− كوكتوعاي اۋدانى كوكتوعاي قالاشىعى تاراتى قىستاعىنىڭ تيپىن وزگەرتىپ كەدەيلىكتەن ارىلۋى جونىندە
شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى تىلشىلەرى ما جيانلۇڭ، زوۋ ي، جۇڭ جاۋفىڭ
4 - ايدىڭ 23 - كۇنى كوكتوعاي كورىنىس ءوڭىرىن باسقارۋ كوميتەتى كەن - تاۋ گەولوگيالىق باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كوكتوعاي قالاشىعى تاراتى قىستاعىندا تۇراتىن”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ قىزمەت اترەتىنىڭ باستىعى، ءبىرىنشى شۋجي جىڭ دۇڭچيان قىستاق تۇرعىنى ءپاميرا قوجانىڭ (سولدان 2 - ادام) ۇيىندە جاعداي ۇعىسۋدا. سۋرەتتى شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلشىسى زوۋ ي تۇسىرگەن
بۇل ارانىڭ شايداي اشىق اسپانىندا، اقتىلى قويداي شاشىراعان اق بۇلتتار قالقيدى. ەرتىس وزەنىن ورلەي جۇرسەڭىز، قاينار باسىنا تاياۋ جەردە 184 وتباسىنان قۇرالعان تاراتى قىستاعى بار، ادامدار بۇل ارانى ”ەرتىس بويىنداعى ءبىرىنشى قىستاق“ دەپ اتايدى.
كەدەيلىكتەن ارىلعانىمىز ءۇشىن، ءسوزسىز، پارتياعا العىس ايتۋىمىز كەرەك
”بۇل ارا قىستا قاتتى سۋىق بولادى“. تاراتى قىستاعى قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تۇرسىن ءمادىقان: تاراتى قىستاعىنىڭ قىس كۇندەرىندەگى تەمپەراتۋراسى نولدەن تومەن 40 سەلتسي گرادۋس، قاتتى سۋىتقاندا نولدەن تومەن 50 نەشە سەلتسي گرادۋسقا تۇسەدى، - دەدى.
”وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنان بۇرىن بۇل ارادا تەك 20 نەشە مالشى وتباسى عانا وتىرىقتانىپ، ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىنا سالىنعان توپىراق ۇيلەردە وتىراتىن، الدىڭعى بۋىندار وسى جەردە اتپەن مال باعىپ، ءبيداي ەگىپ، ءوزىن - ءوزى قامدايتىن ەگىنشىلىك، مالشىلىق تۇرمىس كەشىرەتىن“، - دەدى تۇرسىن.
”ول كەزدە قىستا قىستاق تۇرعىندارى جيناپ العان ءبيدايى مەن سۇرىلەگەن ەت جەپ قىستى وتكىزەتىن. مالدارى دا قوراعا قامالىپ ءبۇرىسىپ قىستان ارەڭ شىعاتىن“.
تۇرسىن وسى قىستاقتا وتكەن كۇندەرىن ەسكە العاندا، مىنا بىرنەشە ءسات ۇمىتىلماستاي ەسىندە قالعان ەكەن:
1985 - جىلى قىستاققا تۇڭعىش رەت ەلەكتر جالعاندى؛
2008 - جىلى قىستاققا تۇڭعىش تاس جول سالىندى؛
2014 - جىلى قىستاقتاعى بارلىق ۇيگە قۇبىر سۋى جەتكىزىلدى؛
2018 - جىلى ءار وتباسىندا ”جۋىنۋعا بولاتىن تازالىق ءۇيى“ سالىندى؛
......
”بيىلعى كوكتەم مەرەكەسى توتەنشە دۋماندى ءوتتى، كوپتەگەن ادام قىستاعىمىزعا كەلىپ بىزبەن بىرگە مەرەكەنى تويلادى!“، - دەيدى تۇرسىن. ول: ”بۇرىن ءبىز قاتتى قورقاتىن قار بۇگىنگى كۇندە ەڭ اسىلىمىزعا اينالدى، قىستاعىمىزدىڭ باقىتى ءۇشىن، ءسوزسىز، پارتياعا العىس ايتۋىمىز كەرەك!“، - دەدى.
اۋقاتتانۋ ءۇشىن ەڭبەكقور بولۋ كەرەك
تۇرسىن − قىستاق تۇرعىندارى سايلاپ شىققان باستاۋشى. ”ون نەشە جىلدىڭ الدىندا، تۇرسىن قىستاعىمىزدان ءبىرىنشى بولىپ قاراقات ەگۋمەن شۇعىلداندى ءارى قاراقات ەگۋ ارقىلى ءبىرىنشى بولىپ كەدەيلىكتەن ارىلدى“. قىستاق تۇرعىنى ەرلان سابەت بىلاي دەدى: ”ول تاعى قىستاق تۇرعىندارىن وزىمەن بىرگە قاراقات ەگۋگە جۇمىلدىرىپ، ءبىزدى بىرتىندەپ كەدەيلىكتەن ارىلتتى. قىستاعىمىزعا تاس جول سالىنعاننان كەيىن، ول ءبىرىنشى بولىپ اۆتوكولىك ساتىپ الىپ، جۇرتشىلىقتىڭ ەككەن قاراقاتىن اۋدان قالاشىعىنا اپارىپ ساتۋىنا كومەكتەستى. ونىڭ جەتەكشىلىگىندە، قىستاعىمىزداعى كوپ ءبولىم ادام كەدەيلىك تۇرمىستان ارىلدى“.
”بىلتىر اۋدان مەن قالاشىق ءبىزدى حالىقتىق قوناقجاي اشىپ، ساياحات كاسىبىن دامىتۋعا جۇمىلدىردى. ءىشىنارا قىستاق تۇرعىندارى مۇنى تۇسىنبەگەندە، قىستاق پارتيا ياچەيكاسى مەن قىستاق تۇرعىندار كوميتەتى وتباسىلارىن ءبىر - بىردەن ارالاپ اتتانىسقا كەلتىردى. اۋدان مەن قالاشىقتىڭ باسشىلارى، ’ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ‘ بويىنشا قىستاقتا تۇراتىن قىزمەت اترەتى بىزگە كومەكتەسىپ ۇيلەرىمىزدى جوندەپ بەردى، ءبىزدى باستاپ سىرت جەرلەرگە اپارىپ تەكسەرۋ جۇرگىزدى، تاعى باۋلۋ كۋرستارىن ۇيىمداستىردى، ساياحاتقا قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارىن ۇلەستىرىپ بەردى“، - دەدى ەرلان.
”مەن قىستاعىمىزدان ءبىرىنشى بولىپ قىسقى ساياحاتپەن شۇعىلدانىپ، نان پالاۋ، قۋىرىلعان قوي ەتى، قاراقات توسابى سياقتى ەرەكشە تاعامدار مەن ەرەكشە ءدامدى - قۇجىرلاردى دايىندادىم. وسى قىستا وتباسىمىز 80 مىڭ يۋاننىڭ ۇستىندە كىرىس كىرگىزىپ، 30 مىڭ يۋان پايدا تاپتى. بيىل حالىقتىق قوناقجاي اشىپ كىرىسىمدى ءبىر ەسەلەيمىن دەپ وتىرمىن“. ەرلان بىلاي دەدى: بۇرىن قىس كىرىسىمەن قىستاقتاعىلار ىستەرگە ءىس تاپپاي ۇيدە جاتاتىن. اۋقاتتانۋدا تاعى دا ەڭبەكشىل بولۋ كەرەك، قازىر ءۇي ىشىمىزبەن حالىقتىق قوناقجاي اشۋمەن شۇعىلدانىپ وتىرمىز، كولەمىن ۇلعايتىپ ەدىم، قوناقجايىمىز دا ەلگە تانىلدى!
”پارتيانىڭ ساياساتى جاقسى، بىزگە كومەگى كوپ بولدى، ءبىز پارتيانىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، پارتياعا العىس ايتامىز. پارتيالى كادرلار كەلىپ اتتانىسقا كەلتىرگەننەن كەيىن، مەن الدىمەن ىسكە كىرىسىپ كەتتىم، الدىمەن جۇمىس باستاعان بىرنەشە وتباسى پايداعا كەنەلدىك ءارى ۇلگى بولدىق، بيىل حالىقتىق قوناقجاي اشقان قىستاق تۇرعىندارى ءتىپتى دە كوبەيدى“، - دەدى ەرلان.
قىستاققا قايتىپ كەلىپ باقىت جىرىن جىرلادى
1989 - جىلى تۋعان الپار ءبيموللا اسەم داۋىستىڭ يەسى، كىشكەنتايىنان قىستاقتاعى بالا جۇلدىز ەدى، مەكتەپتەگى كەزىندە تاعى كوكتوعاي قالاشىعىنداعى ءانشى جۇلدىزعا اينالدى، كەيىن شينجياڭ تەلەۆيزياسىنىڭ ”كۇمىس كومەي“ ءان بايقاۋىنا قاتىناسقاننان كەيىن، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ جۇلدىزىنا اينالدى.
”مەن ءان ايتۋدى ۇناتامىن، ءان ايتىپ تاپقان اقشامەن اۆتوكولىك ساتىپ الدىم، اۆتوكولىگىممەن جان - جاققا شاپقىلايمىن، كىم شاقىرسا سوندا بارىپ ءان سالىپ بەرەمىن“، - دەيدى الپار قۋانا سويلەپ.
”2018 - جىلى قىستاعىمىز قىسقى ساياحاتتى باستادى، قىستاعىمىز قىسقى ساياحاتتىڭ قايناعان جەرىنە اينالدى“. الپار بىلاي دەدى: ”مەن قايتىپ كەلدىم، ەندى قىستاعىمىزعا ساياحاتتاي كەلگەن ادامداردى انگە بولەپ، قاراجورعا بيلەتەمىن، تاراتى قىستاعىنا كەلگەن ادامدارعا ءوزىمىزدىڭ قوناقجايلىعىمىزدى ۇعىندىرىپ، ءان - بيىمىزگە بولەپ، ەرەكشە ۇلتتىق سالت - سانامىزدى سەزىندىرەمىن، بۇل مەنىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانىم. سوندىقتان قىستاققا قايتىپ كەلىپ ءان ايتۋدى ءتىپتى دە باقىت سەزىندىم“.
قىستاق تۇرعىندارىنا قىزمەت ەتۋ بورىشىم
كوكتوعاي كورىنىس ءوڭىرىن باسقارۋ كوميتەتى كەن - تاۋ، گەولوگيالىق باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ تاراتى قىستاعىندا تۇراتىن ”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ قىزمەت اترەتىنىڭ باستىعى، ءبىرىنشى شۋجي جىڭ دۇڭچيان تاراتى قىستاعىنا كەلگەننەن كەيىن تىنىم المادى، ءار كۇنى قىزىل تاناۋ قاربالاس بولادى دا جۇرەدى.
وسى بىرنەشە جىلدا قىزمەت اترەتى قىستاقتىڭ بەت - بەينەسىن رەتتەپ - وڭاپ، بارلىق ۇيگە قۇبىر سۋىن جەتكىزىپ، بارلىق وتباسىنا دارەتحانا سالىپ بەردى، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ اۋلاسىندا ءۇي مەن قورانى بولەكتەۋدى جۇزەگە اسىردى؛ قىستاقتاعى جولدار تەگىستەلىپ، قىستاق تاپ - تازا بولىپ رەتكە كەلدى، سونداي - اق ەرەكشە قىستاقتىڭ تۇنگى كورىنىس شىراعى مەن تاماشالاۋ تەكشەسىن ورناتتى. تاعى دا قىستاققا كومەكتەسىپ قار تازالاۋ جابدىقتارىن ساتىپ الىپ بەرىپ، ساياحاتتىڭ نەگىزدىك قۇرىلعى قىزمەت وتەۋىن ويداعىداي كەپىلدەندىردى.
قىزمەت اترەتى قىستاق تۇرعىندارىن كوكتوعاي كورىنىس وڭرىنە سۇيەنىپ حالىقتىق قوناقجاي اشىپ ساياحاتتىق قىزمەت وتەۋگە جۇمىلدىردى، باستادى. ولار قىستاق تۇرعىندارىن قوم قىستاعىن ەكسكۋرسيالاۋعا، ولاردان ۇيرەنۋگە باستاپ اپاردى؛ كاسىپتىك مۇعالىمداردى ۇسىنىس ەتىپ قىستاقتا باۋلۋ كۋرستارىن اشىپ، قىستاق تۇرعىندارىن ساياحاتتىق قىزمەت وتەۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنۋگە ۇيىمداستىردى؛ تاعى دا حالىقتىق قوناقجايلاردى كورپە - جاستىق، ىدىس - اياق سياقتىلارمەن قامدادى.
جىڭ دۇڭچيان بىلاي دەدى: ”ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز − قىستاق تۇرعىندارىنا ويداعىداي قىزمەت وتەپ، قيىنشىلىعى بار قىستاق تۇرعىندارىن كەدەيلىكتەن ارىلتىپ، كەدەيلىكتەن ارىلعان قىستاق تۇرعىندارىن اۋقاتتاندىرۋ، مىنە، بۇل ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جانە بورىشىمىز“.
”كوكتوعاي اۋدانى كوكتوعاي قالاشىعىنىڭ تاراتى قىستاعى قىستا قاتتى سۋىق بولادى ءارى وتە كوركەم، كوركى كوز سۇرىندىرەدى!“.
”ەرتىس وزەنىنىڭ باسىنداعى قىستاققا كەلۋلەرىڭىزدى قارسى الامىز، تاراتى قىستاعىنىڭ ادامدارى دايىندالىپ بولدى، سىزدەردى وسى ارادا كۇتەدى!“، - دەگەن جىڭ دۇڭچيان مەن قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ كادرلارى تىلشىلەرگە حابارعا وسى ءسوزىمىزدى، ءسوز جوق، كىرىستىرگەيسىڭدەر دەپ قايتا - قايتا تاپسىردى.
كوكتەم سامالى باياۋ ەسەدى، جەر بەتى گۇلمەن كومكەرىلدى، ەرتىس وزەنىنىڭ قاينارىنان اققان سۋ قارلى تاۋدىڭ اڭعارىمەن قۇديا سارقىرايدى، 748 قىستاق تۇرعىنى ”قاراجورعا“ بيىنە باسىپ، باقىت ءانىن اسقاقتاتىپ، جاڭا داۋىرگە بەت العان دوڭگەلەك داۋلەتتى قىستاق بولۋدىڭ جولىندا ەكپىندەي العا ىلگەرىلەۋدە.
