تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   ايبىندى 70 جىل ، كۇرەسكە تولى جاڭا ءداۋىر

حابار - وشارسىز كەتسە دە، ساعىنىشتارى باسىلمادى

− جياڭشيدىڭ رۇيجينىندەگى قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرى ۇرپاقتارىمەن اڭگىمە

  شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى

  ”قىزىل ارمياعا ۇيلەرىڭىزدەن كىمدەر قاتىناستى؟“

  ”اكەم لياڭ زاييىڭ قاتىناسقان“.

  ”ول كىسى قاي جىلدارى قىزىل ارمياعا قاتىناسقان؟“

  ”1934 - جىلى قىستاق شەتىندە ۇگىت اترەتى كوپشىلىكتى قىزىل ارمياعا قاتىناسۋعا اتتانىسقا كەلتىردى، اكەم باردى“.

  ”كەيىن شى؟“

  ”قىزىل ارميا ۇزاق جورىققا اتتانعاندا، اكەم بىرگە كەتتى، سودان قايتىپ ورالمادى...“

  مۇنان سوڭ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى − بيىل 92 جاسقا كەلگەن لياڭ جيڭچۇن سويلەگەندە داۋىسى ساڭقىلداپ شىعادى، ويى سەرگەك، ءبىراق اكەسىنىڭ قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعىنا قاتىناسقانى تۋرالى ونىڭ بىزگە ايتىپ بەرەر بارلىق ينفورماتسياسى وسى عانا ەدى. ال، لياڭ زاييىڭ جورىققا اتتانعاننان كەيىن قايسى شايقاستارعا قاتىناستى، جارالاندى ما - جوق پا، قاشان، قاي جەردە قۇربان بولدى دەگەن سياقتىلار جونىندە ەشقانداي دەرەك بىلمەيدى ەكەن.

  دەرەگىن بىلمەيتىن سەبەبى حابار الۋدىڭ مۇمكىندىگى بولماپتى. لياڭ جيڭچۇننىڭ ايتۋىنشا، اكەسى ۇيدەن اتتانعاندا، ءوزى 7 جاستاعى ەستيار بالا ەكەن، ول كەزدە ۇيىندەگىلەر ءار كۇنى اكەسىنىڭ قايتىپ كەلۋىن ءتورت كوزبەن كۇتسە دە، باستان - اياق ەش حابار - وشار بولماپتى. ءىس جۇزىندە تىلشىلەر جياڭشي ولكەسى رۇيجين قالاسى يۇنشىشان اۋىلى فىڭلۇڭ قىستاعىنداعى قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارىنان جاعداي ۇعىسا بارعاندا، مۇنداي جاعدايدىڭ ءىشىنارالىق جايت ەمەس ەكەندىگىن بايقادى −

  لياڭ زاييۋە، لياڭ زىحۇڭنىڭ اتاسى، قىزىل ارميا 3 - جۇنتۋانىنىڭ جاۋىنگەرى، 1932 - جىلى توڭكەرىسكە قاتىناسىپ، 1934 - جىلى ۇزاق جورىققا اتتانىپ، سول بەتى حابار - وشارسىز كەتكەن.

  لياڭ چۇڭۋان، لياڭ ۋىنحىنىڭ اكەسى، بالانىڭ ءۇشىنشىسى، ءتورتىنشى ءىنىسى لياڭ چۇڭچين، بەسىنشى ءىنىسى لياڭ چۇڭفىنمەن بىرگە ۇزاق جورىققا قاتىناسقان، قۇربان بولۋ بارىسى بەيمالىم.

  لياڭ سۇڭيوۋ، لياڭ زىگۋاڭ، لياڭ شياۋچۇننىڭ ۇلى اكەسى مەن ونىڭ ءىنىسى، ۇزاق جورىققا اتتانعان كەزدە بىرەۋى 20 نەشە جاستا، بىرەۋى 18 جاسقا تولماعان، كەيىن ەشقانداي حابار - وشارى بولماعان...

  كۇتۋمەنەن كۇندەردى، اڭساۋمەنەن جىلداردى وتكىزۋ − تالاي ۋاقىتتار بويى لياڭ جيڭچۇندى قامتىعان فىڭلۇڭ قىستاعى تۇرعىندارىنا، سونداي - اق رۇيجيندەگى كوپتەگەن بۇقاراعا ورتاق نەگىزگى تۇرمىس سارىنىنا اينالعان. تەك عانا، ولار سول كەزدە وزدەرى كۇن - تۇنىمەن ساعىنا كۇتكەن جاقىندارىنىڭ بۇرىن بولىپ كورمەگەن سىن - سىناققا ءدوپ كەلگەندەرىن ءارى ادامزات تاريحىنىڭ كەرەمەتىن جاراتقاندىعىن بىلمەدى: ۇزاق جورىق بارىسىندا، قىزىل ارميا جۇرگىزگەن ماڭىزدى شايقاستار، كۇرەستەر 600 رەتكە تاياعان، نەگىزىنەن ءار كۇنى كەمىندە ءبىر رەت سوعىسقا بەتپە - بەت كەلىپ، ورتا ەسەپپەن 365 شاقىرىم جۇرگەندە ءبىر رەت دەمالىپ وتىرعان.

  ”بالالار اكەسىن، ايەلدەر كۇيەۋىن، اتا - انالار بالاسىن زارىعا كۇتۋمەن بولدى، قىزىل ارميا اتتانعان سول كۇنى ءىس جۇزىندە، كوپشىلىكتىڭ جۇرەگى دە ولارمەن بىرگە كەتتى“. 15 جىل بويى ءتۇسىندىرۋشى قىزمەتكەر بولعان جۇڭ جيليڭ دە قىزىل ارميا جاۋىنگەرىنىڭ ۇرپاعى، ونىڭ ۇلى اكەسىنىڭ ءۇشىنشى ءىنىسى ۇزاق جورىقتا قۇربان بولعان. ول ءار جولى چىن فاگۋدىڭ حيكاياسىن اڭگىمەلەگەندە، ءوز باسىنان كەشىرگەندەي كۇي كەشەتىندىگىن ايتتى.

  سول جىلداردىڭ ءبىر كۇنى سوۆەتتىك رايون كادرلارى چىن فاگۋ تۇرعان شاڭشانباعا كەلىپ ءماجىلىس اشىپ، بۇقارانى قىزىل ارمياعا قاتىناسۋعا اتتانىسقا كەلتىرەدى. چىن فاگۋدىڭ كۇيەۋى جۋ جيشۇننىڭ قاتىناسقىسى كەلەدى، ونىڭ شەشەسى، كوكەسى مۇلدە قارسى بولادى. كەلىسە الماي وتىرعان كەزدە، چىن فاگۋ ۇيىندەگىلەردى سوزگە كوندىرىپ، وتباسىنىڭ اۋىرتپالىعىن ءوزى ارقالاپ، جۋ جيشۇننىڭ ارمانىنا جەتىپ قىزىل ارميا جاۋىنگەرى بولۋىنا جول اشادى.

  كوپ وتپەي قىزىل ارميا ورىن جوتكەيدى. اتتانار الدىندا جۋ جيشۇن مەن چىن فاگۋ جەڭىس كۇنىندە قايتا قاۋىشۋعا سەرتتەسەدى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ وسى قوشتاسۋى اقتىق قوشتاسۋ بولىپ قالارىن ەشكىم بىلمەيتىن ەدى.

  ”چىن فاگۋ سارىلا كۇتۋمەن بولادى، ءبىراق جۋ جيشۇننەن ەشقانداي حابار - وشار بولمايدى“. جۇڭ جيليڭنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، قاتىستى تاراۋلار تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، ”جۋ جيشۇن ۇزاق جورىق بارىسىندا ءىز - توزسىز كەتكەن نەمەسە قۇربان بولعان“دەپ تۇراقتاندىرادى، ءبىراق چىن فاگۋ بۇعان سەنگىسى كەلمەي، بۇرىنعىداي كۇيەۋىن كۇتۋمەن بولادى، ونىڭ ۇيگە قايتىپ وزىمەن باس قوسۋىن توسادى.

  2008 - جىلى 115 جاسقا كەلگەن چىن فاگۋ قايتىس بولدى. ادامدار ونىڭ قالعان نارسە - كەرەكتەرىن جيناستىرعان كەزدە توسەكتىڭ باسىنان، ءۇيدىڭ بۇرىشىنان كونەسى بار، جاڭاسى بار قالىڭ ءشوپ شاقاي تاۋىپ الادى، ساناپ كورسە، جيىنى 75 پار ەكەن. اسىلىندە جۋ جيشۇننەن ايرىلعان كۇننەن باستاپ، چىن فاگۋ ەشكىمگە ءتىس جارماستان ءار جىلى كۇيەۋىنە ءبىر پار ءشوپ شاقاي توقىپ قويادى ەكەن، 75 جىل بويى جالعاستىرىپتى.

  كەيىن چىن فاگۋدى ەسكە الۋ ءۇشىن ادامدار وعان مىس ايكەل ورناتادى. ول ماحابباتقا كورسەتىلگەن قۇرمەت ءارى ساعىنىشقا كورسەتىلگەن قۇرمەت − قىزىل ارميا اتتانعان سول كۇننەن باستاپ، ەشقانداي حابار - وشار الا الماسا دا، ءولى - ءتىرىسىن بىلمەسە دە، سوۆەتتىك رايونداعى كوپتەگەن حالىق قۇددى چىن فاگۋ سياقتى، قاي - قاشان دا جاقىندارىن ويلاۋمەن، قىزىل ارميانى ساعىنۋمەن بولدى، ولاردىڭ ورالۋىن زارىعا كۇتتى.

  يەپيڭدە قىزىل ارميا كوشىپ كەتكەننەن كەيىن، جاۋلار قىزىل ارميا قۇرباندارى ەسكەرتكىش مۇناراسىن تالقانداپ تاستايدى، تەك ”ليە“ ءارىبى جازىلعان تاس ويما ءبۇتىن ساقتالىپ قالادى، شيە فاميليالى ءبىر شەشەي باسىنا تونگەن قاتەرگە قاراماستان، ونى ۇيىنە تىعىپ قويىپ، بۇكىل ەل ازات بولعاندا ءبىر - اق الىپ شىعادى.

  حۋا - ۋدا 17 بوزبالا قىزىل ارمياعا قاتىناسار الدىندا ۋادەلەسىپ ىرگەدەگى تاۋعا شىعىپ، اربىرەۋى ءبىر ءتۇپ قاراعاي ەگىپتى. ولار قايتىپ ورالماپتى، ءبىراق كەيىنگىلەردىڭ ۇرپاقتار بويى ەسكە ساقتاۋى ءۇشىن اۋىلداستارى ولاردىڭ اتىن قىزىل سىرمەن قۇلىپتاسقا ويىپ جازىپتى.

  ماداۋكوۋدە كۇن باتىپ، ەل اياعى باسىلعان كەزدە 88 جاستاعى لياڭ حايرۋ ۇنەمى اكەسىن ويلايدى، ونىڭ ۇزاق جورىققا قاتىناسقان كەزدە قانداي كەشۋلەر كەشكەنىن ويلايدى، ويلاي - ويلاي كوز جاسى كول بولادى، ”ونى ەلەستەتە المايمىن، ءبىراق اكەمدى قاتتى ساعىنامىن“.

  ۋاقىت وزعانىمەن، سۇيىسپەنشىلىك توزبايدى. ايرىلعالى قانشاما جىلدار وتكەنىمەن، قانشاما الىستارعا كەتكەنىمەن، قىزىل ارميا رۇيجين حالقىنىڭ ساعىنىشىمەن قاشاندا بىرگە جاساپ كەلەدى، بۇرىن وسىلاي بولعان، قازىر دە وسىلاي، بولاشاقتا دا وسىلاي جاساي بەرمەك.

  (تىلشىلەر مەي چاڭۋي، لي سۇڭ، ليۋ في، ۋ حۇييىڭ)

  (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 12 - كۇنى نانچاڭنان بەرگەن حابارى)

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.

  • وسى كەزەكتى جۇڭگو − ازيا - ەۆروپا كورمەسى تۇڭعىش رەت نەگىزگى قوناق ولكەلەردى بەلگىلەدى
  • تاپسىرىس ونىمدەردى جەدەل ءوندىرىپ، قامداۋدى قامتاماسىز ەتتى
  • جىلدىق مىندەتتى ءساتتى ورىنداۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتتى
  • شينجياڭ جۇڭتاي توبى دۇنيە جۇزىندەگى 500 قۋاتتى كاسىپورىن قاتارىنا ءوتتى
  • جەل - جارىق ەنەرگياسى ءوزارا تولىقتىردى