− ەرەجەنى ەلەمەگەن، ءسوز جوق، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى
جۇڭ شىڭ
وسى كەزەكتى امەريكا قۇراما شتاتتارى ۇكىمەتىنىڭ نازارىندا، ءار ەلمەن قارىم - قاتىناس جاساعان كەزدە، ايتەۋ ”امەريكا قۇراما شتاتتارى الدىندا تۇرادى“ دەگەنى توسقىندىققا ۇشىراسا، زورەكەرلىك قىلىعى ساتسىزدىككە جولىقسا بولعانى، بارلىعى ەرەجەگە قايشىلىق جاساعان بولىپ شىعادى. مۇنداي زورەكەرلىك لوگيكا جونىندە گەرمانيا ساۋدا - ونەركاسىپشىلەر كەڭەسىنىڭ باس جوراسى ۆانسلەبەننىڭ: امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق فۋتبول جارىسىندا ”دوپتى قولىنا ۇستاپ جۇگىرىپ، ۆاراتاعا ءسۇزىپ كىرىپ الىپ، “ وعان ”ءزايتۇن دوبى جارىسىنىڭ ەرەجەسى وسىلاي “ دەپ سەبەپ ايتۋدا دەگەن وبرازدى تەڭەۋى بار. ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى، امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق كەدەن باجىسى توقپاعىن قۇتىرىنا ءۇيىرىپ، بارلىق جەردە ساۋدا داۋ - شارىن تۋدىرىپ، ”فارفور بۇيىمدار دۇكەنىنە كىرىپ كەتكەن بۇقا“ سياقتى ەرەجەنى نەگىز ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا تۇزىلىسىنە قيسىنسىز سوقتىعىپ، ەرەجەنى، ءتارتىپتى ءوز الاقانىندا ويناتىپ، حالىقارالىق قوعامداعى ەڭ ۇلكەن ”شاتاق تۋدىرۋشى“عا اينالدى.
جۇڭگو - امەريكا قۇراما شتاتتارى ساۋدا قاقتىعىسىنىڭ ءمانى − امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ داۋ - شارلاردى شەشۋ مەحانيزمىنەن اينالىپ ءوتىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ىشكى زاڭىنا نەگىزدەلىپ حالىقارالىق ساۋدا قاجالىسىن تۋدىرۋ بولىپ وتىر. امەريكا قۇراما شتاتتارى دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ۇقىق بەرۋىنەن وتپەگەن جاعدايدا جۇڭگونىڭ تاۋارلارىنان زور كولەمدە ۇستەمە كەدەن باجىسىن الدى، بۇل وسى ەلدىڭ ۋادەسى مەن دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسىن ەلەمەگەندىك، سىڭار جاقتى ەرەجەنى حالىقارالىق ەرەجەدەن ۇستەم قويعان بەيباستاقتىقپەن ويىنا كەلگەنىن ىستەگەندىك بولىپ تابىلادى.
دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ساحناسىندا بارىنشا ايبار كورسەتكەن امەريكا قۇراما شتاتتارى بەت قۇبىلتۋ ويىنىن توقتاۋسىز ويناپ، بىردە، دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسى ءبىزدى ”زيانعا ۇشىراتتى“ دەپ جازعىرسا، ەندى بىردە، تۇكتەن - تۇك جوق باسقا مەملەكەتتەرگە ”ەرەجەگە بويسۇنبادى“ دەگەن قالپاق كيگىزدى، ءتىپتى، باسقا ەلدى دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنان ”ايداپ شىعۋ“ كەرەك دەپ قۇقاي كورسەتتى. امەريكا قۇراما شتاتتارى قانشالىق تاماعىن جىرتا ايعايلاعانىمەن، قانشالىق جانىن سالا ويىن قويعانىمەن، ءجونسال ويىنىن اقىرى ەشكىم القامادى. ”ەرەجە نەگىزىندەگى حالىقارالىق ءتۇزىلىس حاۋىپكە ۇشىراۋدا، كىسىنى تىكسىندىرەتىنى، بۇل حاۋىپتى وزگە ەل ەمەس، قايتا وسى جۇيەنى ورناتۋعا جەتەكشى بولعان امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءوزى تۋدىرىپ وتىر“. ەۆروپا القالار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى تۇسكەنىڭ بۇل ءسوزى جۇرتتىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ بەيباستاق ارەكەتىنە دەگەن جيرەنىشى مەن ۋايىمىن اڭعارتتى.
حالىقارالىق ەرەجەنى ويىنشىققا بالاپ، وزىنە ۇيلەسسە قولدانىپ، ۇيلەسپەسە تاستاي سالۋ − امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ كانىگى ءادىسى. وسى كەزەكتى امەريكا قۇراما شتاتتارى ۇكىمەتىنىڭ حالىقارالىق ەرەجەگە جاۋ كوزبەن قاراۋى ادامدى تىكسىندىرەدى، ءتىپتى، بۇل ونىڭ قازىرگى ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ بەلگىسىنە اينالدى. بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ - اعارتۋ، عىلىم جانە مادەنيەت ۇيىمى، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ادامدىق ۇقىق القالار كەڭەسى، الەمدىك پوچتا وداعى سياقتى حالىقارالىق ۇيىمداردان ىركەس - تىركەس شەگىندى، تىنىق مۇحيت اتتاعان سەرىكتەستىك قارىم - قاتىناس كەلىسىمى، پاريج كليمات كەلىسىمى، الەمدىك كوشپەندىلەر كەلىسىمى، يران يادرو ماسەلەسى جان - جاقتى كەلىسىمى، «ۆەنا ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس شارتىنىڭ داۋ - شاردى كۇشپەن شەشۋدى قالاعانىنشا تاڭداۋ جونىندەگى كەلىسىمناماسى» سياقتى ءبىر قىدىرۋ حالىقارالىق شارتتاردان شەگىندى، سولتۇستىك امەريكا ەركىن ساۋدا كەلىسىمى مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى - كورەيا ەركىن ساۋدا كەلىسىمىن قايتا اقىلداسۋدى زورلىقپەن تالاپ ەتتى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ سىڭار جاقتى ارەكەتتەرى حالىقارالىق ەرەجە مەن الەمدىك جونگە سالۋعا اۋىر سىن - سايىس تۋدىردى. ۇلى بريتانيانىڭ بۇرىنعى باس ءۋازىرى گوردون براۋن اھ ۇرا: ”امەريكا قۇراما شتاتتارى جالعىز ۇيەكتى دۇنيەدەگى كوپ اتتىلاردان قارا ءۇزىپ العا شىققان كەزدە، ول ۇنەمى كوپ جاقتى قۇرىلىم ارقىلى ارەكەت ەتۋشى ەدى. ال قازىر دۇنيە ءجۇزى كۇن سايىن كوپ ۇيەكتەنگەندە، امەريكا قۇراما شتاتتارى ۇكىمەتى ءالى باياعىسىنداي ىستەپ كەلەدى“، - دەدى.
امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ حالىقارالىق ەرەجەنى بۇلدىرۋگە توڭمويىندىقپەن بەرىلۋىندەگى لوگيكاسىنىڭ شىعار ءتۇيىنى وكتەمدىك ءتاسىل ارقىلى ءوزىنىڭ مۇددەسىن كوزدەۋ. امەريكا قۇراما شتاتتارى مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى ىستەرى كومەكشىسى بولتوننىڭ كەزىندەگى ”ەگەر بۇگىن ماعان (بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ) حاۋىپسىزدىك القالار كەڭەسىن قايتا قۇرعىزار بولسا، مەن ءبىر عانا تۇراقتى القا ەل قويار ەدىم، ويتكەنى وسىلاي ىستەگەندە عانا الەمدىك كۇشتەردىڭ ورنالاسۋىن شىنايى بەينەلەۋگە بولادى“ دەگەن ءبىر ”ايگىلى ءسوزى“ مۇنداي پيعىلدى اينىتپاي ءدال كورسەتتى. وكتەمدىككە سۇيەنىپ قارسى جاقتى قىسىممەن كوندىرە الامىن دەپ ويلاپ قالعان امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق ەكى جاقتان قىسىم ءتۇسىرۋ كوپ جاقتى مەحانيزمنەن اناعۇرلىم ”جوعارى ونىمدىلىككە“ يە، كەدەن باجىسى توقپاعى ەرەجە قۇرىلىسىنان اناعۇرلىم ”جوعارى ونىمدىلىككە“ يە دەپ لەپىردى.
امەريكا قۇراما شتاتتارى وكتەمدىكپەن ەرەجەگە قاساقانا سايىس جاريالاپ، ەرەجەنى ءوز قالاعانىنشا بالشىقشا يلەۋ قيالىندا بولدى. الايدا، كىمنىڭ بىلەگىنىڭ جۋان ەكەندىگىن، كىمنىڭ كۇشى زور ەكەندىگىن سالىستىراتىن زورەكەرلىك زامانى كەلمەسكە كەتتى، دۇنيە جۇزىندەگى ىستەردى ءار ەل تەك قانا اقىلداسىپ شەشەدى. قازىر دۇنيە ءجۇزىنىڭ كۇش جاعدايى تەز وزگەرىپ، كوپ ۇيەكتەنۋ ەرەكشەلىگى كۇن سايىن ايقىندالىپ، ەل اتتاعان ماسەلەلەر كۇن سايىن كوبەيىپ، الەمدىك ەرەجە جۇيەسىنە دەگەن قاجەت ۇزدىكسىز جوعارىلاعان حالىقارالىق جاعدايدا، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ سىڭار جاقتىلىق ويىنا جابىسىپ الۋى، تەك قانا وزىنە جانە باسقا ەلدەرگە اۋرەشىلىك تۋدىرادى. ەرەجەگە قارسى ءوز بەتىنشە بەيباستاقتىق ىستەۋ اقىرى تاناۋى تاسقا تيۋگە، ءسوز جوق، اپارىپ سوعادى، ”تاعى ۇلى بولۋ“ نىساناسى تەك قانا كۇلكىگە قالادى.
دۇنيە ءجۇزىنىڭ دامۋ ۇلكەن اۋقىمى ەجەلدەن ەشكىمنىڭ ەركىنە قاراي بۇرىلماعان. امەريكا قۇراما شتاتتارى ەرەجەنى بۇلدىرۋگە قۇنىعىپ وتىرعاندا، باسقا ءبىر ءتۇرلى ”دولاي“ مەن ”قۇرىلىس“تا بىلىنبەي جۇرىلۋدە. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءبىر اقپارات قۇرالى بىلاي دەپ ەسكەرتۋ بەرگەن: ۇنەمى ”دوپ قاقپاسىنىڭ ورنىن جىلجىتۋ“ بوداۋ بەرۋگە اپارىپ سوعادى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ حالىقارالىق قارىم - قاتىناستىڭ ولشەمىن اۋدارىپ تاستاۋ ارەكەتى كەيبىر سەرىكتەستەردىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىنا يەك سۇيەۋىن السىرەتەدى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تاعى ءبىر اقپارات قۇرالى ءتىپتى توتەسىنەن: ”ەكونوميكالىق سالادا امەريكا قۇراما شتاتتارى الىگە دەيىن ’ەرەسەك بالا‘ سياقتى، ءبىراق بىردەن - ءبىر’ەرەسەك بالا‘ ەمەس. مۇنداعى حاۋىپ - قاتەر امەريكا قۇراما شتاتتارى باسقا بالالارعا ۇنەمى قۇقاي كورسەتەتىن زورەكەر رەتىندە قارالىپ، وسى بالالاردىڭ بىرلەسىپ الىپ، امالىن تاۋىپ امەريكا قۇراما شتاتتارىنان تايساپ كەتۋگە ماجبۇرلەيدى“ دەپ شولۋ جاسادى.
جۇڭگودا ”وڭاۋدان بەتەر پايدا جوق، بىلىقپالىقتان بەتەر زيان جوق“ دەگەن كونە ءسوز بار. قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى ءبىرىنشى ءىرى ەكونوميكالىق تۇلعا جانە ىقپالعا يە ءىرى ەل رەتىندە، امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ قاتىستى ساياساتتارى مەن ءسوز - ارەكەتتەرىندە تىم بولماعاندا جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى بولۋى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ”بىلىقپالىعى“نا ەمەس، قايتا ”وڭالۋىنا“ ءتيىمدى بولۋى كەرەك. كوپ جاقتىلىق پەن ەرەجە نەگىزىندەگى كوپ جاقتى ساۋدا ءتۇزىلىسىن قورعاۋ حالىقارالىق قوعامنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنىڭ تياناعى ءارى ءار ەلدىڭ كۇشتى ءۇنى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەرەجەنى كوزگە ىلمەۋى حالىقارالىق قوعامنىڭ ورتاق قۇت - ىرىسى مەن دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ ورىندى مۇددەسىن ءجونسىز زياندادى. مۇنداي دورەكى جولسىزدىق جۇرت كوڭىلىنەن ورىن تاپپايدى، اقىرىندا دا جاقسى ناتيجەگە يە بولمايدى. ەگەر امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق ءوز بەتىنشە ىستەي بەرسە، رايىنان قايتپاي، ءسوز جوق، ”بارسا كەلمەستىڭ قۇرىدىمعا اپاراتىن جولىمەن جۇرە بەرەم“ دەسە، وندا ول ءوزىن قۇرتۋ جولىن تاڭداعانى بولماق، بۇل جولدىڭ، ءسوز جوق، ءبىر عانا سوڭعى بەكەتى بار، ول − جەڭىلىس!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 22 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
