بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەننىڭ سۋرەتى. شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن 1903 - جىلى گانزى اۋدانى بايلي اۋىلى دىشيدي قىستاعىنداعى كەدەي ەگىنشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 7 جاسىندا گانزى بايلي بۇتحاناسىنىڭ كەگەنى بولىپ تۇراقتانىپ، 17 جاسىندا لحاساداعى گاندان بۇتحاناسىنا بارىپ نوم ۇيرەنەدى، 8 جىلدان كەيىن ”لارىمبا“ كەپشي اتاعىن الادى ءارى اۋىلىنا قايتىپ كەلىپ بايلي بۇتحاناسىنىڭ باسقارۋشىسى بولادى.
بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن ءادىل، اق كوڭىل بولىپ، كەدەي بۇقاراعا كومەكتەسۋدى ۇناتاتىندىقتان، شيزاڭ وڭىرىندەگى بۇقارانىڭ تەرەڭ قۇرمەتى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن. 1936 - جىلى كوكتەمدە قىزىل ارميا ۇزاق جورىق جاساپ شيزاڭ وڭىرىنە كەلەدى، گومينداڭ كەرتارتپاشىلارى قىزىل ارميانىڭ سولتۇستىككە اتتانۋىن بوگەۋ ءۇشىن، كوممۋنيستىك پارتيا مەن قىزىل ارميا جونىندە ورشەلەنە وسەك - اياڭ تاراتىپ، جالا جاۋىپ، شيزاڭ وڭىرىندەگى بۇقاراعا قىزىل ارميانى ازىق - تۇلىك جانە جەم - شوپپەن قامداماۋ جونىندە حابارلاندىرۋ تاراتىپ، قىزىل ارمياعا كومەكتەسۋگە تيىم سالىپ، قىزىل ارميانى تىعىرىققا تىرەمەكشى بولادى.
قىزىل ارميا گانزىعا جەتكەننەن كەيىن، زاڭزۋ حالقىنىڭ ءدىني سەنىمى مەن سالت - ساناسىنا قۇرمەت ەتىپ، ارميا جەتكەن جەردىڭ بارىندە تارتىپكە قاتاڭ بويسۇنىپ، ەل - جۇرتتىڭ ينە - ساباق جىبىنە دە تيىسپەيدى. قىزىل ارميانىڭ ارەكەتىن كوزىمەن كورگەن بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن بۇل حالىققا باقىت اكەلەتىن اسكەري قوسىن ەكەن دەپ تانىپ، قىزىل ارمياعا جاقىنداسۋعا بەل بايلايدى. ول ءوزىنىڭ ەرەكشە سالاۋاتى ارقىلى شيزاڭ وڭىرىندەگى حالىقتى قىزىل ارمياعا ازىق - تۇلىك، جەم - ءشوپ دايىنداۋعا، قىزىل ارمياعا كومەكتەسۋگە باستاۋمەن بىرگە، بار كۇشىن اياماي بۇقاراعا پارتيا مەن قىزىل ارميانىڭ ساياسات دارىپتەمەسىن ۇگىتتەيدى. ونىڭ باستاماشىلدىعىندا، كوپتەگەن زاڭزۋ باۋىرلاستار كۇدىك - كۇماننان ارىلىپ، مەكەندەرىنە قايتىپ كەلىپ قىزىل ارمياعا اۋدارماشى، جول باستاۋشى، جارالانعانداردى قۇتقارۋشى سياقتى جۇمىستاردى ىستەپ بەرىپ، توڭكەرىس ىستەرى ءۇشىن ماڭىزدى ۇلەس قوسادى.
بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەننىڭ قىزىل ارميانى قولداپ - قۋاتتاعان ارەكەتى قىزىل ارميانىڭ جوعارى دارەجەلى باسشىلارىنىڭ نازارىن اۋدارادى، باس قولباسشى جۋ دى بايلي بۇتحاناسىنا ءوزى كەلىپ، بۇددا ءدىنى سالاسىنداعى وسى اشىق ويلى قايراتكەرگە امانداسادى، نەشە رەتكى ىقىلاستى اڭگىمەلەسۋ ارقىلى ول قىزىل ارميا مەن توڭكەرىس ىستەرىن ىشكەرىلەي ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياعا سەنۋ، توڭكەرىستى ماڭگى قولداپ - قۋاتتاۋ سەنىمىن بەكەمدەيدى ءارى قىزىل ارميامەن تەرەڭ دوستىق ورناتادى. سودان باستاپ بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن قىزىل ارمياعا كومەكتەسۋ قيمىلدارىنا ءتىپتى دە بەلسەنە ات سالىسادى.
1936 - جىلى 7 - ايدا قىزىل ارميا سولتۇستىككە اتتانعاننان كەيىن، گومينداڭ مەن كەرتارتپا تۋسىلار قايتا تاپ بەرىپ، ساحارانى قارا تۇنەك تورلايدى. جۇڭحۋا سوۆەتتىك بوبا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنداعىلار مەن بەلسەندىلەر قىرعىندالادى، قىزىل ارميا اتتانىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەسى - اق 40تان استام ادام زيانكەستىككە ۇشىرايدى. بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن بۇعان قاتتى تۇرشىگەدى. ول اۋىر حاۋىپ - قاتەر استىندا كۇرەس جۇرگىزەدى ءارى كەرتارتپاشىلارمەن بايلانىسى قويۋ باسشىلارمەن سويلەسىپ، ءناسيحات ايتىپ، قىرعىندى توقتاتپاقشى بولادى، ونىڭ جانە بۇقارانىڭ قارايلاسۋىندا كاڭبەي ۇستىرتىندەگى قىزىل ارميانىڭ 3000نان استام جارالى، ناۋقاس جاۋىنگەرىنىڭ باسىم كوپ ءبولىمى حاۋىپسىز تۇردە كوشەدى.
1949 - جىلى جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندىعىنىڭ قۋانىشتى حابارى شيزاڭ وڭىرىنە تارالدى. بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن مەن بۇقارا شەكسىز قۋانىشقا شومادى، ول ءىشىنارا وتانشىل قايراتكەرلەردىڭ ۋاكىلدەرىمەن بىرگە جاۋدىڭ قۇرساۋىنان ءوتىپ، چيڭحايدى اينالىپ بەيجيڭگە بارىپ ماۋ زىدۇڭ، جۋ دى، جوۋ ىنلاي جولداستارعا تۋ ۇسىنىپ قۇرمەت بىلدىرەدى. 1950 - جىلى سىچۋانداعى زاڭزۋلار ءوڭىرى ازات بولىپ، بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن شينان ارمياسى ساياسي كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جانە شينان ۇلت ىستەرى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ تاعايىندالادى. ماۋ زىدۇڭ، جۋ دى جولداستار ونى ساياسي كەڭەس مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ 2 - ماجىلىسىنە ەرەكشە ۇسىنىس ەتىلگەن ۋاكىل رەتىندە قاتىناسىپ، بەيجيڭگە كەلىپ مەملەكەت ىستەرىن اقىلداسۋعا شاقىرادى.
وسى كەزدە، ەل سىرتىنداعى جاۋ كۇشتەر شيزاڭنىڭ بەيبىت جولمەن ازات بولۋ ىسىنە بوگەت جاساۋدى ۇدەتىپ، شيزاڭدى بولشەكتەۋگە ۇرىنادى. بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەننىڭ وتىنىشىمەن ورتالىق حالىق ۇكىمەتى ونى شيزاڭعا بارىپ اقىل ايتىپ، شيزاڭداعى كونە كۇشتەردى كۇدىك - كۇماننان ارىلتىپ، كەلىسسوزدى ەرتەرەك وتكىزىپ، شيزاڭدى بەيبىت جولمەن ازات ەتۋ كەلىسىمىنە قول قويىسۋدى ىلگەرىلەتۋگە جىبەرەتىندىگىن جاريالايدى. اتتانار الدىندا، ول: ”مەن زاڭزۋ حالقىنىڭ ازىراق قۇرباندىق بەرىپ، ەرتەرەك ازات بولۋى ءۇشىن شيزاڭعا كەتىپ بارامىن. مەن ونداعى حالىق پەن لامالارعا حالىق ۇكىمەتى مەن ازاتتىق ارميانىڭ شيزاڭ حالقىنىڭ قۇتقارۋشى جۇلدىزى ەكەندىگىن ءوز اۋزىممەن ايتامىن“، - دەيدى.
باقىتقا قارسى شيزاڭعا بارا جاتقان جولىندا بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن توڭمويىن كۇشتەردىڭ توسقاۋىلىنا ۇشىرايدى ءارى ۋلاپ ولتىرىلەدى، سول كەزدە 47 جاستا عانا ەدى.
قاھارمان قازا تاپقانىمەن، ءبىراق وتانشىلدىق رۋحى ماڭگى ولمەيدى. بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەندى ەسكە الۋ ءۇشىن، گانزى زاڭزۋ اۆتونوميالى وبلىستىق ۇكىمەت ”باس قولباسشى جۋ دى مەن بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن ەسكەرتكىش سارايى“ن سالدى، سارايعا بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەننىڭ ءومىر جولدارىن تانىستىرۋ، قىزىل ارميا ۇزاق جورىق جاساپ گانزىعا كەلگەندەگى ىستەر جانە توڭكەرىستىك مادەني مۇرالارى قويىلعان، ءار رەتكى ماڭىزدى مەرەكە - دەمالىس كۇندەرىندە مۇندا كەلىپ ەكسكۋرسيالايتىن ساياحاتشىلاردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى. بەسىنشى ۇرپاق گىدا كەگەن مەن گانزى زاڭزۋلار وڭىرىندەگى حالىقتىڭ جۇڭگو توڭكەرىسى ءۇشىن زور قۇرباندىق بەرگەنى جانە ۇلكەن ۇلەس قوسقاندىعى تاريحتان ماڭگى وشپەس ورىن الادى.
