدەر ارقىلى بەلگىلى اۋماقتا نەمەسە سالادا كوپ رەت زاڭعا قايشى قىلمىستىق ارەكەتتەر وتكىزىپ، جاۋىزدىق ارەكەتتەر ىستەپ، بۇقارانى جابىرلەپ، ەكونوميكالىق، قوعامدىق تۇرمىس ءتارتىبىن بىلىقتىرىپ، ءبىرشاما ناشار قوعامدىق ىقپال تۋدىرعان، ءبىراق قارا قوعام سيپاتتى ۇيىم بولىپ ءالى قالىپتاسا قويماعان زاڭعا قايشى قىلمىستىق ۇيىم.
سونىمەن بىرگە، بۇل پىكىر كىلەڭ زاڭسىز ەكونوميكالىق پايدا ءتۇسىرۋدى كوزدەپ جۇرگىزگەن ”بادىكتىك، قۇمار ويناۋ، ەسىرتكى ساتۋ، ۇرلىق، توناۋشىلىق، الدامكوستىك ىستەۋ“ سياقتى زاڭعا قايشى قىلمىستىق ارەكەتتەر، جاۋىزدىق ىستەۋ، بۇقارانى جابىرلەۋ ەرەكشەلىگى بولماعان نەمەسە ءوزىنىڭ جانە جاقىن تۋىستارىنىڭ ۇيلەنۋ - ماحاببات داۋ - شارى، وتباسى داۋ - شارى، كورشىلەر داۋ - شارى، ەڭبەك داۋ - شارى، زاڭدى نەسيە داۋ - شارى سەبەبىنەن تۋىلعان، سونداي - اق باسقا دا شىنىمەن بەلگىلى سەبەپپەن تۋىلعان زاڭعا قايشى قىلمىستىق ارەكەتتەردى سۇرقيا كۇش دەلوسى رەتىندە ءبىر جاقتى ەتپەۋدى ايقىندادى.
”مۇنداي رەتتەپ ايقىنداۋ سۇرقيا كۇش قىلمىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن، كولەمىن اناعۇرلىم انىق تۇراقتاندىرىپ، سۇرقيا كۇش سىندى ۇعىمنىڭ ىشكى مانىنە جاسىرىنعان كومەسكىلىك سەبەبىنەن سوققى بەرۋ كولەمىن كەڭەيتۋ نىسايىنىڭ الدىن الدى“، - دەدى جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى داشۋەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى لين ۋي، بۇل پىكىر قارا - سۇرقيا كۇشتەردى تەگەۋرىندى كۇشپەن قاتاڭ جازالاۋمەن بىرگە، كەڭ بولۋ مەن قاتاڭ بولۋ ءبىرىن - ءبىرى تولىقتاۋ ساياساتىن ۇزدىكسىز دايەكتىلەندىرىپ، قارا كۇشتەردى الاستاپ، سۇرقيا كۇشتەردى جويۋ ارناۋلى كۇرەسىندە قىلمىس جازاسى زاڭدا بەلگىلەنۋ پرينسيبىن جۇزەگە اسىرۋعا كەپىلدىك ەتتى.
”شىرعا نەسيە“ قاتارلى جاڭاشا قىلمىستارعا قاتاڭ سوققى بەردى
«”شىرعا نەسيە“ قىلمىستىق دەلولارىن بىتىرۋدەگى بىرنەشە ماسەلە جونىندەگى پىكىر» دە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: ”شىرعا نەسيە“ زاڭسىز يەمدەنىپ الۋ ماقساتىمەن حالىقتىق نەسيە اتىن جامىلىپ، زيانكەستىككە ۇشىراۋشىنى ”نەسيە“ نەمەسە ءتۇسى وزگەرگەن ”نەسيە“، ”كەپىلگە قويۋ“، ”كەپىل بولۋ“ سياقتى قاتىستى كەلىسىمدەرگە قول قويۋعا ەلىكتىرىپ نەمەسە ماجبۇرلەپ، نەسيە سوماسىن جالعاننان كوبەيتۋ، جات نيەتپەن كەلىسىمگە قيعاشتىق جاساتۋ، كەلىسىمگە قيعاشتىق جاسادى دەپ قالاعانىنشا تۇراقتاندىرۋ، نەسيە قايتارۋ دالەل - سىپاتىن جويۋ - جاسىرۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى جالعان الاشاق، بەرەشەك قالىپتاستىرىپ، سونداي - اق ارىز - شاعىم، تورەلىك ايتۋ، كۋالاندىرۋ نەمەسە زورلىقتى كۇش، قوقان - لوقى، تاعى باسقا دا تاسىلدەر ارقىلى زيانكەستىككە ۇشىراۋشىنىڭ مال - مۇلكىن زاڭسىز يەمدەنۋگە قاتىستى زاڭعا قايشى قىلمىستىق ارەكەتتەردىڭ جالپىلاما اتالۋى.
بۇل پىكىردە مىنالار باسا دارىپتەلدى: ءادىليا امالياتى بارىسىندا زاڭسىز نەسيەسىن قۋزاۋدان تۋىلعان دەلولار مەن ”شىرعا نەسيە“ دەلولارىنىڭ پارقىنا كوڭىل ءبولۋ ءتيىس، قىلمىس كۇماندىسى، ايىپكەر زاڭسىز يەمدەنىپ الۋ ماقساتىندا بولماسا، ”شىرعا“ قولدانۋ ارقىلى نەسيە الۋشىمەن جالعان الاشاق، بەرەشەك قالىپتاستىرماسا، ”شىرعا نەسيە“ رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. زورلىقتى كۇش، قوقان - لوقى، سونداي - اق باسقا دا تاسىلدەر قولدانۋ ارقىلى قارىزىن كۇشپەن الىپ قىلمىس قالىپتاستىرعانداردى ناقتى دەلو فاكتىنە نەگىزدەلە وتىرىپ، قىلمىسىن تۇراقتاندىرىپ، جازالاۋ ءتيىس.
سونىمەن بىرگە، بۇل پىكىردە مىنالار ايقىندالدى: قارتتاردى، ازامات جاسىنا تولماعانداردى، مەكتەپ وقۋشىلارىن، ەڭبەك قابىلەتىنەن ايرىلعانداردى وبيەكتى ەتىپ ”شىرعا نەسيەگە“ ماجبۇرلەگەندەردى نەمەسە ”شىرعا نەسيەگە“ ماجبۇرلەۋ سەبەبىنەن زيانكەستىككە ۇشىراۋشى نەمەسە ونىمەن ەرەكشە بايلانىسى بار ادامنىڭ وزىنە قول سالۋىن، ءولۋىن، رۋحاني جاقتان قالىپسىز كۇيگە ءتۇسۋىن، ”قارىز قايتارۋ“ ءۇشىن قىلمىستىق ارەكەت جۇرگىزۋىن كەلتىرىپ شىعارعانداردى، قىلمىستىق ىستەر زاڭىندا، ءادىليالىق تۇسىنىكتەمەلەردە باسقاشا بەلگىلەمە بولعاندارىنان سىرت، جاعدايعا قاراي اۋىرلاتىپ جازالاۋ ءتيىس.
ورتالىق ساياسي - زاڭ كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى، مەملەكەتتىك قارا - سۇرقيا كۇشتەردى الاستاۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى چىن يشين بىلاي دەدى: بۇل پىكىر شىعارىلعاننان كەيىن، ۇگىتتەۋ، جالپىلاستىرۋ، ءادىليادا قولدانۋ ارقىلى قىلمىستىلاردى جازالاۋ، جونگە سالۋ، بۇقارانى تاربيەلەۋ رولىن اتقارادى، ول قاينارىنان باستاپ قارا - سۇرقيا كۇشتەردىڭ پايدا بولۋىنان، اۋا جايىلۋىنان ساقتانۋعا جانە ونى ازايتۋعا، سونداي - اق قازىرگى ارناۋلى كۇرەس بارىسىندا جولىققان زاڭ - ساياسات قولدانۋ ماسەلەلەرىن جاقسى شەشۋگە ءتيىمدى، قاينارىنان باستاپ الدىن الىپ، جونگە سالىپ، قوعامدىق جونگە سالۋدىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ نەگىزىن بەكەمدەۋگە دە پايدالى.
قارا - سۇرقيا كۇشتەرگە قاتىستى مال - مۇلىكتى ءبىر جاقتى ەتۋدى ىشكەرىلەي جۇيەگە ءتۇسىردى
«قارا - سۇرقيا كۇش قىلمىستىق ىستەر دەلولارىن ءبىتىرۋ بارىسىندا مال - مۇلىكتى ءبىر جاقتى ەتۋدەگى بىرنەشە ماسەلە جونىندەگى پىكىر»دە: ”قوعام حاۋىپسىزدىگى ورگانى، حالىق پروكۋراتۋراسى، حالىق سوتى قارا - سۇرقيا كۇشتەردىڭ قىلمىستىق دەلولارىن بىتىرگەن كەزدە قارا - سۇرقيا كۇش ۇيىمدارىنىڭ زاڭعا قايشى قىلمىس فاكتتەرىن تەكسەرىپ انىقتاۋى ءارى قارا - سۇرقيا كۇش مۇشەلەرىنىڭ قىلمىسىن زاڭ بويىنشا تۇراقتاندىرىپ، جازا كەسۋمەن بىرگە، قارا - سۇرقيا كۇش ۇيىمدارىنىڭ جانە ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ مال - مۇلىك جاعدايىن جان - جاقتى تەكسەرىپ، دەلوعا قاتىستى مال - مۇلىكتى زاڭ بويىنشا سۇراستىرۋ، پەشەتتەۋ، ۇستاپ قالۋ، مۇزداتۋ سياقتى شارالاردى قولدانۋ ءارى تەكسەرىپ انىقتالعان جاعدايعا نەگىزدەلىپ، زاڭ بويىنشا ءبىر جايلى ەتۋ كەرەك“، - دەپ بەلگىلەنگەن.
پىكىردە بىلاي اتاپ كورسەتىلدى: دەلوعا قاتىستى مال - مۇلىككە قولدانىلاتىن شارا زاڭدا بەلگىلەنگەن شارتتار مەن تارتىپتەر بويىنشا اتقارىلۋى ءتيىس. دەلو تۇرعىزۋدان بۇرىن قازىنا - مۇلىكتى پەشەتتەۋگە، ۇستاپ قالۋعا، مۇزداتۋعا قاتاڭ تيىم سالىنادى. پەشەتتەلگەن، ۇستاپ قالىنعان، مۇزداتىلعان قازىنا - مۇلىكتى تۇگەلدەي دەر كەزىندە تەكسەرىپ، تارتىپتىك بارىستىڭ زاڭعا قايشى كەلۋى، قىزمەتتەگى ازىن - اۋلاق كەمىستىك سياقتىلاردىڭ دەلونىڭ قارالۋىنا، سونداي - اق دەلوعا قاتىستى مال - مۇلىكتى ءبىر جاقتى ەتۋگە ىقپال جاساۋىنان ساقتانۋ كەرەك.
پىكىرگە ساي، دەلوعا قاتىستى مال - مۇلىككە شارا قولدانۋدا قىلمىس كۇماندىسىنا، ايىپكەرگە جانە ونىڭ باعاتىن تۋىستارىنا قاجەتتى تۇرمىستىق قاراجات پەن بۇيىمداردى ىركىپ قالۋ كەرەك. دەلونىڭ ناقتى جاعدايىنا قاراي ارىز - شاعىم قيمىلدارىنىڭ قالىپتى جۇرىلۋىنە كەپىلدىك ەتۋمەن قاتار، قاتىستى ادامداردىڭ دەلوعا قاتىستى مال - مۇلىكتەن ۇزدىكسىز ۇيلەسىمدى پايدالانۋىنا جول بەرۋگە بولادى ءارى قاجەتتى قۇنىن ساقتاۋ، باسقارۋ شارالارىن اتقارۋ ارقىلى دەلو ءبىتىرۋدىڭ قالىپتى قىزمەت پەن زاڭدى ءوندىرىس - تيجاراتقا ىقپال كورسەتۋىن ازايتۋ كەرەك.
”پىكىردە جاپپاي تەكسەرۋ، زاڭ بويىنشا ءبىر جاقتى ەتۋ، ءتارتىپتى قاتايتۋ، قارا قوعام سيپاتتى ۇيىمداردىڭ ەكونوميكالىق نەگىزىن تۇبەگەيلى قۇرتۋ باسا دارىپتەلۋمەن قاتار، ادامگەرشىلىك، ءتارتىپ قاتارلىلاردىڭ قاجەتى دە ويلاستىرىلىپ، زاڭدى بولۋ جانە ۇيلەسىمدى بولۋ تالابىنا بىردەي ءمان بەرىلدى“، - دەدى ۋحان داشۋەسى زاڭ شۋەيۋانىنىڭ پروفەسسورى مو حۇڭشيان.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 4 - ايدىڭ 9 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
