− فۋجيان چاڭتيڭ اۋدانى شۇيكوۋ قىستاعى قىزىل ارميا وتكەلىنىڭ تاريحي سورابىمەن
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى لي سۇڭ، مەي چاڭۋي، ليۋ في، ليۋ يۇيجيا
قاتپار - قاتپار تاۋلار وركەشتەنەدى، تۋلاعان وزەندەر الىسقا جوڭكيدى...
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ۇزاق جورىق جولىنا قايتا اتتانىپ، قىزىل 4 - ارميانىڭ 2 - رەت فۋجيانعا كىرىپ، تيڭجياڭنان ەندەي وتكەن وتكەلى − فۋجيان ولكەسى چاڭتيڭ اۋدانى جوتيان قالاشىعى شۇيكوۋ قىستاعىنداعى قىزىل ارميا وتكەلىنىڭ بايىرعى جۇرتىنا باردى.
شۇيكوۋ قىستاعىنان وتكەندە، ءتىلشى وتكەل باسپالداعىنىڭ وڭ جاعىنا تۇرعىزىلعان الىپ تاسقا ”قىزىل ارميا وتكەلى“ دەگەن نارتتاي قىزىل 4 ۇلكەن ءارىپ ويىپ جازىلعاندىعىن كوردى.
قازىرگە دەيىن جەرگىلىكتى ادامدار اراسىندا قىزىل ارميانىڭ شۇيكوۋدا وزەننەن وتكەن حيكاياسى كەڭ تارالىپ كەلەدى.
”1929 - جىلى 5 - ايدىڭ 19 - كۇنى تۇستەن كەيىن، قىزىل 4 - ارميانىڭ ءبىر ليانعا تاياۋ الدىڭعى لەك اسكەري قوسىنى شۇيكوۋعا ءبىر كۇن بۇرىن جەتەدى“، - دەدى چاڭتيڭ اۋدانى بايىرعى رايون قۇرىلىسىن جەبەۋ قوعامىنىڭ اتقارۋشى باس حاتشىسى، قوسىمشا بايىرعى رايون رۋحىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ باستىعى ۋاڭ جيان. ول بۇرىنعى ورتالىق سوۆەتتىك رايونىنىڭ اۋىزشا تارالعان تاريحىن قۇتقارۋ، ىزدەۋ قىزمەتىنە ۇزاق ۋاقىت كۇش سالىپ كەلگەن، قىزىل ارميانىڭ سول ءبىر وتكەلدەن ءوتۋ تاريحىنا دا كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن بىردەن -ءبىر چاڭتيڭدىك ادام.
”ەكىنشى كۇنى قىزىل ارميانىڭ قالىڭ قولى شۇيكوۋعا ىركەس - تىركەس جەتىپ، شۇيكوۋدىڭ ميشيڭبا، پيڭليڭ جازىعىنا بولىنە ورنالاسادى، سونداي - اق شۇيكوۋدىڭ توڭىرەگىندەگى قىستاقتارعا دا ورنالاسادى“ دەپ ءسوزىن ساباقتاعان ۋاڭ جيان: ”الدىڭعى لەك اسكەري ءبولىم ءاربىر وتباسىلارىنىڭ داۋالدارىنا الدىن الا بەلگى سالادى، ءاربىر بولىمشە اترەتتەگى قىزىل ارميا بەلگى بويىنشا بەلگىلەنگەن ورىننان تاماقتانادى، ەرەكشە ءتارتىپتى ساقتايدى“ دەدى.
ۋاڭ جياننىڭ تانىستىرۋىنا قاراعاندا، وتكەلدىڭ ماڭىنداعى بىرنەشە ءدارى - دارمەك دۇكەنى قىزىل ارميا كەلۋدىڭ الدىندا دۇكەندەرىن جاۋىپ، كەتىپ قالادى. تەك شۇيكوۋ كەمەتۇراعىنان حىڭدىتاڭ ءدارى - دارمەك ورنىن اشقان حىڭدىتاڭنىڭ قوجايىنى عانا قىزىل ارميا تۋرالى ءبىرشاما بىلەرى بار بولعاندىقتان تيجاراتىن جۇرگىزە بەرەدى.
حىڭدىتاڭ قوجايىنىنىڭ ۇرپاقتارى ىلگەرى ۋاڭ جيانعا مىناداي ءبىر بارىستى بايانداپ بەرىپتى:
قىزىل ارميا قىرۋار ءدارى - دارمەكتى قاجەت ەتىپ، ءدارى - دارمەكتىڭ باعاسىن دا وتە لايىقتى وتەيدى. قىزىل ارميانىڭ قالىڭ قولى وزەننەن وتكەننەن كەيىن، قارىز اقشانى، زاتتاردى قايتارۋعا ارناۋلى ادام ورنالاستىرادى. حىڭدىتاڭنىڭ قىزىل ارمياعا شۇعىل قاجەتتى ءدارى - دارمەكتى ازىرلەۋىنە بەلسەنە سايكەسكەنىنە العىس ايتۋ ءۇشىن، قىزىل ارميانىڭ ءبىر كادرى حىڭدىتاڭعا ورنەك تۇسىرىلگەن قىش شاي ىدىسىن تارتۋ ەتەدى.
”قىزىل ارميا وزەننەن ءوتۋ بارىسىندا قاتتى سارساڭ بولادى“، - دەپ ءسوزىن ساباقتاعان ۋاڭ جيان: قىزىل ارميانىڭ الدىڭعى لەك اسكەري ءبولىمى شۇيكوۋعا جەتكەندە، تاسقىن مەزگىلى بولعاندىقتان سۋ دەڭگەيى كوتەرىلەدى، وزەندە كوپىر بولماعاندىقتان قىزىل ارميانىڭ، ءسوزسىز، اعاش قايىقپەن وتۋىنە تۋرا كەلدى. ونىڭ ۇستىنە توڭىرەكتەن قايىق اتاۋلى كوزگە شالدىقپايدى، - دەدى.
ءاسىلى قايىقشىلار اسكەري ءبولىمنىڭ كەلەتىندىگىنەن الدىن الا حابار تاۋىپ، ونىڭ قانداي ارميا ەكەنىن انىق بىلە الماي، ادام مەن قايىقتان ايرىلىپ قالۋدان الاڭداپ، قايىقتارىن وتكەلدەن الىس جەردەگى وزەن قايراڭىنا اپارىپ تىعىپ تاستاپ، وزدەرى بوي تاسالاپ قالادى.
قىزىل ارميا كوپ ادام جىبەرىپ، توڭىرەكتەن قايىق ىزدەيدى، اقىرىندا سول ماڭداعى لانفاڭ قىستاعىنان ۇلكەن ءبىر اعاش قايىق تابادى، جان - جاقتان سۇراستىرا ءجۇرىپ، قايىقشىنى زورعا تابادى، ول سۇرى اسكەري كيىم كيگەن، اياعىنا ءشوپ شاقاي تارتقان قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرىنىڭ جۇپىنى بەينەلەرىن كورىپ، كىشى پەيىل پوزيتسيالارىن بايقاپ، شىنايى سوزدەرىنە قاراپ، كۇدىك - كۇماننان تەز ارادا ايىعادى.
جەرگىلىكتى استىرتىن پارتيا ۇيىمى مەن بۇقارانىڭ كومەگىندە، قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرى 9 اعاش قايىق جانە 18 قايىقشى تابادى، ولار قايىقشىلارعا: ”سەندەردى اۋرەلەيتىن بولدىق، ءبىزدى قايىقپەن وزەننەن وتكىزىپ قويىڭدار، ەڭبەكاقىلارىڭىزدى تولىق بەرەمىز“ دەيدى، قايىقشىلار سەنەر - سەنبەسىن بىلە الماي، قايىقتاردى شۇيكوۋ كەمەتۇراعىنا جەتكىزەدى.
سونىمەن، قىزىل ارميانىڭ الدىڭعى لەك اسكەري ءبولىمى قايىققا وتىرىپ، وزەننەن ءوتىپ، وزەننىڭ شىعىسىنداعى نەگىزگى بيىك جەردى مەڭگەرەدى.
”5 - ايدىڭ 20 - كۇنى تۇستەن بۇرىن، ساعات 9 مولشەرىندە، قىزىل 4 - ارميانىڭ قالىڭ قولى سىدۋدان جوتيانعا ءوتىپ، شۇيكوۋعا كەلىپ، وزەننەن وتپەكشى بولعاندا، قىزىل ارميانى وكشەلەي قۋىپ كەلە جاتقان جياڭشيدەگى جاۋ جاقتىڭ لي ۋىنبين قوسىنى قىزىل ارميامەن ءبىر كۇنگە جەتپەيتىن ارالىقتا كەلە جاتقان بولاتىن. ويلاماعان جەردەن، اسكەري ءبولىم وتكەل كەمەتۇراعىنا ەندى جەتكەندە، توسىننان نوسەر جاۋىپ، وزەن سۋى تاسىپ، 150 مەتر كەڭدىكتەگى تيڭجياڭ وزەنى قاتتى بۋىرقانا اعادى“، - دەيدى ۋاڭ جيان.
وزەننەن وتىڭدەر، وزەننەن وتىڭدەر! جاعداي وتە شۇعىل!
”ادەتتە وزەننەن وتكەندە، ءبىر ادام ءۇشىن ءبىر سىرىق بولسا جەتكىلىكتى ەدى، سول كۇنى وزەننەن وتكەندە ءار قايىقتا ەكى دە ءۇش قايىقشى بولدى، اۋەلى، قايىق ەسكەگىن دە ىستەتتى“. ۋاڭ جيان بىلاي دەپ تۇسىنىك جاسادى: ”قايىق ەسكەگىنەن پايدالانعاندا قايىقتى اعىن سۋدا قيسايتپاي، توتە ءجۇرىپ، قارسى جاعاعا شىعارۋعا بولادى“.
”سول كۇنى تۇستەن بۇرىن ساعات 10نان تۇستەن كەيىنگى ساعات 4كە دەيىن، 9 اعاش قايىق توقتاۋسىز وزەننەن وتەدى“. ۋاڭ جيان بىلاي دەدى: ”6 ساعاتتا قىزىل ارميانىڭ 3000نان استام ادامى تۇگەلدەي تيڭجياڭنان ءساتتى ءوتىپ، جاۋدى تۇبەگەيلى ارتقا تاستايدى. قىزىل ارميا ءاربىر قايىقشىعا ءبىر كۇمىس تەڭگە بەرەدى.
كەيبىر قايىقشىلار قىزىل ارميانىڭ الىم - بەرىمدەگى ادىلدىگىن، بۇقارانى ايالايتىندىعىن كورىپ، كەدەي حالىق ءۇشىن سوعىسىپ جۇرگەن قوسىن ەكەندىگىن سوندا عانا بىلەدى، قىزىل ارميانى وزەننەن وتكىزگەننەن كەيىن، سول كۇنى ۇيلەرىنە قايتىپ بارىپ، تۋىس - تۋعاندارىمەن قوشتاسادى ءارى ءوز قىستاعىنداعى سەرىكتەرىن ەرتىپ، قىزىل ارمياعا بىرگە قاتىناسادى.
قىزىل ارميا قوسىندى باستاپ وزەننەن وتكەننەن كەيىن، مينشي قويناۋىنا تىكە جەتىپ، ءبىر جولدا لۇڭيان، شاڭحاڭدى شابۋىلمەن الادى، جەرگىلىكتى زورەكەرلەرگە سوققى بەرىپ، ەگىستىك جەردى بولىسكە سالىپ، جەرگىلىكتى قىزىل قورعاۋشىلاردى كەڭەيتىپ، مينشي توڭكەرىستىك بازاسىن اشادى.
سول جىلى كۇزدە ماۋ زىدۇڭ ”قىزىل تۋ تيڭجياڭ سۋىن ءوتتى جارىپ، اتويلاپ، لۇڭيان مەنەن شاڭحاڭ باردىق. الىندى التىن تاباق ءبىر سىنىعى، جەر ءبولىسى، قاربالاس قيمىلدادىق“ دەگەن ايبىندى ولەڭ جولدارىن جازادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 21 - كۇنى فۋجوۋدان بەرگەن حابارى)
