تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   ايبىندى 70 جىل ، كۇرەسكە تولى جاڭا ءداۋىر

جوعالعان بۇرام، وزگەرمەگەن وتكەل

شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى گاۋ حاۋلياڭ، ۋ حۇييىڭ، ليۋ يۇيجيا

  نەشە كۇن توقتاۋسىز جاۋعان جاڭبىردان تولقىن كوتەرىلدى.

  قىستاقتىڭ يۇيۋىڭبۋ دەگەن اتى بالىقشىلار شوعىرلى قونىستانۋدان كەلگەن. ”ۇزاق جورىقتاعى ءبىرىنشى وتكەل“ يۇيدوۋ وزەنىنىڭ تارماق اعىنى − ليانجياڭ وزەنى قىستاقتى ارالاپ ءوتىپ، تۇتاس قىستاقتى وڭتۇستىك - سولتۇستىك ەكى جاعالاۋعا ءبولىپ تۇرادى.

  ”قىستاقتاعى وتكەل ورتالىق قىزىل ارميا وتكەن 8 ۇلكەن نەگىزگى وتكەلدىڭ ءبىرى“. اڭگىمەلەۋشى گو چيڭفا 71 جاستا، ونىڭ اتاسى گو جىڭتاڭ وسىدان 85 جىلدىڭ الدىندا يۇيۋىڭبۋ وتكەلىندە كەمەشى بولعان ەكەن. 1934 - جىلى 10 - ايدا وتكەل مەن ونىڭ اتاسىنىڭ بۇرامىنا ءبىر توپ ەرەكشە ”قوناق“ كەلەدى، ورتالىق قىزىل ارميا 9 - جۇنتۋان وسى ارادان ءوتىپ ۇزاق جورىقتى باستايدى.

  ”وزەن ايدىنىنىڭ كەڭدىگى 90 مەتردەن اسادى، ءبىر رەت بارىپ - كەلۋگە جارتى ساعاتتان استام ۋاقىت كەتەدى“. گو چيڭفا دا وتكەلدە 10 جىلدان استام ۋاقىت كەمەشى بولىپ، بازارعا باراتىن اۋىلداستارىن، وقۋعا باراتىن وقۋشىلاردى وتكىزگەن. 2005 - جىلى وتكەلدە يۇيۋىڭبۋ ۇلكەن كوپىرىنىڭ سالىنۋىمەن بۇرام بىرتىندەپ جوعالدى، ءبىراق تا وتكەلدەن ءوتۋدىڭ اڭگىمەلەرى ۇرپاقتان - ۇرپاققا تارالدى.

  اۋىزدان - اۋىزعا تارالعان اڭگىمە سۋرەت قالامى سياقتى سول جىلدارداعى وتكەلدەن ءوتۋدىڭ قيما سۋرەتتەرىن نۇسقالاپ شىقتى: جارالانعان جاۋىنگەرلەردىڭ بۇرامعا وتىرىپ وزەننەن ءوتۋى، ۇلكەن قوسىننىڭ وتكەلدىڭ تومەنگى اعارىنداعى 200 − 300 مەتر جەردەن وزەندى كەشىپ وتكەنى، وزەننەن وتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ لاپاستا وتىرىپ تىنىققانى، اۋىلداستار قانشا ايتسا دا ۇيگە كىرمەي قويعانى.

  ”جاراقاتى ءبىرشاما اۋىر جاۋىنگەرلەردى اۋىلداستار ەرتىپ كەتتى“. 81 جاستاعى حۋاڭ دارۇڭ اجەسى چىن جاۋديدەن ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتتى.

  وتكەلگە تاياۋ ءبىر تۇستا، 85 جىلدىڭ الدىنداعى تياندۇڭ قىستاعى حۋاڭ - ۋ تابيعي قىستاعىنىڭ تاۋاپحاناسىندا، چىن جاۋدي اۋىلداستاردى باستاپ، جارالانعان قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرىنە ءدارى - دارمەك، تاماق جەتكىزىپ، ولاردىڭ تۇرمىسىنا قارايلاسادى. 1935 - جىلدىڭ باسىندا جاۋ ارمياسى قىستاققا كەلەردىڭ الدىندا، جاۋىنگەرلەردى جاسىرىن جاقىنداعى تاۋ ۇڭگىرىنە كوشىرىپ، ءار 2 − 3 كۇندە ءولىم قاتەرىنە قاراماي تاۋعا بارىپ ولارعا قارايلاسادى.

  وتكەلدەن ءوتىپ جورىققا شىعۋدىڭ اڭگىمەسى پارتيا تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ارقىلى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتتى.

  ”... قالقىما كوپىر سالدىق، بۇل قىزمەتكە مەن جاۋاپتى بولدىم، ۇلكەن ۇلىم قىزىل 3 - جۇنتۋاندا بولاتىن، ول 1934 - جىلى چۇڭياڭ مەرەكەسىنىڭ ەكىنشى كۇنى يۇيدوۋ وزەنىنەن ءوتتى...“. ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق باستاعاندىعىنىڭ ەسكەرتكىش سارايىنىڭ ورىنباسار باستىعى جاڭ شياۋپيڭنىڭ جۇمىس ۇستەلىنە ۇزاق جورىققا قاتىستى ءار ءتۇرلى كىتاپتار تولتىرا ءتىزىلىپتى، اكەسى جاڭ دىمەيدىڭ ءوز قولىمەن جازعان 30 نەشە ەستەلىك داپتەرى دە كىتاپتاردىڭ اراسىنا رەتىمەن ءتىزىلىپتى، داپتەرلەردىڭ كەيبىرەۋى قىزىل رەڭدى قاتتى قاعازدى، كەيبىرەۋلەرى كوك رەڭدى جۇمساق قاپتى، كەيبىرەۋلەرى توتە ءىس قاعازىنان جاسالىپتى.

  وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارىندا يۇيدوۋ اۋداندىق پارتكوم كەڭسەسىندە حاتشى بولىپ جۇرگەن جاڭ دىمەي توڭكەرىس تاريحى ەسكەرتكىش سارايىنىڭ (ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق باستاعاندىعىنىڭ ەسكەرتكىش سارايىنىڭ توركىنى) دايىندىق جۇمىسىن ىستەۋگە شىعارىلادى، سول كەزەڭدەگى تاريحقا قاتتى قىزىققان ول ۇزاق جورىقتى باستاۋمەن قاتىستى جاعداي ۇعىسۋعا جانە ەستەلىككە الۋعا بار ىنتاسىمەن كىرىسەدى. گەنارالداردان سوۆەتتىك رايوندارداعى ساقا كادرلارعا دەيىن، يۇيدوۋ اۋدانىنىڭ دالاسىنان باتىس تەرىستىك شەكارا وڭىرلەرگە دەيىن، وسىدان كەيىنگى 20 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا جاڭ دىمەي جۇڭگونىڭ دەنىن ارالاپ، ۇزاق جورىققا قاتىستى ىستەردى باستان كەشىرگەن 200دەن استام اداممەن اڭگىمەلەسەدى.

  ”قىزىل تۋدى ۇرپاقتار بويى جەلبىرەتۋدى ماڭىزدىسى، كەلەسى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ“. اكەسىنىڭ ىسىنە مۇراگەرلىك ەتكەن جاڭ شياۋپيڭنىڭ ”ۇزاق جورىقتاعى ءبىرىنشى وتكەل“دى كۇزەتكەنىنە 30 جىلدان استام ۋاقىت بولدى، قازىر ول جاستارعا ىرىقتىلىقپەن جاقىنداسىپ ءجۇر، ەسكەرتكىش سارايىنداعى ”قىزىل ارميا اياعىنا ءشوپ شاقاي كيىپ، 25 مىڭ ليلىك ۇزاق جورىقتى باسىپ، جاڭا جۇڭگونى قارسى الدى“ دەگەن ۇستانىمدى جالعاستىرىپ، ءشوپ شاقايمەن جۇڭگونىڭ كارتاسىن جاساپ شىقتى، بۇل باستالعان جەردى ىزدەپ كەلگەن ساياحاتشىلار، ءسوز جوق، سۋرەتكە تۇسىرەتىن ”ينتەرنەتتەگى قىزۋ قارسى الۋعا بولەنگەن“ قالايدا بارۋعا ءتيىستى بەلگىگە اينالدى.

  يۇيدوۋ وزەنى عاسىرلارى بويى توقتاۋسىز اعۋدا، زامانا تىنباي وتۋدە، كەزىندە ۇزاق جورىققا قاتىستى ىستەردى باستان كەشىرگەندەر ءبىر - بىرلەپ كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىندى، ۇرپاقتار بويى تاراتىپ اڭگىمەلەۋدىڭ ارقاسىندا، 85 جىلدىڭ الدىنداعى سول رەتكى ۇلى ورىن اۋىستىرۋ ساپارى باستالعان كورىنىستەر تاريحتى ءوز باسىنان كەشىرگەندەردىڭ ەسىندە تەرەڭ قالعان ۇزاق جورىقتى باستاۋ مەن قوشتاسۋلاردى ەستەلىككە وشپەستەي جازىپ قالدىرىپ، ادامداردىڭ اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاۋىنىڭ، قايناردى ىزدەۋىنىڭ، كەزىندەگى جاپالى دا داڭقتى شاقتاردى ەلەستەتۋىنىڭ بەلگىسىنە اينالدى.

  (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 13 - كۇنى نانچاڭنان بەرگەن حابارى)

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.

  • وسى كەزەكتى جۇڭگو − ازيا - ەۆروپا كورمەسى تۇڭعىش رەت نەگىزگى قوناق ولكەلەردى بەلگىلەدى
  • تاپسىرىس ونىمدەردى جەدەل ءوندىرىپ، قامداۋدى قامتاماسىز ەتتى
  • جىلدىق مىندەتتى ءساتتى ورىنداۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتتى
  • شينجياڭ جۇڭتاي توبى دۇنيە جۇزىندەگى 500 قۋاتتى كاسىپورىن قاتارىنا ءوتتى
  • جەل - جارىق ەنەرگياسى ءوزارا تولىقتىردى