− امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ ”قولايىنا جاقسا قولداناتىن، قولايىنا جاقپاسا تاستايتىن“ شىنايى كەيىپ - كەسپىرىن جىعا تانيىق
جۇڭ شىڭ
”تۇتىنۋشىلاردى قورعاۋدىڭ ەڭ ءونىمدى ءادىسى ەل ىشىندەگى ەركىن باسەكە جانە كۇللى دۇنيەنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنە جەتەتىن ەركىن ساۋدا“. نوبەل ەكونوميكا سيلىعىنىڭ يەگەرى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەكونوميسى فرەيدماننىڭ وسى ءبىر ايگىلى ءسوزى كەزەكتە تولعانتارلىق تەرەڭ مانگە يە بولىپ وتىر.
ساۋدا سەلبەستىگى ەكى جاقتى دا يگىلىككە كەنەلتەدى، ساۋدا قاقتىعىسىندا ەشكىم جەڭىستىك المايدى، بۇل دۇنيە ءجۇزى تاريحى الدەقاشان سان قايتارا دالەلدەگەن قيسىن. الايدا، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازدار ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتى بۇكىلدەي قايىرىپ قويىپ، جۇڭگو مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەكونوميكا - ساۋدا قۇرىلىمى جوعارى دەڭگەيدە ءبىرىن - ءبىرى تولىقتايتىن، مۇددەلەرى تەرەڭ توعىسقان نەگىزگى شىندىقتان بۇكىلدەي بەت بۇرىپ، الدىمەن ”امەريكا قۇراما شتاتتارى زيان تارتىپ جاتىر ءپاتۋاسىن“ كولدەنەڭ تارتىپ، ”جۇڭگومەن اراداعى ساۋدادا ءبىز جىلىنا 500 ميلليارد دوللار زيان تارتىپ جاتىرمىز“ دەپ جار سالىپ، ”جۇڭگو ەكسپورتىنىڭ ارتۋى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ورتا، باتىس بولىگىندەگى ونەركاسىپ وڭىرلەرىن قاڭىراتىپ كەتتى“، ”امەريكا قۇراما شتاتتارى جاساۋ كاسىبىندەگى ميلليونداعان جۇمىس ورنىنان ايرىلدى“ دەپ بايبالام سالدى؛ ىزىنشە تاعى ”كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋ پايدالى ءپاتۋاسىن“ ويدان شىعارىپ، ”بۇدان كەيىن ءبىز جۇڭگودان نەشە ءجۇز ميلليارد دوللار كەدەن سالىعىن الاتىن بولامىز“ دەپ وزەلەنىپ، كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋ امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەكونوميكاسى مەن حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاقسى ءىس دەپ داۋىرىقتى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ ىرىس - قۇتىن ساقتاۋ، حالىقتىڭ يگىلىگىن مولايتۋ وسى ساياساتپازداردىڭ ساۋدا جاڭجالىن قوزعاۋىنىڭ ”ورىندى سەبەبى“نە، كەدەن باجىسىنىڭ اڭگىر تاياعىن قوقاڭداتىپ قول جەتكىزگەن ”جەڭىستى ناتيجەسى“نە اينالدى.
ءبىراق شىندىق، شىنىندا، وسىلاي ما؟
اسپاننان ەشقاشان ماي شەلپەك جاۋمايدى. بازار ەكونوميكاسى شارتىندا، ەشكىم دە زورلىقپەن، كۇشپەن تارتىپ الا المايدى. كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋ ”مەملەكەتىمىزگە نەعۇرلىم كوپ بايلىق اكەلەدى، بۇل ءتىپتى ءداستۇرلى تيپتەگى تاڭ قالارلىق ايىرباستاردان دا اسىپ تۇسەدى“ دەگەن ءپاتۋا ءوزىن - ءوزى الداعاننان باسقا دانەڭە ەمەس؛ كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋ امەريكا قۇراما شتاتتارى حالقىنىڭ ىرىس - قۇتىن مولايتادى دەگەن ءپاتۋا قۇر قيالدان تۋعان جالعان ەلەس قانا. جۋىقتا نيۋ - يورك فەدەراتسيالىق قور بانكەسى ءبىر زەرتتەۋ مالىمەتىن جاريالاپ، مىنانى ەسكەرتتى: ”جوعارىلاتىلعان وسى كەدەن باجىسى وراسان زور ەكونوميكالىق بۇرمالانۋعا ۇرىندىرۋى مۇمكىن، سونداي - اق امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەدەن باجىسى تابىسىنىڭ ازايۋىنا اپارىپ سوعادى. ەرەكشە جوعارى باجى شاماسى كەدەن باجىسى تابىسىنىڭ تومەندەۋىنە اپارىپ سوعۋى ىقتيمال، ويتكەنى يمپورت ەتۋشىلەر كەدەن باجىسى ۇستەمەلەپ سالىنعان مەملەكەتتەن تاۋار يمپورت ەتۋدى توقتاتىپ، سول تاۋاردى باسقا مەملەكەتتەگى (ونىمدىلىگى ءبىرشاما تومەن) وندىرۋشىلەردەن يمپورت ەتۋدى قاراستىرادى“. ساناق دەرەكتەرىندە كورسەتۋىلىنشە، كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋدىڭ ناتيجەسىندە امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى تۇتىنۋشىلار مەن يمپورت ەتۋشىلەر بىلتىر اي سايىن 4 ميلليارد 400 ميلليون دوللار زيان تارتقان، سونىمەن بىرگە، امەريكا قۇراما شتاتتارى العان كەدەن باجىسى تابىسى ”يمپورتتىق تاۋارلاردى ساتىپ العان تۇتىنۋشىلاردىڭ تارتقان زيانىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا جەتپەيدى“ ەكەن. كەرەك دەسەڭىز، اق ساراي مەملەكەتتىك ەكونوميكا كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كۇدلوۋدىڭ دا جۇڭگولىقتار امەريكا قۇراما شتاتتارىنا وتكىزگەن تاۋارلارى ءۇشىن تىكەلەي كەدەن باجىسىن تولەگەن جوق، جۇڭگو مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەكەۋى دە كەدەن باجىسى سەبەبىنەن زيان تارتتى دەپ اشىق مويىنداماسىنا شاراسى قالمادى.
كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋدى ”حالىق تۇرمىسىن قورعاۋ“ دەۋ ءتىپتى بارىپ تۇرعان قيسىنسىزدىق. «ۋالل - ستريت گازەتى» بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: اناعۇرلىم جوعارى كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋ امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى جاي تۇتىنۋشىلارعا وراسان زور ىقپال جاسايدى، سەبەبى ول ءبىر - سىپىرا تۇتىنۋ تاۋارلارىنا سايادى، ناتيجەسىندە تۇتىنۋشىلار اناعۇرلىم جوعارى باعاعا ءدوپ كەلەدى. ءتىپتى انىعىراق ايتار بولساق، چيكاگو داشۋەسى مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى فەدەراتسيالىق قور كوميتەتىنىڭ ءبىر بىرلەسكەن زەرتتەۋىندە، زەرتتەۋشىلەر ”كىر جۋۋ ماشينانىڭ مىسالىمەن“ كەدەن باجىسىنىڭ جوعارىلاۋىنىڭ تۇتىنۋ تاۋارلارىنا جاسايتىن ىقپالىن دالەلدەپتى. ناتيجەسىندە 2018 - جىلى 1 - ايدا امەريكا قۇراما شتاتتارى يمپورتتىق كىر جۋۋ ماشينالارىنا كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالعاننان بەرى، كىر جۋۋ ماشيناسىنىڭ ورتاشا باعاسى %12 ءوسىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تۇتىنۋشىلارىنىڭ جىلىنا كىر جۋۋ ماشيناسى مەن كەپتىرۋ ماشيناسىنا جۇمسايتىن شىعىنى ءبىر ميلليارد 500 ميلليون دوللار كوبەيىپ، كىر جۋۋ ماشيناسىنىڭ اربىرەۋى ءۇشىن 86 دوللار ارتىق، كەپتىرۋ ماشيناسىنىڭ اربىرەۋى ءۇشىن 92 دوللار ارتىق جۇمسايتىن بولعان. امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق ۇستەمەلەپ سالعان كەدەن باجىسى اقىر - اياعىندا ەل ىشىندەگى يمپورت ەتۋشىلەر، تولايىم ساتۋشىلار، بولشەك ساتۋشىلار ارقىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تۇتىنۋشىلارىنىڭ موينىنا ارتىلادى. تەك بۇل عانا ەمەس، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى 150 نەشە ساۋدا قوعامىنا ۋاكىل بولاتىن ”كەدەن باجىسى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ وزەكتى وڭىرىنە زالال كەلتىرەدى“ ۇيىمىنىڭ مولشەرلەۋىنشە، كەدەن باجىسىن %25كە كوتەرۋ امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ميلليونعا جۋىق جۇمىس ورنىنا زيان جەتكىزەدى، سونداي - اق فينانس بازارىنىڭ تولقۋىن كۇشەيتەدى ەكەن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋ امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ادامدارىنا ”جاقسىلىق اكەلمەيدى“، قايتا ”ۇرەيلى ءتۇس“ بولىپ تيەدى، كەدەن باجىسىنىڭ ”بوداۋىن بەرەتىندەر“ اينالىپ كەلگەندە تاعى سول امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تۇتىنۋشىلارى مەن كاسىپورىن سالاسى بولادى.
تالاسسىز شىندىق الدىندا، كۇشتى قارسى ءۇن ىشىندە امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازدار دا جالتارۋعا ءماجبۇر بولىپ، ايتىلمىش ”قىسقا مەرزىمدە قيىن تيگەنىمەن، ۇزاق مەرزىمدە ءبىز جەڭەمىز“ دەگەندى تاۋىپ، ەكونوميكا - ساۋدا قاقتىعىسىن ۋشىقتىرۋعا سىلتاۋ ىزدەۋىن جالعاستىرا ءتۇستى. الايدا، بۇل امەريكا قۇراما شتاتتارى حالقىنا قىسقا مەرزىمدە قالايدا قيىن تيەتىنى بەلگىلى، ءبىراق ۇزاق مەرزىمدە دە جەڭە قويۋى ەكىتالاي. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ بۇرشاق ەگىنشىلەرىن مىسالعا الساق، ولار سويا بۇرشاقتان ەندى قانشا ەگەمىز، قامبادا ساقتاۋلى سويا بۇرشاقتى تومەن باعامەن ساتىپ جىبەرۋىمىز كەرەك پە دەگەن قىنجىلىستارعا ءدوپ كەلۋمەن بىرگە، جۇڭگو بازارىنان ايرىلىپ قالۋ سوققىسىنا ۇشىراۋى دا ابدەن مۇمكىن. ولاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ”40 جىلدا ارەڭ قولعا كەلتىرگەن بازار“دان ەندى ايرىلىپ قالسا، قاشان قايتا قولعا كەلتىرەرى بەلگىسىز ەدى.كەزەكتە جۇڭگو مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى ەكى ەلدىڭ سەلبەستىگى اۋىق - اۋىق قاجالىس پەن الاۋىزدىققا جول بەرىپ جاتسا دا، جۇڭگو مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءار سالاداعى سەلبەستىگىنىڭ كەڭدىگى مەن تەرەڭدىگى تاريحتاعى ءارقانداي كەزدەگىدەن دە اسىپ ءتۇستى. بۇل جۇڭگو مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى ەكى ەلدىڭ سەلبەسىپ تەڭ يگىلىكتەنىپ، ءداۋىر اعىمىنا ساي كەلۋى ەكى ەل حالقىنىڭ جانە دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل حالقىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەتىندىگىن تۇسىندىرەدى. كەرىسىنشە بولعاندا، ەگەر ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىن عانا كوزدەپ، اعىمىعا قارسى جۇرەمىن دەپ قاسارىسسا، وندا ونىڭ ناتيجەسى وزگەگە زياندى، وزىنە دە پايداسىز بولىپ شىعادى. ۇلى بريتانيانىڭ «گۆارديان گازەتىنىڭ» ءداپ باسىپ اتاپ كورسەتكەنىندەي: جۇڭگومەن ساۋدا شايقاسى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ دەرلىك ءار سالاسىنا زيان جەتكىزدى، دەرلىك ەشقانداي جەڭىستىك الۋشى بولمادى. كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ سالۋ استە ”ساتى“ قويۋ ەمەس، ”تاس لاقتىرۋ“ سانالادى. ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن دۇنيە ءجۇزى حالقى بولسىن، الدە امەريكا قۇراما شتاتتارى حالقى بولسىن، بارلىعى دا بۇل ءتۇيىندى ونان ارى ايقىن تانىپ كەلەدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 8 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
