ءتىلشى ۋاڭ شيڭرۇي
جاز ماۋسىمى، قاعىلىق اۋدانىندا جاڭعاق اعاشتارى جاپ - جاسىل جاپىراققا ورانىپ، بۇتاقتاعى سامسىعان جەمىستەر كۇن نۇرىنا شومىلىپ، كۇن سايىن تولىسا ءتۇستى.
قاعىلىقتىقتار جەرگىلىكتى ورىننىڭ ەرەكشە جەمىس ورمان بايلىعىن ”التىن جەمىس، كۇمىس جاپىراق“ دەگەن سوزبەن سۋرەتتەيدى، مۇندا ەڭ كورنەكتىسى جاڭعاق، جاڭعاق ەگىلگەن 580 مىڭ مۋ جەر بۇكىل اۋدانداعى جەمىس ورمانى جەر اۋدانىنىڭ %70ىن ۇستايدى. قاعىلىق اۋدانى ءوز باسىمدىعىن تياناق ەتە وتىرىپ، جاڭعاق كاسىبىن ۇزدىكسىز زورايتىپ، جاڭعاقتى ”التىن جەمىس“ ەتىپ جەتىلدىردى، كەدەي بۇقارا كاسىپ سالاسىن دامىتۋدىڭ ءاربىر بۋىنى ارقىلى كىرىستى ۇزدىكسىز ارتتىردى، جاڭعاق“ كىرىستى ارتتىرۋ جەمىسى“نە اينالدى.
ءۇيدىڭ ماڭىندا جۇمىس ىستەپ اقشا تاپتى
5 - ايدىڭ 24 - كۇنى تاڭەرتەڭ، شاقاپ اۋىلى چيۋا قىستاعىنىڭ تۇرعىنى تۇنساگۇل باي ءۇيىنىڭ شارۋاسىن ىستەپ بولعان سوڭ، جايشىلىقتاعىداي قىستاقتاعى يۇكسەل شارۋالار كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆىنە كەلدى. اۋلاعا ەكى قاتار ەتىپ جاڭعاق شاعۋ ماشيناسى قويىلىپتى. ول جاڭعاق شاعۋ ماشيناسىنىڭ جانىنا كەلىپ ءبىر كۇندىك جۇمىسىن باستادى.
سول كۇنى سەلبەستىك كووپەراتيۆىندە 20 نەشە ايەل ءبىر ۋاقىتتا قىزمەت ىستەپ جاتتى، ولار ءبىر قولىمەن جاڭعاقتى ماشيناعا سالىپ، ەندى ءبىر قولىمەن تۇتقانى اينالدىرىپ جاڭعاقتى شاقتى، ءبىر جاشىكتى تولتىرىپ بولعان سوڭ، ارت جاقتارىنداعى تەكشەگە اپارىپ، جاڭعاق ءدانىن سۇرىپتادى. تۇنساگۇل بىلاي دەدى: ءار كۇنى ءۇي جۇمىستارىن ىڭعايلاۋدان سىرت، ۋاقىتىمنىڭ كوبى سەلبەستىك كووپەراتيۆىندە جۇمىس ىستەۋمەن وتەدى، كۇنىنە 25 − 35 كيلوگرام جاڭعاق ءدانىن ارشىپ، ءار كۇنى 70 يۋان شاماسىندا كىرىس تابامىن.
تۇنساگۇلدىڭ وتباسى كەدەي وتباسى. يۇكسەل شارۋالار كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆى قۇرىلعان سوڭ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ عىلىم - تەحنيكا ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ نىسانىنىڭ قولداۋىمەن، جاڭعاق قابىعىن ارشۋ، جۋۋ، كەپتىرۋ، سورتقا ايىرۋ سياقتى قاراپايىم العاشقى وڭدەۋ جەلىسىن قۇرىپ، تۇنساگۇل مەن قىستاق تۇرعىندارىنا جاقىن ماڭدا جۇمىس ىستەيتىن تاماشا ورىن ازىرلەپ بەردى. ”سەلبەستىك كووپەراتيۆى جۇمىسشىلاردى يكەمدىلىكپەن ىستەتەدى، قىستاق تۇرعىندارى قاي ۋاقىتتا كەلسە دە بولادى، ىستەگەن جۇمىسىنا قاراي سول كۇنى اقىسىن الادى“. سەلبەستىك كووپەراتيۆىنىڭ جاۋاپتىسى ماحمۇت ءالي مىنانى ايتتى: قازىر جاڭعاق وڭدەۋدىڭ سايابىر مەزگىلى، جۇمىسشى از ىستەتىلەدى، قاربالاس كەزدە ءار كۇنى 70 شاماسىندا جۇمىسشى ىستەيدى، مۇنىڭ شامامەن %20ى وسى ماڭداعى كەدەي بۇقارا. ءار كۇنى دەرلىك جاڭعاق ارشۋعا كەلەتىن ايگۇل وسمان ءۇيىنىڭ ماڭىندا جۇمىس ىستەپ اقشا تاپقاندا، ۇيگە دە قارايلاسۋعا بولاتىندىعىن، قىستاقتاعى ايەلدەرگە ەرەكشە باپ كەلەتىنىن ايتتى.
مۇنداي كورىنىس شاقاپ اۋىلىنىڭ بارلىق جەرىنەن كەزدەسەدى. ”جاڭعاق كاسىبىنىڭ دامۋىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، بۇكىل اۋىل بويىنشا جيىنى 28 سەلبەستىك كووپەراتيۆى قۇرىلدى، تەك بىلتىردىڭ وزىندە 18ى قۇرىلدى“. شاقاپ اۋىلدىق پارتكومنىڭ شۋجيى شۇي لۇڭفي: جاڭعاق كاسىبىنىڭ دامۋىن جەبەۋمەن قاتار، سەلبەستىك كووپەراتيۆى ءبىر توپ كەدەي قاۋىمنىڭ جاقىن ماڭدا جۇمىس ىستەپ كىرىستى ارتتىرۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى، - دەپ تانىستىردى.
بۇكىل قاعىلىق اۋدانىنا نازار سالساق، جەمىس وسىرەتىن شارۋالاردىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىندا جاڭعاق سياقتى ەرەكشە جەمىس ورمان شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارقىلى كىرىستى ارتتىرۋ امالياتى ءاربىر اۋىل - قىستاقتا جالپىلاستى. قازىر قاعىلىق اۋدانىندا جەمىس وڭدەۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ سەحىنان 44ى قۇرىلىپ، اۋىل - قىستاقتاعى بۇقارانىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ كىرىستى ارتتىرۋىنا ءونىمدى تۇردە باستاماشىلدىق ەتتى.
كاسىپ تىزبەگىن ۇزارتىپ، كەدەيلىكتەن ارىلۋدى جەبەدى
يۇكسەل شارۋالار كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆى بىلتىر 860 توننا جاڭعاق ساتىپ الدى، بۇل بۇكىل چيۋا قىستاعىنىڭ جاڭعاق ونىمىنەن دە كوپ. العاشقى وڭدەۋدەن كەيىن، جەمىستىڭ بارلىعى قاعىلىق اۋدانىنداعى ەڭ ۇلكەن جاڭعاق وڭدەۋ كاسىپورنى − شينجياڭ مەيجيا ازىق - تۇلىك، اس - سۋ شەكتى سەرىكتەستىگىنە جونەلتىلەدى.
مەيجيا سەرىكتەستىگىنىڭ جاڭعاققا ءار جىلعى سۇرانىسى 30 مىڭ تونناعا جەتەدى، بۇل قاعىلىق اۋدانىنىڭ جاڭعاق ءونىمىنىڭ تورتتەن ءبىرىن ۇستايدى. وسى سەرىكتەستىك ءاربىر اۋىل - قالاشىقتا 14 كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ سەحىن قۇردى، جۇمىستىڭ قاربالاس كەزىندە 2200دەن استام ادام جۇمىس ىستەيدى، مۇنىڭ 700دەن استامى كەدەي بۇقارا. ”كاسىپ سالاسىن دامىتۋ ارقىلى جۇمىستانۋعا باستاماشىلدىق ەتۋدىڭ ءونىمى كورنەكتى، كەدەيلەر كاسىپورىندا نەمەسە كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ سەحىندا جۇمىس ىستەسە بولعانى، نەگىزىنەن كەدەيلىكتەن ارىلا الادى“، - دەدى وسى سەرىكتەستىكتىڭ القا باستىعى پىڭ حۇڭچۇن.
مەيجيا سەرىكتەستىگى جەرگىلىكتى ورىنداعى شارۋالاردىڭ 12 مىڭ مۋدان استام جەرىن اينالىمعا سالىپ، ەگىس بازاسىنا اينالدىردى، بۇل جەمىس وسىرەتىن 1300گە تاياۋ وتباسىن قامتىدى. جەردەن بوساعان شارۋالار سىرتقا شىعىپ جۇمىس ىستەدى نەمەسە ەگىس بازاسىن باعىپ - باپتاۋعا قاتىناستى، ءسويتىپ، جەردى اينالىمعا سالۋ اقىسىنان سىرت، تاعى ءبىر كىرىسكە يە بولدى. پىڭ حۇڭچۇن بىلاي دەدى: ەگىس بازاسىنداعى جاڭعاق سەرىكتەستىكتىڭ سۇرانىسىنىڭ از بولىگىن عانا قامدايدى، باستىسى ۇلگىلىك، باستاماشىلدىق رولىن ساۋلەلەندىرىپ، شارۋا وتباسىلارىنىڭ ەگىنشىلىك جۇمىستارىن باعىپ - باپتاۋ ورەسىن وسىرۋىنە كومەكتەسەدى.
قازىر مەيجيا سەرىكتەستىگى جاڭعاق ءسۇتى، جاڭعاق مايى سياقتى 5 ۇلكەن ءتۇر بويىنشا 20 نەشە ءتۇرلى جاڭعاق ءونىمىن وندىرەدى، بۇكىل كاسىپ سالاسى سول جەردە 25 مىڭ شاماسىنداعى وتباسىنا باستاماشىلدىق ەتىپ وتىر ءارى كاسىپ تىزبەگىن ۇزدىكسىز ۇزارتۋ امالىن قاراستىرۋدا، سەرىكتەستىك نارەستەلەر مەن سابيلەردىڭ تۇتىنۋىنا لايىق كەلەتىن جاڭعاق تالقانى سياقتى ونىمدەردى شىعارماقشى.
قاعىلىق اۋدانى فىڭيۋان اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن اشۋ شەكتى سەرىكتەستىگىندە، ارشىلعان جاڭعاق قابىعى الاڭقىدا تاۋ مايا بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. سەرىكتەستىكتىڭ باس ديرەكتورى چين ليجۇڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: اۋەلدە قوقىر - قوقسىق رەتىندە ءبىر جاقتى ەتىلەتىن بۇل قالدىق زاتتار سوڭعى بۋىنداعى كاسىپورىندارعا ساتىلادى، ولار ۇزدىكسىز وڭدەپ، اكتيۆ كومىر وندىرۋگە پايدالانىلادى. بىلتىر سەرىكتەستىك 3000 توننا شاماسىندا جاڭعاق وڭدەپ، توڭىرەكتە 160تان استام كەدەيدى قامتىعان 300 قىستاق تۇرعىنىنىڭ جۇمىس ىستەپ كىرىستى ارتتىرۋىنا باستاماشىلدىق ەتتى.
قازىر قاعىلىق اۋدانىندا جاڭعاق وڭدەۋ كاسىپورنى 7گە جەتىپ وتىر. قاعىلىق اۋداندىق پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى لياڭ يۇڭجۇن: جەمىس وڭدەيتىن ءبىر توپ كاسىپورىن مەن كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ سەحتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، جاڭعاقتى تولىق پايدالانعان قاعىلىق اۋدانى كوك قابىقتان جەمىس دانىنە دەيىن تۇگەل پايدالانىپ، جەمىس ءوسىرۋشى شارۋالاردىڭ كىرىستى ارتتىرىپ كەدەيلىكتەن ارىلۋىن ءونىمدى تۇردە جەبەدى، - دەدى.
ساپانى ءوسىرىپ، ونىمدىلىكتى ارتتىرىپ، كىرىستى ارتتىرۋعا دەم بەردى
جاڭعاق كاسىبى − قاعىلىق اۋدانىنىڭ اتى زاتىنا ساي تىرەكتى كاسىبى، بۇكىل اۋدانداعى 500 مىڭنان استام ادامنىڭ اراسىندا جاڭعاق كاسىبىن دامىتۋمەن اينالىساتىندار 300 مىڭنان اسادى. كوپتەگەن جاڭعاق ءوسىرۋشى وتباسىلارى جونىنەن العاندا، تۋ باستان كىرىسىپ، جاڭعاقتىڭ ساپاسىن ءوسىرىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى ءونىمدى ارتتىرىپ، كىرىستى مولايتۋ − كەدەيلىكتەن ارىلتۋدىڭ ۇتىمدى جولى. بۇكىل اۋداننىڭ جاڭعاق كاسىبىنىڭ دامۋى جونىنەن العاندا، ساپانى ءوسىرىپ، ونىمدىلىكتى ارتتىرۋ − تىپتەن باسىپ وتۋگە ءتيىستى جول.
قاعىلىق اۋدانىنىڭ جاڭعاق باعىندا وزگەرىس تۋىلۋدا.
شاقاپ اۋىلىنىڭ ەرەكشە جەمىس ورمانىنىڭ ساپاسىن ءوسىرىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ۇلگى كورسەتۋ باعىندا، ءاربىر ءتۇپ جاڭعاق اعاشى دەن قويا باپتالادى. 5 - ايدىڭ 24 - كۇنى تۇستەن كەيىن ءمۇزاپپار ءامدوللا بيىكتەگى بۇتاقتاردى بۇتايتىن قايشىمەن جاڭعاق اعاشىنىڭ جاڭادان شىققان بۇتاقتارىن زەر سالا بۇتاپ جاتتى. ول − شاقاپ اۋىلى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسى بويىنشا قىزمەت وتەۋ اترەتىنىڭ مۇشەسى، ءوز ءۇيىنىڭ 8 مۋلىق جاڭعاق باعىن باپتاۋمەن بىرگە، بۇكىل اۋىلدا تەحنيكالىق قىزمەت وتەيدى. ”عىلمي جولمەن سۋارۋ، تىڭايتقىش بەرۋ جانە جەمىس اعاشتارىن بۇتاۋ ارقىلى بىلتىر 8 مۋ جەردەگى جاڭعاقتان 18 مىڭ يۋاننىڭ ۇستىندە كىرىس كىرگىزدىم، كىرىسىم بۇرىنعىدان مولايدى“. ءمۇزاپپار بىلاي دەدى: اماليات جاڭعاقتان جاقسى كىرىس تابۋ ءۇشىن عىلمي جولمەن باعىپ - باسقارۋ كەرەكتىگىن دالەلدەدى.
شۇي لۇڭفي بىلاي دەپ تانىستىردى: شاقاپ اۋىلى جەمىس ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ساپاسىن ءوسىرىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ينجەنەرياسى ارقىلى جەمىس ءوسىرۋشى شارۋالاردى عىلمي جولمەن ەگىپ، دەن قويا باعىپ - باسقارۋعا جەتەكتەپ، جالپى جاقتان جاڭعاق كاسىبىنىڭ دامۋ دەڭگەيىن ءوسىردى جانە شارۋالاردىڭ كىرىستى ارتتىرۋ ورەسىنە دەم بەردى.
شارباق قالاشىعى ورمان شارۋاشىلىعى پۋنكتىنىڭ باستىعى مامەتالي داۋىت بىلاي دەپ تانىستىردى: 2018 - جىلى شارباق قالاشىعى ارحيۆ تۇرعىزىلىپ كارتچكالاندىرىلعان كەدەي وتباسىلارىنان 50 نەشە شارۋا تەحنيكتى تاربيەلەدى جانە ولاردى ۇسىنىس ەتىپ، جەمىس ورمان كاسىبىنە تەحنيكالىق قىزمەت وتەۋ اترەتىن قۇرىپ، بۇكىل قالاشىقتا جاڭعاق اعاشىن بۇتاۋ، سورتىن ساپالىلاندىرۋ جانە دەرت - دەربەزدەن ساقتانۋ سياقتى قىزمەتتەردى ورىستەتتى. مامەتالي بىلاي دەدى: ”شارۋالارعا قىزمەت وتەۋمەن قاتار، قىزمەت وتەۋ اترەتى تاعى جەمىس اعاشتارىن باپتاۋ - قورعاۋ تەحنيكاسىن وتباسىلارىنا دەيىن بىرتىندەپ جالپىلاستىرىپ، جاڭعاق ەگەتىن وتباسىلارىنىڭ جاڭعاق سورتى مەن ءونىمىن ءوسىرۋ ارقىلى كىرىستى ارتتىرۋىن جەبەدى. بيىل قىزمەت وتەۋ اترەتىنە تاعى 42 جەمىس ورمان تەحنيگى جاڭادان قوسىلىپ، ءار 500 مۋ جەمىس ورمانىنا بىردەن تەحنيك دايىنداۋ ولشەمىنە جەتىپ، بۇكىل قالاشىقتىڭ جەمىس ورمان كاسىبىنىڭ ساپاسىنىڭ ءوسىپ، ونىمدىلىگىنىڭ ارتۋىنا اناعۇرلىم پارمەندى تەحنيكالىق تىرەك ازىرلەدى“.
