− ەكى بەت قاعاز ارقالاعان تاريحي قۇپيا سيفر
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى لي سۇڭ، مەي چاڭۋي، ليۋ في
جياڭشيدىڭ رۇيجينى جۇڭگوداعى تۇڭعىش قىزىل اكىميات − جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى ۋاقىتشا ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى، سونداي - اق الەمگە ايگىلى قىزىل ارميانىڭ 25 مىڭ ليلىك ۇزاق جورىعىنىڭ باستالعان جەرى.
قىزىل ارميا مەزگىلىندە قاتاڭ ءتارتىپ قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتاعى جەڭىسىنە كەپىلدىك ەتىپ قانا قالماستان، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى جانە ونىڭ باسشىلىعىنداعى حالىق ارمياسى ءۇشىن كەڭ اتاق - ابىروي اپەردى.
6 - ايدىڭ 11 - كۇنى شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى رۇيجينگە كەلدى، ءوزى ءمان - جاي ۇعىسقان جەرگىلىكتى پارتيا تاريحى ماماندارىنىڭ، نەگىزگى ساتىداعى بۇقارانىڭ اۋزىنان ەلدىڭ ءبارى القاعان كوپ حيكايا ەستىدى. وسىنداي قىزىل ارميانىڭ تارتىپكە بويسۇنىپ، حالىقتى ءسۇيۋ جونىندەگى حيكايالارى بىزگە ارميانىڭ حالىقتى ءسۇيۋى، حالىقتىڭ ارميانى قورعاۋى − قىزىل ارميانىڭ سارقىلماس، تاۋسىلماس كۇش - قۋاتىنىڭ قاينارى ەكەندىگىن، حالىقتىڭ قالاۋى، قىزىل ارميانىڭ ماڭگىلىك ”بازاسى“ ەكەندىگىن قايتالاي ءتۇسىندىردى.
”قىزىل ارميا ناعىز پەرزەنت اسكەرلەر“
1929 - جىلى كوكتەم مەرەكەسى كەزىندە قىزىل 4 - ارميا گانجوۋدىڭ وڭتۇستىگىنە جورىق جاساپ، رۇيجين دابايدي شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزىپ، 2 - ايدىڭ 13 - كۇنى تاڭ سارىدە نيڭدوۋ اۋدانى قالاشىعىنىڭ وڭتۇستىك ىرگەسىندەگى حىدۇڭعا كەلدى. سول كەزدە اۋدان قالاشىعىندا ءۇي - ۇيدە قىزىل تۋ اسىلىپ، وتباسى سايىن تورسىلداق اتىلىپ، قىزىل ارميانىڭ قالاشىققا كىرۋىن قىزۋ قارسى الدى.
قىزىل 4 - ارميا قالاشىققا كىرگەننەن كەيىن، بۇقارانىڭ مازاسىن العان جوق. بۇقارا قىزىل ارميانىڭ ءتارتىبى قاتاڭ، جۇرتقا مەيىرىمدى ەكەندىگىن، بۇقارانىڭ نارسەلەرىن المايتىندىعىن، سونداي - اق بۇقارا ءۇشىن جاقسى ءىس ىستەيتىندىگىن كوردى. كەشتە ولار كوماندير - جاۋىنگەرلەردىڭ كوشەنىڭ ەكى جاعىنداعى ءۇي ىرگەلەرىندە، كاريدورلاردا كيىمشەڭ ۇيىقتاعاندىعىن، جۇرتتىڭ بۇلدىرگەسىنە دە تيمەگەندىگىن بايقاپ، ەرەكشە اسەرلەندى.
2 - ايدىڭ 14 - كۇنى تاڭ سوگىلە نيڭدوۋ اۋدانى قالاشىعىنا ورنالاسقان قىزىل 4 - ارميانىڭ قولباشىلارى مەن جاۋىنگەرلەرى بۇقارا ءالى شىرت ۇيقىدا جاتقان كەزدە ەپپەن قيمىلداپ، وزدەرى الا تۇرعان قالتقى تاقتايلاردى جانە ءتۇرلى - ءتۇستى بۇيىمداردى تۇگەلدەي ءار ءۇيدىڭ ەسىك الدىنا قايتا قويىپ قويعان سوڭ جىم - جىلاس جورىققا اتتانىپ كەتتى.
ەرتە تۇرعان بۇقارا ەسىكتەرىن اشىسىمەن قىزىل ارميانىڭ قايتا اكەلىپ قويعان بۇيىمدارىن كورىپ تاڭ قالىپ، ۋادەلەسكەندەي كوشەگە شىعىپ، مۇنى قىزۋ تالقىلادى.
جوۋ زولي ەسىمدى ءبىر كىسى سىزات تۇسكەن جايپاق توستاعاندى قوس قولداپ ۇستاپ، كەزىككەن ادامعا: ”وسىنداي جاقسى ارميا دا بار ەكەن - اۋ، ءتىپتى، سەنە الماي تۇرمىن“، - دەپ ءجۇردى.
ءاسىلى بىرنەشە كۇننىڭ الدىندا قىزىل ارميا جوۋ زوليدەن ءبىر جايپاق توستاعان الا تۇرعان بولاتىن. جوۋ زولي تاڭەرتەڭ ورنىنان تۇرعان سوڭ جايپاق توستاعاننىڭ ەسىك الدىنا قويىلعاندىعىن، ىشىنە ءبىر جاپىراق قاعاز سالىنعاندىعىن بايقايدى −
زامانداس:
ءبىز سەنىڭ قىش توستاعانىڭدى الا تۇرعان ەدىك، بايقاۋسىزدان سىندىرىپ الدىق، تولەمىنە 2 كۇمىس تەڭگە بەردىك، قابىل الىڭىز، ءارى عاپۋ ەتىڭىز!
ءتامام
قۇرمەتپەن
قىزىل ارميا ايرىقشا مىندەت وتەۋ يىڭى
2 - ايدىڭ 14 - كۇنى
قاعازداعى ءسوزدى وقىپ شىعىپ، جوۋ زولي قاباعات اسەرلەنەدى، وسىدان بىرنەشە كۇننىڭ الدىندا ول تاعى مىناداي ءبىر ءىستى ءوز كوزىمەن كورگەن بولاتىن: ءبىر كۇنى گومينداڭنىڭ بىرنەشە اسكەرى ياڭشينداعى شوۋلاۋ اسحاناسىنا باسا كوكتەي كىرىپ، استا - توك ءىشىپ - جەپ، بىرنەشە مىس جارماق قانا تاستاپ كەتە بەرەدى. مىس جارماقتىڭ ول كەزدە ەشقانداي قۇنى جوق بولاتىن، قوجايىن حۋ چۋانجي ولاردىڭ الدىن توسىپ، كۇمىس تەڭگە بەرۋلەرىن تالاپ ەتكەندە، كۇتپەگەن جەردەن اۋىر تاياق جەيدى.
ەكى ارميادا وسىنشاما زور پارىق بار ەكەن! جوۋ زولي كەزدەسكەن جاننىڭ بارىنە بىلاي دەيدى: ”قىزىل ارميا وزگەشە ەكەن! راسىندا، بۇقارانىڭ پەرزەنت اسكەرلەرى ەكەن!“.
”قىزىل ارميا ءاسىلى وسىنداي ءتارتىبى قاتاڭ ارميا ەكەن - اۋ!“
قۇرمەتتى قيار ەگەتىن ديقان تۋىسقانىم:
ءبىز بۇل ارادان ءوتىپ بارا جاتىپ، ءسىزدىڭ قيارىڭىزدى ءۇزىپ جەپ، ءشولىمىزدى باستىق، قازىر 23 مىس جارماقتى قيار اتىزىنا قالدىرىپ كەتتىك، ساناپ الىڭىز.
قىزىل ارميا
ارادا تالاي جىل ءوتتى، رۇيجيننىڭ ۋياڭ قىستاعىنداعى لي اتاي جوعارىداعى سوزدەر جازىلعان، ابدەن سارعايىپ كەتكەن ءبىر جاپىراق قاعازدى الىپ شىعىپ، ۇنەمى جۇرتقا كورسەتەدى ءارى سول جىلعى حيكايانى تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن باياندايدى −
1929 - جىلى 4 - ايدىڭ 19 - كۇنى شياۋ كى اسكەري ءبولىمدى باستاپ ۋياڭ قىستاعىنان وتەدى. جاز ەندى عانا شىققان بولسا دا، كۇن وتە ىستىق ەدى. ابدەن شولدەپ قاتالاعان جاۋىنگەرلەر اۋىلداستاردىڭ وتباسىنان سۋ تاۋىپ ىشپەكشى بولادى، ءبىراق تۇتاس قىستاق قاڭىراپ يەن تۇرادى. ەڭ سوڭىنان جۇرگەن 9 - ۇلكەن اترەتتىڭ بىرنەشە جاۋىنگەرى، راسىندا، شولگە شىداماي، بىرنەشە قيار ءۇزىپ الساق ەشكىم بايقاي قويمايتىن شىعار دەگەن ويمەن اربىرەۋى بىردەن قيار ءۇزىپ الادى.
جينالاتىن جەرگە كەلگەندە، قيار ۇرلاپ ۇزگەن اڭگىمە الدەبىرەۋلەردىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتەدى. شياۋ كى قاتتى اشۋلانىپ، ناگانىن سۋىرىپ الىپ، 9 - ۇلكەن اترەتتىڭ باستىعىنىڭ باسىنا تىرەپ تۇرىپ، اتىپ تاستايمىن دەپ اقىرادى. ءبىر ءتاۋىرى قاسىنداعى سانموۋجاڭ تەز قيمىلداپ، ونى دەر كەزىندە توسىپ قالادى ءارى اقىل ايتادى.
اقىرىن ساباسىنا تۇسكەن شياۋ كى 9 - ۇلكەن اترەتتىڭ باستىعىنا قاتاڭ تاربيە بەرەدى. اسكەري ءبولىمنىڭ جينالىپ دەمالعان ارەدىگىنەن پايدالانىپ، ول ۇلكەن اترەتتىڭ وسى باستىعىن جانە بىرنەشە جاۋىنگەردى ۋياڭ قىستاعىنا ءوزى ەرتىپ بارىپ، قياردىڭ يەسى تابىلسا، ونىڭ الدىندا تەكسەرۋ جاساپ، تولەم تولەۋدى تالاپ ەتەدى.
قياردىڭ يەسى تابىلماعاندىقتان، شياۋ كى قياردى باعاسىنىڭ 23 مىس جارماق بولاتىندىعىن ەسەپتەپ شىعادى. ول الدىمەن وزىندەگى 6 مىس جارماقتى الىپ شىعىپ، بىرگە كەلگەن جاۋىنگەرلەردەن قۇراپ 23 مىس جارماق جينايدى. شياۋ كى مىس جارماقتى قىزىل قاعازبەن ادەمىلەپ ورايدى ءارى تىلدەي قاعازعا حات جازىپ، قيار اتىزىنا قالدىرىپ كەتەدى.
قياردىڭ يەسى لاۋ لي قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، قىزىل ارميا قالدىرىپ كەتكەن قاعاز بەن 23 مىس جارماقتى كورىپ: ”قىزىل ارميا ءاسىلى وسىنداي ءتارتىبى قاتاڭ ارميا ەكەن - اۋ!“، - دەپ قاتتى قايران قالادى.
وسىدان كەيىن قىزىل ارميانىڭ ءتارتىبى تەمىردەي قاتاڭ دەگەن ءسوز ۋياڭداعى بۇقارا اراسىندا تەز تارالادى.
ءتىلشىنى قابىلداعان جەرگىلىكتى پارتيا تاريحى مامانى مىنالاردى ءبىلدىردى: قىزىل ارميانىڭ رۇيجيندە تارتىپكە بويسۇنىپ، حالىقتى سۇيگەن حيكايالارى ايتىپ تاۋىسقىسىز. حالىقتىڭ مۇددەسىن كىم جوعارى ورىنعا قويسا، حالىق سول ادامدى جۇرەگىندە ساقتايدى! ارميا مەن حالىقتىڭ بالىق پەن سۋداي تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى − قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتا تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتكەندىگىنىڭ پارمەندى كەپىلى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 15 - كۇنى نانچاڭنان بەرگەن حابارى)
