− قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعى باستالعان جەردى ىزدەۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ۋ حۋانچيڭ، گاۋ حاۋلياڭ، ۋ حۇييىڭ، ليۋ يۇيجيا
بۇل جياڭشي ولكەسى يۇيدۋ اۋدانىنداعى ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتى باستاۋ ەسكەرتكىش سارايى. (6 - ايدىڭ 12 - كۇنى تۇسىرىلگەن) سۋرەتتى شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى لي رىنزى تۇسىرگەن
ءبىر تاريحي داستاندا، العاشقى ءبىرىنشى جولدان - اق قاھارمانداردىڭ كۇشىن سەزىنۋگە بولادى.
ءبىر عيماراتتا، العاشقى تاعان تاستان - اق ەڭسە كوتەرەتىن بيىكتىگىن تۇسپالداۋعا بولادى.
ءبىر رەتكى ۇزاق ساپاردا، العاشقى قادامنان - اق جەڭىس پەن جەڭىلىستىڭ قاينارىن تابۋعا بولادى.
يۇيدۋ وزەنىنىڭ جاعالاۋى، وركەشتەگەن تولقىندار كۋا بولىپ، ءبىر ەسكەرتكىش كوك اسپانعا بوي سوزىپ تۇر.
85 جىلدىڭ الدىندا، 90 مىڭعا جۋىق جۇڭگو جۇمىسشى - شارۋا قىزىل ارمياسى وسى ارادان جينالىپ جولعا شىعىپ، ءومىر مەن ءولىم ارپالىسىندا قالعان، الايدا جۇڭگونىڭ تاعدىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن ۇزاق جورىقتى باستادى.
”العا ىلگەرىلەۋدىڭ بارلىق بارىسىندا، ءجۇرىپ وتكەن جولدى ۇمىتۋعا بولمايدى؛ قانشا الىسقا جەتكەندە دە، قانشالىق شۇعىلالى كەلەشەككە بارعاندا دا، باسىپ وتكەن بۇرىنعى جولدى ۇمىتۋعا بولمايدى، نەلىكتەن جولعا شىققاندىعىمىزدى ۇمىتۋعا بولمايدى“.
ۇزاق جورىققا شىققان سول ادامدار، زايىرى نە ءۇشىن ولسە دە وكىنبەي جولعا شىقتى؟
ۇزاق جورىققا شىققان سول ادامدار، زايىرى نەگە سۇيەنىپ، بەكەم باتىلدىقپەن جولعا شىقتى؟
ۇزاق جورىققا شىققان سول ادامدار، زايىرى نەندەي ماقساتپەن، ادىلەت جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنباي جولعا شىقتى؟
يۇيدۋ وزەنىنىڭ جاعالاۋى، گاننانداعى قىزىل قالا، قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتى باستاعان جەرى، كەز كەلگەن ءبىر شىمشىم بالشىقتى ۇستاساڭىز، ساۋساقتارىڭىزدىڭ اراسىنان شىققان بالشىق ۇزاق جورىقتىڭ اڭگىمەسىن، قىزىل ارميانىڭ كەرەمەتىن شەرتەدى.
وسىناۋ جالىندى مەكەنگە كەلىپ، وسى اڭگىمەلەردى تىڭداساڭىز، ءبىر ءتۇرلى وشپەس رۋح ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن شارىقتاپ ءوتىپ، ادامداردى ۇلى ۇزاق جورىق باستالعان قادامدى ىزدەۋگە، اۋەلگى ماقساتتان تۋىنداعان تەبىرەنىستى سەزىنۋگە جەتەكتەيدى...
■ اتتانۋ، نەلىكتەن؟
يۇيدۋ اۋدانى دۋان - ۋ اۋىلى حانشين قىستاعىنداعى كونە تاۋاپحانادا ەكى شەجىرە داپتەر تۇر، بىرەۋى، ءداستۇرلى وتباسى شەجىرەسى، بىرەۋى، وسى قىستاقتاعى نەشە ءجۇز قىزىل ارميا قۇرباننىڭ ەسىمى تولتىرا جازىلعان قاھارمان قۇرباندار شەجىرەسى.
يۇيدۋ عانا ەمەس، رۇيجيندە، شيڭگودا، گانشيان اۋدانىندا، نيڭدوۋدا، شينفىڭدا... ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتى باستاعان جەرىندە، گاننانداعى بۇرىنعى ورتالىق سوۆەتتىك رايونداعى كوپتەگەن قىستاقتاردا ءبىر - بىردەن قىزىل ارميا قۇرباندار شەجىرەسى بار.
ال ۇزاق جورىق تاريحىن زەرتتەگەن بارلىق شىعارمالاردا نەگىزىنەن تۇگەلدەي: 90 مىڭعا جۋىق ورتالىق قىزىل ارميا يۇيدۋ وزەنىن ەندەي ءوتىپ ۇزاق جورىقتى باستادى، سولتۇستىك شانشيگە امان - ەسەن جەتكەندەرى نەبارى نەشە مىڭ ادام عانا دەپ جازىلدى.
”ورتا ەسەپپەن ءار كيلومەتر جولدا 3 − 4 ادام قۇربان بولعان“ ۇزاق جورىقتا، سول جىلدارداعى قىزىل ارميا نەلىكتەن ولىمگە باسىن ءباي تىگە وتىرىپ وكىنبەستەن جولعا شىقتى؟
جاۋابى، بالكىم، تۇتاس جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىق ورگانى سيعان شيە اۋلەتىنىڭ تاۋاپحاناسىندا بولسا كەرەك.
1931 - جىلى 11 - ايدا فۋجيان - جياڭشي تۇتاسقان جەردەگى شاعىن قالاشىق رۇيجيننىڭ يەپيڭ اۋىلىنداعى شيە اۋلەتىنىڭ تاۋاپحاناسىندا 600دەن استام ۋاكىل ءبىر اراعا باس قوسىپ، جۇڭحۋا سوۆەتتىك 1 - رەتكى مەملەكەتتىك قۇرىلتايىن اشىپ، دۇنيە جۇزىنە جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى ۋاقىتتىق ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعاندىعىن جاريالادى، نەبارى ”10 جاستاعى“ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەملەكەتتىڭ بيلىگىنە باسشىلىق ەتۋدىڭ جانە باسقارۋدىڭ ۇلى جاتتىعۋىن باستادى.
وسى قىزىل جاڭا بيلىكتىڭ گومينداڭ ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان وڭىرلەردەن ەڭ ۇلكەن پارقى − مۇنداعى حالىق ەڭسەسىن كوتەرىپ قوجايىنعا اينالعان بولاتىن!
”قىزىل ارميا كەلدى، قارنىمىز توياتىن بولدى“. بۇل رۇيجين قالاسى يۇنشىشان اۋىلى فىڭلۇڭ قىستاعىنداعى 92 جاستاعى لياڭ ۋىنحىنىڭ سول جىلدارداعى سوۆەتتىك رايوندى اۋىزعا العاندا ۇنەمى ايتاتىن ءسوزى. ونىڭ ەسىندە قالۋىنشا، قىزىل ارميا كەلۋدەن ىلگەرى، شارۋالار مىڭ ماشاقاتپەن جيناعان استىعىنىڭ ％80ىن جەر يەسىنە تاپسىرۋ كەرەك، اۋىزى اسقا، ءيىنى كيىمگە جارىماعان تۇرمىس اسا جاپالى ەدى. قىزىل ارميا كەلدى، ”بايلارعا سوققى بەرىپ، اتىزدى ءبولدى“، جەر يەسىنە جەر مايىن بەرمەۋدىڭ سىرتىندا، تۇرمىستاعى قيىنشىلىقتاردى قىزىل ارميا كومەكتەسىپ شەشتى.
”سالىستىرما بولعاندىقتان، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىنداعى سوۆەتتىك رايوندارىنداعى بۇقارا كوممۋنيستىك پارتياعا ىلەسكەندە، قىزىل ارمياعا ىلەسكەندە ەزگىگە ۇشىرامايتىندىقتارىنا، تۇرمىستىڭ جاقسى بولاتىندىعىنا بەرىك سەندى“. گانجوۋ قالالىق پارتكوم پارتيا تاريحى كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حۋ رىۋاڭ بىلاي دەدى: ”سوندىقتان سوۆەتتىك رايوندار قولدان كەتكەننەن كەيىن دە، سان مىڭداعان ادام جابال قىزىل ارميا جاۋىنگەرىنە اينالىپ پارتياعا ىلەستى، كوپشىلىك كوممۋنيستىك پارتياعا ىلەسۋدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن، ۇزدىكسىز كۇرەس جاساپ، وزىنە تاۋەلدى تاماشا تۇرمىستى قايتادان تارتىپ الۋ كەرەكتىگىن ءارى ءتىپتى دە كوپ ادامنىڭ جاقسى تۇرمىس وتكىزۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك ەكەندىگىن ابدەن تانىپ جەتتى“.
قىزىل ارميا ۇزاق جورىقتى باستاعاننان كەيىن، سول كەزدە جياڭشي ولكەلىك سوۆەتتىك ۇكىمەتى تورەلىك ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ تۇرعان جياڭ شانجۇڭ تاۋدا پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزىپ، اقىرىندا جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالعاندا قىزىل قانىمەن جەيدەسىنە ”ولسەم دە ساتقىندىق جاسامايمىن، ماڭگى - ماڭگى كوممۋنيستىك پارتيانى قورعايمىن“ دەگەن وسيەتىن جازىپ، ءوزى جار تاستان سەكىرىپ قۇربان بولدى.
قاراتۇنەك تۇندە بولسا دا، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوپشىلىكتى باستاپ شۇعىلاعا بەت الاتىندىعىنا سەندى.
سان - ساناقسىز ادامداردىڭ ءۇمىتىن ارقالاعاندىقتان ءارى شىن كوڭىلدەن شىققان قولداۋعا يە بولعاندىقتان دا، پارتيا باسشىلىعىنداعى ۇزاق جورىقتىڭ ءبىر رەتكى جول ىزدەۋ ساپارى ەكەندىگى ايقىن. ونىڭ ەڭ سوڭعى جەڭىسى دۇرىس جولدى جانە دۇرىس نازاريانى تاپقاننان كەيىنگى تاريحي سوزسىزدىك. دەسەدە، مۇنداي ىزدەنىستىڭ جاۋابى ەشقاشان اسپاننان تۇسپەيدى، بۇل ءۇشىن زور بوداۋ بەرۋگە، ماڭگى تىنبايتىن كۇرەسكەرلەردىڭ كۇيىمەن العا ىلگەرىلەۋگە تۋرا كەلەدى.
ۇزاق جورىقتى تاعى باسىپ، قايناردى ىزدەۋشىلەردىڭ اياعى ءۇزىلىپ كورگەن جوق. ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتى باستاۋ ەسكەرتكىش سارايىنىڭ ورىنباسار باستىعى جاڭ شياۋپيڭنىڭ تانىستىرۋى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن اتتاپ ءوتتى: ”ۇزاق جورىق ءبىر رەتكى اقيقاتتى سىننان وتكىزگەن ۇلى جورىق. ۇزاق جورىق ارقىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ دۇرىس جولىن تاپتى، وسى جولعا نۇسقاۋشىلىق ەتەتىن دۇرىس نازاريانى تاپتى، ءبىر قادام - ءبىر قادامنان ىلگەرىلەپ، تۇتاس جۇڭحۋا ۇلتىنا باسشىلىق ەتىپ، ۇلى گۇلدەنۋدى جۇزەگە اسىراتىن ۇلت ارقاۋىنا اينالدى“.
■ اتتانۋ، نەگە سۇيەندى؟
يۇيدۋ وزەنىنىڭ جاعالاۋى، وتكەل ءباز - باياعىسىنداي ورنىندا تۇر.
85 جىلدىڭ الدىنداعى سۋىق كۇزدە، قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرى جينالىپ بولىپ، 8 نەگىزگى وتكەلدەن ءبولىنىپ جولعا شىقتى.
الدا بەلگىسىز حاۋىپ - قاتەرلەر مەن قيان - كەسكى شايقاستار، كوڭىلدە ازداپ قورقىنىش پەن سەسكەنۋ بولۋى مۇمكىن، بالكىم كوڭىلدە ۇيدەگى ىڭگالاعان نارەستە مەن مالكىلدەگەن اتا - انا بولۋى مۇمكىن.
سول جىلدارداعى قىزىل ارميا زايىرى نەگە سۇيەنىپ بەكەم باتىلدىقپەن جولعا شىقتى؟
جاۋابى، بالكىم، حۋا - ۋ تابيعي قىستاعىنداعى 17 ءتۇپ كوك قاراعايدىڭ جىل ساقيناسىندا بولسا كەرەك.
رۇيجين يەپيڭ اۋىلىنىڭ حۋا - ۋ قىستاعى، 85 جىلدىڭ الدىنداعى ءبىر ءتۇن، ايەلىنىڭ اي - كۇنى تاياپ وتىرعاندا، 26 جاستاعى قىزىل ارميا جاۋىنگەرى حۋا چينساي جينالىپ اتتانۋ بۇيرىعىن تاپسىرىپ الدى. اتتانۋدان بۇرىن، ول قىستاقتاعى باسقا 16 قىزىل ارميا جاۋىنگەرى − حۋا فاميليالى اعا - ىنىلەرىمەن بىرگە بەتكەيگە شىعىپ، 17 ءتۇپ كوك قاراعاي ەكتى ءارى ۇيىندەگىلەرگە ”قاراعايدى كورگەندە ءبىزدى كورگەندەي بولىڭدار“، توڭكەرىس جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن كەزدەسەيىك دەيدى. الايدا، حۋا اۋلەتىنىڭ 17 پەرزەنتى تۇگەلدەي ۇزاق جورىق بارىسىندا ەرلىكپەن قۇربان بولدى.
سەنىم، ادامنىڭ ارىنىن اسقاقتاتادى، سەنىم، ادامعا ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورسەتپەيدى.
”مەيلى قانداي زور كەدەرگىگە ۇشىراساق تا، گەنەراتوردى بەلگىلەنگەن جەرگە ارقالاپ جەتكىزۋ كەرەك، بۇل بورىش!“ مىنە وسىنداي سەنىمنىڭ كۇشىمەن، يۇيدۋلىق قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرى دۋان جيۋچاڭ، شيە باۋجين قاتارلىلار سول كەزدەگى پارتيا ورتالىق كوميتەتىندەگى بىردەن - ءبىر 68 كيلوگرامدىق قولمەن اينالاتىن گەنەراتوردى يىقتارىمەن ارقالاپ، قولدارىمەن كوتەرىپ ءجۇرىپ ۇزاق جورىقتى باسىپ يان - انعا جەتكىزدى.
”ەگەر بەرىك مۇرات - سەنىم بولماسا، ۇزاق جورىقتىڭ ءبىر قادامىن دا باسۋ مۇمكىن بولماس ەدى!“ كولەمدى دەرەكتى ادەبيەت «ۇزاق جورىق»تىڭ اۆتورى، اسكەري جازۋشى ۋاڭ شۋزىڭ بىلاي دەدى: ”ۇزاق جورىق تۇپكىلىكتى مانىنەن العاندا سەنىم جولى، ۇزاق جورىقتىڭ جەڭىسكە جەتۋى سەنىمنىڭ ارقاسى“.
ورتالىق قىزىل ارميا ۇزاق جورىقتى باستاعاننان 85 جىلدان كەيىن، جاقىندا قويىلاتىن سوعىس تاقىرىبىنداعى كينو فيلم «8 ۇل» جۇرت نازارىن اۋداردى، بۇل كينو فيلم سوۆەتتىك رايونداعى شىنايى اڭگىمەدەن الىنعان:
1934 - جىلى 5 - ايدىڭ 30 - كۇنى «قىزىل جۇڭحۋا» گازەتىندە باسىلعان «ەرلىكپەن باتىل تۇردە قىزىل ارميا جاۋىنگەرى بولدى» دەگەن حاباردا: ”شياشياۋ رايونى چيباۋ اۋىلى 3 - قىستاعىنداعى ءبىر شارۋا وتباسىنداعى 8 اعايىندى... تۇگەلدەي قىزىل ارمياعا قاتىناسۋعا تىزىمدەلدى“ دەلىندى. حاباردا ايتىلعان وتباسى رۇيجين شاجوۋبا شياشياۋ رايونىنداعى ياڭ وتباسى بولاتىن. شارۋا ياڭ رۇڭشيان ”قىزىل ارميانى مولايتۋ“ ۇندەۋىنە ءۇن قوسىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى 8 ۇلىن تۇگەلدەي قىزىل ارمياعا قاتىناستىرادى ءارى الدىڭعى شەپكە جىبەرەدى. الايدا، بۇل اكە وسىدان كەيىن بالالارىن قايتىپ كورە المادى.
سول جىلدارداعى سوۆەتتىك رايونداردا قوسىندى ۇلعايتىپ تولىقتاعاندا، حالىق بۇقاراسى بەلسەندىلىكپەن ارمياعا قاتىناستى، سوعىسقا كىرىستى؛ كومەك قاجەت بولعاندا، حالىق بۇقاراسى تارتا كيىپ، تارتا ءىشىپ قىزىل ارمياعا اسكەري كەرەك - جاراق جانە تۇرمىستىق بۇيىم اتادى؛ قيىنشىلىققا ۇشىراعان كەزدە، حالىق بۇقاراسى بار امالىن تاۋىپ قىزىل ارميانىڭ جارالانعان، اۋرۋعا شالدىققان جاۋىنگەرلەرىن قۇتقاردى جانە قورعادى...
قىزىل ارميا ۇزاق جورىقتى باستاۋدان ىلگەرى، رۇيجين قالاسى ۋياڭ قالاشىعى ۋياڭ قىستاعىنداعى چيۋ دي 20دان استام ايەلدى ۇيىمداستىرىپ، كۇن - ءتۇن دەمەي ىستەپ، 1700 پاردان استام ءشوپ شاقاي توقىپ شىقتى. كوپتەگەن ايەلدەر كەندىر ءجىپتى توقتاماي ەسكەندىكتەن، الاقاندارى ويىلىپ ءىسىپ كەتتى.
”قىزىل ارميا ۇزاق جورىقتى بەكەم باتىلدىقپەن باستاي الۋىندا تاعى دا بۇقارانىڭ قولداۋىنا سۇيەندى، ارميا مەن حالىقتىڭ ەتەنە سۇيىسپەنشىلىگىنە سۇيەندى“. رۇيجين قالالىق پارتكوم پارتيا تاريحى كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ليۋ چيانحۋا مىنانى ءبىلدىردى: سان ميلليونداعان بۇقارانىڭ بەلسەندىلىكپەن ارمياعا قاتىناسۋى مەن قالتقىسىز كومەگى بولعاندىقتان دا، قىزىل ارميا دامىپ، ۇلعايدى، ۇزاق جورىق تا ەڭ سوڭىندا جەڭىسكە جەتتى.
■ اتتانۋ، نەنى ماقسات ەتتى؟
حالىققا سۇيەندى، بارلىعىن حالىق ءۇشىن ىستەدى.
قۇدىق، سىلدىراپ سۋ شىعاتىن جاي عانا ”توڭكەرىستىك قۇدىق“، جياڭشي يۇيدۋ اۋدانى دۋان - ۋ اۋىلى تۇڭلوۋان قىستاعىندا 85 قىس پەن كوكتەم ءوتتى. 1934 - جىلى 10 - ايدا قىزىل ارميا قىسقا عانا بىرنەشە كۇن ايالداعاندا بۇقاراعا وسى قۇدىقتى قازىپ بەرىپ، قىستاقتاعى سۋ ءىشۋ قيىن بولۋ ماسەلەسىن شەشتى.
شىنتۋايتىندا، تەك تۇڭلوۋان قىستاعىنداعى ”توڭكەرىستىك قۇدىق“تىڭ شەتىندە عانا ەمەس، رۇيجين شاجوۋباداعى ايگىلى ”قىزىل قۇدىق“تىڭ شەتىندە، گاننانداعى تالاي - تالاي سۋ ءىشۋى قيىن بولىپ وتىرعان قىستاقتاردا بۇقارا تالاي ”قىزىل ارميا قۇدىق“تارىنىڭ جاعاسىندا قىزىل ارميانى تانىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ اۋەلگى ماقساتىن ءتۇسىندى.
مىنە بۇل، 85 جىلدىڭ الدىندا قىزىل ارميانىڭ ادىلەت جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنباي ۇزاق جورىقتى باستاعاندا ”نەنى ماقسات ەتكەندىگىنىڭ“ ءتۇپ توركىنى.
”قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعىنىڭ ءبىر ماڭىزدى شىعار ءتۇيىنى حالىقتى باقىتقا كەنەلتۋدى جۇزەگە اسىرۋداي توڭكەرىستىك مۇرات، وسى ءۇشىن ولار قۇربان بەرۋدەن قورىقپادى، ادىلەت جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبادى“، - دەدى ورتالىق كوميتەت پارتيا تاريحىن زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى شى جۇڭچۋان.
الدىعا تاعى ءسال ىلگەرىلەسەك، جاۋاپ، ءىس جۇزىندە، 80 نەشە جىلدىڭ الدىنداعى ءبىر حۇجاتتا جازىلعان 1931 - جىلى 11 - ايدا «جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حابارلاندىرۋى»نىڭ ءبىرىنشى نومىرىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلگەن: ”ونىڭ نەگىزى سوۆەتتىك رايوندارداعى جانە سوۆەتتىك رايوندار ەمەس وڭىرلەردەگى ەزگىگە، قاناۋعا ۇشىراعان سان مىڭداعان جۇمىسشى، شارۋا، جاۋىنگەر كەدەي بۇقارانىڭ ءۇمىتى مەن قولداۋىنا قۇرىلعان“.
سوۆەتتىك رايونداعى حالىقتىڭ تاماشا تۇرمىسقا دەگەن تالپىنىسىن جۇزەگە اسىرۋ گاننان قىزىل اكىمياتىنىڭ ەڭ ايشىقتى ءتۇپ بوياۋى.
”كوممۋنيستىك پارتيا، شىنىندا، جاقسى، بارلىق ءىسىمىزدى ويلاستىردى“. 80 نەشە جىلدىڭ الدىندا، شيڭگو اۋدانى چاڭگاڭ اۋىلىنداعى اۋىل - قىستاق ايەلى ليۋ چاڭشيۋدىڭ بۇل جۇرەك ءسوزى ماۋ زىدۇڭنىڭ 2 - رەتكى بۇكىل مەملەكەتتىك جۇمىسشى، شارۋا، اسكەر ۋاكىلدەرى جينالىسىندا جاساعان قورىتىندىسىندا ايتىلدى.
ليۋ چاڭشيۋدىڭ كۇيەۋى قىزىل ارمياعا قاتىناسىپ كەتتى، ۇلكەن ۇلى دا قىزىل ارمياعا قاتىناسىپ كەتتى، ۇيدەگى استىق جەتپەي قالعاندا، اۋىلدىق سوۆەتتىك ۇكىمەتى 100 نەشە كيلومەتر شالعايداعى گۇڭلۋە اۋدانىنان كۇرىش ساتىپ اكەلىپ كومەككە بەرەدى، اۋىلدىق سوۆەتتىك ۇكىمەتىنىڭ كادرلارى بۇقارانىڭ ەكونوميكالىق تۇرمىسىنا كوڭىل ءبولىپ قانا قالماستان، بۇقارانىڭ مادەني تۇرمىسىنا دا ءمان بەرىپ، تۇتاس اۋىلدا 4 لەنين باستاۋىش مەكتەبىن، 9 كەشكى مەكتەپ اشتى جانە كلۋب قۇردى.
وسىدان باستاپ، حالىق ءۇشىن بيلىك جۇرگىزۋ سىندى اۋەلگى ماقسات سوۆەتتىك رايوننىڭ نەگىزگى زاڭ باعدارلاماسىنا كىرگىزىلدى. 1931 - جىلى 11 - ايدا ماقۇلدانعان «جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭ باعدارلاماسى»نىڭ 12 - تارماعىندا سوۆەتتىك بيلىك جۇمىسشى، شارۋا ەڭبەكشى بۇقارانىڭ تاربيە الۋ ۇقىعىنا كەپىلدىك ەتۋدى ماقسات ەتەدى دەپ ايقىن بەلگىلەندى. وقۋ - اعارتۋعا قاتىستى «لەنين باستاۋىش مەكتەبىنىڭ ۇيىمدىق باعدارلاماسى»، «ساۋاتسىزدىقتى جويىپ حات تانىتۋ ەرەجەسى» سياقتى زاڭ ەرەجەلەردەن وننان استامى بولدى.
ەدگار سنوۋ «باتىسقا ساپار ەستەلىگى»ندە ”ءبىزدىڭ ۇلگىلى اۋدان شيڭگو اۋدانىندا 300دەن استام باستاۋىش مەكتەبىمىز، شامامەن 800دەي وقىتۋشىمىز بار... ءبىز شيڭگو اۋدانىنان شەگىنىپ شىققان كەزدە، ساۋاتسىزداردىڭ سانى بۇكىل جان سانىنىڭ ％20تىنەن تومەن بولدى“ دەپ جازدى. سول كەزدەگى ورتالىق سوۆەتتىك رايوندارداعى وقۋ جاسىنداعى بالالاردىڭ وقۋعا ءتۇسۋ مولشەرى ％60كە جۋىقتادى، ال سول مەزگىلدەگى گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ ۇستەمدىگىندەگى وڭىرلەردە %20كە جەتپەيدى.
ميحنات پەن قۇرباندىق، تاريح پەن رەالدىق تۇگەلدەي مىنانى دالەلدەدى: جۇڭگو حالقىن باقىتقا كەنەلتۋ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋ − جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ اۋەلگى ماقساتى مەن بورىشى ءارى قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتى باستاۋىنىڭ بەتالىسى.
85 جىلدىڭ الدىنداعى سول رەتكى اتتانۋعا قايرىلا قاراساق، ءبىز تابيعي تۇردە مىنانى بايقايمىز: ۇزاق جورىق ءبىزدىڭ گەنىمىزگە ءسىڭدى، 85 جىلدىق ۋاقىت استە زايا كەتكەن جوق، ۇزاق جورىققا قاتىناسقان ادامدار بىزدەن الىستاعان جوق. ول الاۋلاعان، تاسقىنداعان، بەكەم اۋەلگى ماقساتتى جيناقتاپ ءبىر ۇلتتىڭ كۇرەس تاريحي داستانىنا اينالدىردى، ونىڭ كۇشى بارلىق تاريحي قويۋ تۇمان مەن رەالدىق مۇنارىن كەسىپ ءوتىپ، ءبىزدىڭ ەشتەڭەدەن قايمىقپاي تالاي - تالاي جاڭا ۇزاق جورىقتى باستاپ، تالايلاعان جەڭىس ارمانىنا جەتۋىمىزگە مۇمكىندىك تۋدىرادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 15 - كۇنى نانچاڭنان بەرگەن حابارى)
