”ماعان قاعىر ءشول بەرسەڭ، جاسىل القاپقا اينالدىرىپ قايتارامىن“

− اقسۋ ايماقتىق بۇرىنعى ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى بي كىشيان جونىندە

اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاۋ بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاۋ

جانىمىزداعى ۇلگىلەر

　　”بەتاشار“

　　　ۇلگى ادامدى العا باسۋعا جەتەلەيدى، كۇرەس جۇرت تىلەگىنە دەم بەرەدى. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ”اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاۋ، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاۋ“ نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە قىزمەتى ماجىلىسىندەگى ماڭىزدى ءسوزىنىڭ رۋحى جانە ورتالىقتىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا، بۇكىل رايونىمىزداعى قالىڭ پارتيالى كادرلار ”اۋەلگى ماقساتتان اينىماۋ، بورىش ارقالاۋ، پارىقتاردى تابۋ، تياناقتاندىرۋدى يگەرۋ“ جالپى تالابى بويىنشا ۇيرەنۋ، تولعانۋ، امالياتتا ايگىلەۋ، ۇعىنۋ بارىسىندا سەنىم نەگىزىن مىقتاپ ورناتىپ، رۋحاني كالتسيدى جەتكىلىكتى تولىقتاپ، يدەيا تىزگىنىن مىقتى ۇستادى. بۇگىننەن باستاپ، گازەتىمىز ”اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاۋ، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاۋ. جانىمىزداعى ۇلگىلەر“ ارناۋلى ايدارىن اشىپ، رايونىمىزداعى تاڭداۋلى كومپارتيا مۇشەلەرىنىڭ ىزگى ىستەرىن ىشكەرىلەي حابارلاپ، ولاردىڭ بەرىك مۇرات - سەنىمىن، پارتياعا ادالدىعىن، قۇلشىنا كۇرەس جۇرگىزگەن، پارتيا مۇشەلەرىنىڭ اۆانگارد، ونەگەلىك رولىن تولىق ساۋلەلەندىرگەن امالياتتىق ىستەرىن كورسەتىپ، ءداۋىر رۋحىن بار كۇشپەن اسقاقتاتىپ، العا باسۋ كۇشىن ۇزدىكسىز توپتايدى. نازار اۋدارىڭىزدار.

　　ءتىلشى جاڭ جىلي، ەرىكتى ءتىلشى گۇڭ شيجيە

　　ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ ۇلگىلەرىن تىلگە العاندا، اقسۋ كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن ايتپاۋعا بولمايدى؛ نەشە ۇرپاق اقسۋلىقتارعا شابىت بەرگەن كوكيار رۋحىن ايتقاندا، بوراننان ساقتانىپ قۇمدى تىزگىندەپ ورمان ءوسىرۋ مامانى بي كىشياندى اتاپ وتپەي بولمايدى.

　　1956 - جىلى شاندۇڭ ولكەسى تاي - ان ورمان شارۋاشىلىعى مەكتەبىنەن وقۋ تاۋىسقان بي كىشيان تاكلاماكان ءشولىنىڭ سولتۇستىك جيەگىندەگى اقسۋ ايماعىنا ورمان شارۋاشىلىعى قىزمەتىن ىستەۋگە كەلەدى. 63 جىل وتە شىقتى، كەزىندەگى جاس جىگىت بۇگىندە شاشىن اق قىراۋ شالعان قارتقا اينالدى، ال ونىڭ ”ماعان قاعىر ءشول بەرسەڭ، جاسىل القاپقا اينالدىرىپ قايتارامىن“دەيتىن دارقان پەيىل، ارىندى جىگەرى تيتتەي وزگەرگەن جوق.

■ اعاش ەگۋدەن جالىقپاي، جاسىل تۇسكە سۇيىسپەنشىلىك ورناتتى

　　”تىرشىلىك ۇزىلمەيدى، كۇرەس توقتامايدى. اعاش ەكتىرسە بولدى، مەندە نالۋ بولمايدى، اۋىرمايمىن، ونە بويىمدى سارقىلماس كۇش كەرنەيدى“. 6 - ايدىڭ 15 - كۇنى باي اۋدانىنداعى جۇڭگو مۇناي تارىم مۇناي الابى بولىمشە سەرىكتەستىگى دۇڭحى مۇناي، تابيعي گاز اشۋ ءبولىمىنىڭ جاسىلداندىرۋ بازاسىندا قىزمەتكەرلەردى باستاپ اعاشتاردى باپتاپ جۇرگەن بي كىشيان وسىنى ايتتى.

　　ىستىق كۇندە ءجۇزى توتىعىپ، قولدارى مۇيىزگەكتەنگەن وسى كاريا 1998 - جىلى كەشەۋىلدەپ زەينەتكە شىققان سوڭ، ءبىرتالاي مەكەمە ونى ەكولوگيالىق جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىنا جەتەكشىلىك ەتۋگە ۇسىنىس ەتتى. ول ءوز عۇمىرىن جاسىلدىققا ءتان دەپ ساناپ، ءوزىنىڭ كونە كاسىبىمەن اينالىسۋعا ەرەكشە پەيىل تانىتتى.

　　بي كىشياننىڭ جۇبايى ۋاڭ لي دە ونىمەن بىرگە اعاش باپتايدى. ەكى كاريانىڭ بەيجيڭدە اتا - باباسىنان قالعان ءۇيى بار، ۇلى مەن قىزى وڭتۇستىكتە قونىستانىپ قالعان، زەينەتكە شىققاننان كەيىن ىشكى ولكەدە جايلى تۇرمىس كەشىرۋىنە ابدەن بولاتىن، ءبىراق بي كىشيان العان بەتىنەن قايتپاي اقسۋدا قۇبا شولدە اعاش ەگۋگە قالادى. كوندىرە الماعان جۇبايى امالسىزدان ونىڭ جانىندا سەرىك بولادى.

　　بي كىشياننىڭ ارتقى جاعى − دۇڭحى مۇناي، تابيعي گاز اشۋ ءبولىمى جاسىلداندىرۋ بازاسىنىڭ رەتتى جاسىلداندىرۋ بەلدەۋى. جوبا بويىنشا ورمان بەلدەۋى تاعى دا قۇبا شولگە قاراي ۇزدىكسىز سوزىلۋى كەرەك. وسىنىڭ الدىندا ول ءوزى باستاپ جۇڭگو مۇناي تارىم مۇناي الابى بولىمشە سەرىكتەستىگى مۇناي، تابيعي گاز تاسۋ - ساتۋ ءبولىمىنىڭ ياحا اۆتوموبيلگە تيەۋ پۋنكتىندە 266 مىڭ شارشى مەتر جەرگە ورمان وتىرعىزدى، سول جەردەگى قىزمەتكەرلەر وسى ورمان بەلدەۋىندەگى جاڭعاق، شىلانداردى نەشە جىل تۇتىندى.

　　كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى ءاربىر اقسۋلىققا ماقتانىش سەزىمىن سيلادى، بي كىشيان مەن كوكياردىڭ اراسىندا ءتىپتى وزگەشە سۇيىسپەنشىلىك بار.

　　1986 - جىلى 6 - ايدا اقسۋ ايماقتىق تاجىريبە ورمان الاڭىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەيتىن بي كىشيان ءار كۇنى قىزىل تاناۋ قاربالاستىققا ءتۇستى. قىزمەتكە قاتىناسقان 30 جىلدا، ونىڭ الدىندا 500 مۋلىق قالامشا اتىزىنان 100 مىڭ مۋلىق ورمان بەلدەۋى قالىپتاستى. اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ سول كەزدەگى شۋجيى شيە فۋپيڭ ودان اقسۋ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى بەتكەيگە اعاش ەگۋگە بولاتىن - بولمايتىندىعىن سۇرايدى. ”كوكيار تەكشەسى“ دەپ اتالعان بەتكەيگە ورمان وتىرعىزىلاتىن بولسا، قالا رايونىنا قاراي سوعاتىن قۇمدى بوران تيىلار ەدى.

　　قۇبا شولدە ورمان ءوسىرۋ جونىندە باي تاجىريبەسى بار بي كىشيان ”ماسەلە جوق!“ دەپ جاۋاپ بەرەدى.

　　ۇيىم بي كىشياندى اقسۋ ايماقتىق ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىندايدى. ول كەڭسەدەن شىقپاي وتىرسام، اعاشتى قالاي ەگەم دەپ، قاراپايىم جۇمىسشى - قىزمەتكەر بولسام دا مەيلى، ورمان الاڭىنا قايتىپ اعاش ەكسەم دەپ رۇقسات سۇرايدى. ءوزىنىڭ بەتكەيگە اعاش ەگۋىنە، قانشا ەككىسى كەلسە، سونشا ەگۋىنە جول بەرىلگەنىن ەستىگەندە، ول قاتتى قۋانادى.

■ جاسىلداندىرۋ ءۇشىن قامال الىپ قيىندىقتاردى جەڭدى

　　قۇبا تۇزدەگى كوكيار تەكشەسىندە اعاش ەگۋ بي كىشياننىڭ ويلاعانىنان الدەقايدا قيىن بولىپ شىقتى.

　　بۇل جەردىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى اقسۋ قالاسىنىڭ قالا رايونىنان بيىك، كەدىر - بۇدىرلى، سورتاڭ، قىلايعان قىلتاناق شىقپايتىن جەر ەدى.

　　”سول كەزدە مەنىڭ جوبام بويىنشا، الدىمەن سۋ جەتكىزىلدى، ونان سوڭ ورمان ءوسىرىلدى، الدىمەن قالانىڭ ىشىندە، ونان سوڭ قالانىڭ سىرتىندا، الدىمەن ىقتاسىن ورمان ونان سوڭ ەكونوميكالىق ورمان وتىرعىزىلىپ، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي بىرتىندەپ كەڭەيتىلدى“ دەيدى بي كىشيان ەسكە الىپ.

　　توعان قازعان كەزدە كوكيار تەكشەسى جىرا - جىقپىتتى بولعاندىقتان، كوپتەگەن توپىراق كۇرەگىش ماشينالاردى ىسكە قوسىپ جەردى تەگىستەۋگە تۋرا كەلدى. بي كىشيان تەكشەدە شاتىر تىگىپ، سول جەردە تاماقتانىپ، جاتىپ - تۇرىپ، جۇمىس ىستەدى.

　　جۇمىس باسى شاڭ - توزاڭ بولعاندىقتان، جۇمىس باسىندا قولباسشىلىق ىستەيتىن بي كىشياننىڭ ءۇستى - باسى اق توپىراق بولدى. ءاپ - ءساتتىڭ ىشىندە مۇرىن قۋىسى توپىراققا تولدى.

　　سوردىڭ اسەرىمەن، بەتباق دالانىڭ كەي جەرىندە توپىراق شورلانىپ قالاتىن. بي كىشيان جۇمىسشىلاردى باستاپ لوم تەمىرمەن، بالعامەن اقىرىنداپ قازا بەردى. جىل بويى اعاش ەككەندىكتەن، ونىڭ قولىنىڭ ءپىشىنى دە وزگەرىپ، تىرناعى ادەتتەگى ادامداردىكىنەن 2 − 3 ەسە قالىڭدادى، ساۋساقتارى دا جايشىلىقتاعى ادامداردىكىنە قاراعاندا جۋانداپ كەتتى.

　　قارجى ۇنەمدەۋ ءۇشىن، بي كىشيان اقسۋ ايماعىنداعى ورمان الاڭدارىنان تەحنيكتەر اكەلىپ، ولاردى باستاپ قالامشا جەتىلدىردى.

　　قالامشانىڭ ءونۋ سالىستىرماسىنا كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن، بي كىشيان قابىلدانعان جۇمىسشىلاردى ءبىر تۇتاس تاربيەلەپ، ەگىلگەن اعاش قالامشالارىنا ءبىر تۇتاس تىڭايتقىش بەرىپ، ءبىر تۇتاس بۇتاپ، جەمىستەردى ءبىر تۇتاس سالالادى. 5 جىلدا ول اقسۋ ايماعىنا جەمىس ورمانىن باپتايتىن دارىندىلاردان ءبىر توبىن تاربيەلەپ بەردى.

　　كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى اتقارىلىپ 10 - جىلعا دەيىن، جاساندى سەرىكتەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتە تاكلاماكان ءشولىنىڭ سولتۇستىك جيەگىندە جاسىل القاپ كورىنەدى، مىنە بۇل ۇزىندىعى شامامەن 25 كيلومەتر، كەڭدىگى 300 − 3000 مەتر كەلەتىن كوكيار ەكپە ىقتاسىن ورمانى ەدى.

　　ءدال وسى جىلى بي كىشياننىڭ دا زەينەتكە شىعاتىن كەزى بولعان ەدى. اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ سول كەزدەگى شۋجيى شيۇڭ حۇييىن وعان: ”لاۋبي، زەينەتكە شىققان سوڭ، مىنا نەشە ءجۇز مىڭ مۋلىق ورماننان الاڭدامايسىز با؟“ دەيدى. بي كىشيان «زەينەتكە شىعۋ ءوتىنىشىن» قايتارىپ الىپ: ”ەندەشە، تاعى دا ءبىراز قۇلشىنىپ، جەمىس ورمان شارۋاشىلىعى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەن سوڭ زەينەتكە شىعايىن“ دەيدى.

■ اۋەلگى ماقساتتى ماڭگى ساقتاپ، جاسىل القاپتى قورعادى

　　1998 - جىلى كوكيارداعى ءجۇزىم ءتۇيىن تاستادى، المۇرت جەمىسى ماۋەلەدى، تەلۋ ارقىلى وسىرىلگەن المانىڭ ءدامى وزگەشە بولدى. بي كىشيان ەندى الاڭسىز بولىپ، «زەينەتكە شىعۋ ءوتىنىشىن» قايتا تاپسىردى.

　　”مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ ەرەكشە جاردەماقىسىنان يگىلىكتەنەتىن مامان بولعان ءسىز كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرىسىز، اقسۋ ايماعىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا كەسەك ۇلەس قوسۋشىسىز. ءسىزدىڭ زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتىڭىزدى شەكسىز كەشىكتىرسەك بولمايدى، ءبىراق زەينەتكە شىعا سالا دەمالۋىڭىزعا استە بولمايدى، ءبىزدىڭ اقسۋعا ۇزدىكسىز ۇلەس قوسۋىڭىز كەرەك“ دەيدى اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ سول كەزدەگى شۋجيى حوۋ چاڭان بي كىشيانعا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن.

　　بي كىشيان: ”كوكياردا كوپ تابىسقا كەنەلدىم. مۇندا ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ، ىنتىماقتاسا العا ىلگەرىلەۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ سىندى كوكيار رۋحى اقسۋداعى نەشە ۇرپاق ادامنىڭ رۋحاني قوزعاۋشى كۇشى عانا ەمەس، سونداي - اق مەنىڭ اقتىق دەمىمە دەيىن كۇرەس جۇرگىزۋىمنىڭ رۋحاني قوزعاۋشى كۇشى، مەن ورماندى ءومىر بويى سەرىك ەتەمىن“ دەپ جاۋاپ بەرەدى.

　　زەينەتكە شىعا سالا بي كىشيان اقسۋ ايماقتىق ساپالى جەمىس باعى بازاسى جاعىنان تەحنيكالىق كەڭەسشىگە ۇسىنىس ەتىلەدى، ونىڭ قاربالاستىعى بۇرىنعى قالىپتى قىزمەت كەزىندەگىدەن دە كەم تۇسپەيدى. 2002 - جىلى جۇڭگو مۇناي تارىم مۇناي الابى بولىمشە سەرىكتەستىگى وعان كەلىپ، ونىڭ ءشول دالاداعى مۇناي بازاسىندا جاسىلداندىرۋ قىزمەتىن ىستەۋگە كومەكتەسۋىن ءۇمىت ەتەدى. بي كىشياننىڭ جۇبايى بۇعان قوسىلماي، ”ءومىر بويى جاپامەن اعاش ەكتىڭ، ەندى قارتايعاندا دەمالساڭ بولماي ما؟“ دەپ كەييدى.

　　ورماندى جانىنداي كورەتىن بي كىشياننىڭ الدىندا، ونىڭ جۇبايى اقىرى ونىڭ تالعامىنا كونەدى. 2011 - جىلى حۋبەي ولكەسىنەن ءبىر كاسىپورىندا ورىنباسار باس ينجەنەر بولىپ ىستەيتىن ۇلى بي ۋيچي دە جۇمىستان بوساپ ءشول دالاعا اكەسىنە كومەكتەسىپ اعاش ەگىپ، ورمان باپتاۋعا كەلەدى.

　　بي كىشياننىڭ ءشول دالادا ورمان ءوسىرۋ ءىسى ساباقتاسىپ، اقسۋ ايماعىنىڭ كوكيار رۋحى جالعاسۋدا. پارتيانىڭ 18 - قۇرىلتايىنان بەرى اقسۋ ايماعى ەكولوگيانى قورعاۋ شايقاسىن جاپپاي باستادى، اقسۋ وزەنى الابى، وگەن وزەنى الابى جانە كوڭتايلىق ءوڭىرى سىندى ميلليون مۋلىق 3 ەكولوگيالىق قۇرىلىس ينجەنەرياسى دا ىركەس - تىركەس باستالدى. سول جىلى كوكيار تەكشەسىندە كەرەمەت جاراتقان بي كىشيان قاتارلى اعا بۋىن ورمان وسىرۋشىلەر كوكياردىڭ جاسىلدانۋ اۋماعىنىڭ ۇزدىكسىز كەڭەيگەنىن كورىپ، بويلارىن قۋانىش كەرنەپ، رۋحتارى كوتەرىلدى.

　　بىلتىر اقپارات قۇرالدارى كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن شوعىرلى تۇردە حابارلادى. بي كىشيان تىلشىلىكتى قابىلداعاندا بىلاي دەدى: ”مەن ىستەۋگە ءتيىستى ءبىراز ءىستى ىستەدىم. كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن بىلاي دەپ قورىتىندىلايمىن: ءبىرىنشىسى، ءار كەزەكتى ايماقتىق پارتكوم، اكىمشىلىك مەكەمەسى ويداعىداي باسشىلىق ەتتى؛ ەكىنشىسى، نەشە ۇرپاق اقسۋلىقتار جاقسى ىستەدى“.