− ۇزدىك زيالىلاردىڭ تيبى يۋان گويىڭ جايىندا
ءتىلشى جىڭ جو
شينجياڭنىڭ ەكولوگيالىق ورتا سالاسىندا يۋان گويىڭ اڭىز ادام سانالادى: لوپنورعا 10 بارىپ، تۇيە كيىك ىزدەدى، قاناس كولىندەگى ”قۇبىجىقتىڭ“زاتىندا نە ەكەنىن بايقادى، 63 جاسىندا ساحارا ءشولىن كەسىپ ءوتتى... وسىنداي عىلمي زەرتتەۋ قيمىلداردىڭ ءبىر عانا ماقساتى ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ جانە ونى قالپىنا كەلتىرۋ ەدى.
1962 - جىلى يۋان گويىڭ لانجوۋ داشۋەسى گەولوگيا - جاعراپيا فاكۋلتەتىنىڭ جاراتىلىستىق جاعراپيا ماماندىعىنان وقۋ تاۋىسقان سوڭ، ءوز ەركىمەن شەكارا ءوڭىر قۇرىلىسىنا كومەك بەرۋگە كەلىپ، جوڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ بولىمشەسى بيولوگيا - توپىراق زەرتتەۋ ورنىنا (قازىرگى ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنى) قىزمەتكە تۇرىپ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتىمەن شۇعىلداندى. سودان جارتى عاسىر وسى قىزمەتپەن اينالىستى، 1999 - جىلى زەينەتكە شىقسا دا، قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتىن ەشقاشان توقتاتقان جوق. ”ەكولوگيالىق ورتانىڭ ورنىن ەشنارسە باسا المايدى، ول جاقسارسا، بۇقارانىڭ باقىت سەزىمى، تابىس سەزىمى بارىنشا كۇشەيەدى“. ءتىلشىنىڭ سۇحباتىن قابىلداعان كەزدە، 80 جاستاعى يۋان گويىڭ داۋىسى ءالى باياعىسىنداي ساڭقىلداپ، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ جايىندا كوسىلە سىر شەرتتى.
ەكولوگيالىق ورتانىڭ قورعاۋشىسى بولدى
يۋان گويىڭنىڭ قىزمەتتىك ومىرىندە ونىڭ ەڭ سۇيىنەتىن ءبىر ءىسى بايىنبۇلاق سازدى ءوڭىرىن قورعاۋ ەدى.
وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا سۋ يگىلىگى تاراۋلارى بايىنبۇلاقتىڭ جۇلدىز ويپاتىنان سۋ قويماسىن سالماق بولادى، سۋ قويماسى سالىنسا، سول جەردىڭ ەلەكتر قۋاتىمەن قامداۋ ماسەلەسى بارىنشا جاقساراتىن. نىسان قۇرىلىسىن باستاردان بۇرىن، قورشاعان ورتاعا جاسايتىن ىقپالىن تەكسەرۋ قىزمەتىن ورىستەتۋ قاجەت بولادى، بۇل مىندەت يۋان گويىڭگە جۇكتەلدى.
”مىندەتتى تاپسىرىپ العان سوڭ، مەن قىزمەت اترەتىن باستاپ، بايىنبۇلاق ساحاراسىنا باردىم. ءار كۇنى ءبىز اتقا ءمىنىپ، جايلاۋداعى سازداۋىت جەرلەردى ارالادىق، قۇيعا ءتۇسىپ كەتۋ قاتەرىنەن ەرەكشە ساقتانىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك ەدى“، - دەيدى يۋان گويىڭ − ءبىز شولدەسەك بۇلاق سۋىن ءىشىپ، قارنىمىز اشسا نان جەي سالىپ، 2 اي دالادا جۇردىك.
ءبىراق تەكسەرۋ ناتيجەسى سۋ قويماسىن سالۋ ويىنا كەرەعار شىقتى. ”جۇلدىز ويپاتى بايىنبۇلاق اققۋ قورىعىنىڭ وزەكتى ءوڭىرى سانالادى، عىلمي زەرتتەۋ ارقىلى سول كەزدە وندا مولشەرمەن 3000داي اققۋ جانە مەملەكەتتىك 1 - ، 2 - دارەجەلى قورعالاتىن 20 نەشە ءتۇرلى حايۋانات بار ەكەنى مەجەلەندى“، - دەيدى يۋان گويىڭ − اققۋدىڭ ءوسىپ - ءوربۋ شارتى ەرەكشە قاتاڭ بولادى، الدا - جالدا سۋ قويماسى سالىنا قالسا، 385 شارشى كيلومەتر شۇرايلى جايلىمدى، ونان دا اۋىرى، اققۋ شوعىرلى ءوسىپ - ءوربيتىن جەردىڭ %90ىن جانە قوناقتايتىن جەردىڭ %70ىن سۋ باسىپ قالادى ەكەن. 40 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، يۋان گويىڭ سول كەزدەگى جاعدايدى ەسكە العاندا باياعىسىنشا تولقىپ كەتەدى.
يۋان گويىڭ بايىنبۇلاقتان سۋ قويماسىن سالۋ نىسانىن تەرىستەپ، ەلدىڭ سوگىسىنە قالدى: سوندا اققۋ ادامنان ماڭىزدى بولعانى ما؟ ونىڭ قاراۋىنشا، بۇل تەك اققۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ەدى. يۋان گويىڭ ەل ىشىندە تانىمال قۇس جانە حايۋانات ماماندارىمەن بايلانىس جاساپ، شۇرات ەكولوگياسىن قورعاۋعا بىرگە ۇندەدى، ونىڭ پىكىرى اقىرىندا قابىلدانىپ، بايىنبۇلاق اققۋ كولى مەن توقسان يرەك ساقتالىپ قالدى.
لاستانۋدان ساقتانۋدىڭ جانە ونى جونگە سالۋدىڭ ىسكە اسىرۋشىسى بولدى
تاماشا ەكولوگيالىق ورتا جالپىعا ەڭ ءتيىمدى حالىق تۇرمىسىنىڭ ىرىس - قۇتى سانالادى. يۋان گويىڭ ۇرپاقتار ءۇشىن تۇنىق سۋ مەن جاسىل تاۋدى ساقتاپ قالۋ، حالىق بۇقاراسىنىڭ اشىق اسپاندى، اقشا بۇلتتاردى كورۋىنە، تازا سۋ ىشۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دەپ سانايدى.
شۇيموحى وزەنى ءۇرىمجى قالاسىنداعى ماڭىزدى جەر ءۇستى سۋ الابى، وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارىنان 70 - جىلدارىنا دەيىن ۇكىمەت شۇيموحى وزەنىندەگى لاستانۋدان ساقتانۋ جانە ونى جونگە سالۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە باستاعاندا، يۋان گويىڭ ناقتى قىزمەتكە جاۋاپتى بولدى. يۋان گويىڭنىڭ ەسكە الۋىنشا، ول كەزدە شۇيموحى وزەنى بويىنان كوپتەگەن قاعاز زاۆودى، ەلەكترمەن جالاتۋ زاۆودى سالىنىپ، زاۆودتار لاس سۋدى توتە وزەنگە جىبەرىپ، وزەن سۋى لاتتانىپ، ساسىپ، توڭىرەكتەگى بۇقارانىڭ تۇرمىسىنا اۋىر ىقپال جاساپتى.
سۋ ساپاسىن تەكسەرۋدىڭ ەگجەي - تەگجەيلى مالىمەتىن شىعارۋ ءۇشىن، يۋان گويىڭ ءار كۇنى ۆەلوسيپەدكە ءمىنىپ، 3 ساعاتتان اسا ۋاقىت جۇمساپ، ءۇرىمجى مەن سول كەزدەگى ميچۋان اۋدانى اراسىندا سابىلىپ، قىزمەت ورىستەتىپ، وزەن بويىنداعى قاعاز زاۆودى، ەلەكترمەن جالاتۋ زاۆودى سياقتى شاعىن كاسىپورىندارعا بارىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدى. بۇل قىزمەتتى ىستەگەن 3 جىلدا يۋان گويىڭ لاس سۋدى جونگە سالۋدىڭ كوپتەگەن جوبالارىن، سونداي - اق لاس سۋدان قايتا پايدالانۋ تۋرالى كوپتەگەن پىكىرلەر ورتاعا قويدى.
”سوڭىندا ۇكىمەت شۇيموحى وزەنىندە لاس سۋ قويماسىن سالىپ، لاس سۋدى تازارتتى ءارى لاس سۋدى جونگە سالۋ گرۋپپاسىن قۇردى“، - دەيدى يۋان گويىڭ − ءسويتىپ، كوپ ءتۇرلى جولدار ارقىلى ميچۋان اۋدانىنداعى بۇقارانىڭ اۋىز سۋ قاينارىنىڭ لاستانۋ ماسەلەسى بىرتىندەپ شەشىلدى.
وتكەن عاسىردىڭ 70 - جىلدارىندا ۇكىمەت اتموسفەرانىڭ لاستانۋىنا باقىلاۋ - ولشەۋ جۇرگىزە باستاعاندا، يۋان گويىڭ ءۇرىمجى قالاسىنىڭ اتموسفەراسىنىڭ لاستانۋىن باقىلاۋ - ولشەۋ قىزمەتىنە ارالاستى ءارى شينجياڭدا العاشقى پارقازاننىڭ شاڭ جويۋ اسپابىن ءوندىرۋ جانە سىناق ەتۋ، جالپىلاستىرۋ قىزمەتىنە قاتىناسىپ، ءۇرىمجى قالاسىنىڭ اتموسفەراسىنىڭ لاستانۋىن جونگە سالۋ قىزمەتىن ىلگەرىلەتتى.
بۇكىل شينجياڭداعى باستى ونەركاسىپ قالالارىندا لاس زات شىعاراتىن زاۆود - كەن كاسىپورىندارىنىڭ ”3 جاراقسىزىنىڭ“ لاستاۋىنا جانە ودان كەشەندى پايدالانۋعا تەكسەرۋ جۇرگىزۋ قىزمەتى بارىسىندا، يۋان گويىڭ مەن قىزمەتتەستەرىنىڭ تەكسەرۋ ناتيجەسى جيناقتالىپ، كىتاپشا بولىپ قۇراستىرىلدى، ونداعى ساندى مالىمەتتەر بۇكىل شينجياڭنىڭ لاستانۋدان ساقتانۋ جانە ونى جونگە سالۋ، سونداي - اق ”3 جاراقسىزدان“ كەشەندى پايدالانۋ قىزمەتىن ىلگەرىلەتتى.
قورشاعان ورتا عىلىمىنىڭ دەمەۋشىسى بولدى
”تاباندىلىق“ − جانىنداعىلاردىڭ يۋان گويىڭگە بەرگەن باعاسى، يۋان گويىڭنىڭ ۇلى يۋان لەيدىڭ بۇل ءسوز تۋرالى تانىمى تىپتەن تەرەڭ.
”شينجياڭنىڭ كەز كەلگەن جەرىندەگى ەكولوگيالىق قۇرىلىمدى سۇراساڭىز، اكەم قولمەن قويعانداي ايتىپ بەرەدى“، - دەيدى يۋان لەي − ”بۇل اكەمنىڭ ۇزاق جىلدار بويى سىرتتا ءجۇرىپ، ناقتى عىلمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋىنىڭ ارقاسى. جاس كەزىندە، اكەم ءىسساپارعا ءبىر كەتكەندە 1 − 2 اي كەتەتىن، ءتىپتى 70 جاستان اسسا دا، اكەم قىزمەت اترەتىن باستاپ، دالادا عىلمي زەرتتەۋ قيمىلدارىمەن شۇعىلدانىپ، تەڭىز دەڭگەيىنەن 4000 مەتر بيىك جەردە 2 ايعا دەيىن تۇرىپ قالاتىن. ۇيدەگىلەر، ارينە، اكەمنىڭ دەنساۋلىعىنان الاڭدايمىز، ءبىراق ءبارىمىز ونىڭ ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا كونبەيتىنىن بىلەمىز. اكەمدى ويىنا العان ىسىنەن قايتارۋ مۇمكىن ەمەس“.
50 نەشە جىلدان بەرى، يۋان گويىڭ شينجياڭداعى تاۋ - وزەندەردى، قۇمدى شولدەر مەن شۇراتتاردى ارالاپ، دالاداعى 20 نەشە عىلمي زەرتتەۋ قيمىلىنا جانە 10نان استام ماڭىزدى عىلمي زەرتتەۋ نىسانىنا جەتەكشىلىك ەتىپ جانە قاتىناسىپ، 260تان استام عىلمي ەڭبەك، ماقالا جاريالاپ، 30عا جۋىق عىلمي شىعارمانى باسپادان شىعارىپ، ۇكىمەت پەن قاتىستى تاراۋلاردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا 30دان استام ۇسىنىس بەردى. 1999 - جىلى يۋان گويىڭ زەينەتكە شىقتى. جۇمىس ورنىنان قول ۇزسەدە، قىزمەتتەن قول ۇزبەگەن ول شينجياڭداعى جابايى حايۋانات - وسىمدىكتەردى جانە ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ ءۇشىن شار تاراپتى شارلاۋىن جالعاستىرا بەردى.
اكەسىنىڭ ىقپالىندا، يۋان لەي داشۋەدە ەكولوگيا، جاعراپيا زەرتتەۋگە قاتىستى ماماندىققا ەمتيحان تاپسىرىپ، وقۋ تاۋىسقان سوڭ اكەسىنىڭ ءىسىن جالعاپ، شينجياڭ لوپنور تۇيە كيىك مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىعىن باسقارۋ مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەدى.
”سوڭعى جىلدارى اكەمنىڭ جاسى ۇلعايىپ، دالادا بولاتىن ۋاقىتى ازايىپ، كۇش - قايراتىنىڭ كوبىن ەكولوگيالىق ورتا تۋرالى كىتاپتار قۇراستىرۋ - جازۋعا جۇمسادى“، - دەيدى يۋان لەي، ونىڭ ايتۋىنشا، مەكتەپتەر مەن قۇرىلىمدار اكەسىن ساباق سويلەۋگە شاقىرسا، اكەسى قۋانا قابىلدايدى ەكەن، ول قوعامنىڭ ءار سالاسىنداعىلار ءۇشىن ىلگەرىندى - كەيىندى 90 رەتتەن استام بايانداما جانە لەكسيا جينىن وتكىزىپ، كوپشىلىكتىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋعا دەگەن ىنتاسىن بارىنشا قاۋلاتقان. كوپ جىلدان بەرى يۋان گويىڭ ناقتى ارەكەتىمەن ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ قىزمەتكەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن جانە ىسكەرلىگىن امالياتتا ايگىلەپ كەلەدى، 80 جاسقا كەلسە دە، ول ىستەپ جاتقان قىزمەتىن توقتاتۋ تۋرالى ويلاعان دا ەمەس.
