− قىزىل ارميا ۇزاق جورىعىنىڭ ايبىندى ”العاشقى قادامى“نا ۇڭىلگەندە
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ليۋ ۋاڭمين، يۋان رۋتيڭ، حۋاڭ كىشين
1934 - جىلى 10 - ايدىڭ 16 - كۇنى ورتالىق قىزىل ارميا جياڭشيدىڭ يۇيدۋىنان جولعا شىعىپ، 1935 - جىلى جاڭا جىلعا دەيىنگى 2 ايدان استام ۋاقىتتا تاۋ اسىپ، سۋ كەشىپ، ەرلىكپەن شايقاس جاساپ، گومينداڭ ارمياسىنىڭ 4 قۇرساۋلاۋ شەبىن تولاسسىز تالقانداپ ءوتتى.
قىزىل ارميا ۇزاق جورىعىنىڭ باستالۋ ساتىسىن ىزدەۋ ساپارىندا، ءتىلشى قىزىل ارميانىڭ ەرلىكپەن قۇربان بولعان اڭگىمەلەرىنەن اسەرلەندى، جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ ۇلى رۋحاني جىگەرىنەن شابىت الدى؛ قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعىنىڭ قالايشا ەڭ سوڭعى جەڭىسكە قول جەتكىزگەندىگىن بارىنشا سەزىندى.
■ كەلەلى جاعدايمەن ساناسىپ،
قۇربان بەرۋدەن تايسالمادى
قىزىل ارميانىڭ ستراتەگيالىق ورىن اۋىستىرۋ شارلاۋشى اترەتى ورتالىق قىزىل ارميادان 2 اي بۇرىن جولعا شىقتى.
1934 - جىلى 8 - ايدا قىزىل 6 - جۇنتۋانىنداعى 9700دەن استام ادام جياڭشي سۇيچۋاننىڭ حىڭشى جانە شينجياڭكوۋىنان جولعا شىعىپ، گومينداڭ ارمياسىنىڭ كوپتەگەن قۇرساۋىن تالقانداپ، حۋنان چىنجوۋ قالاسى گۇيدۇڭ اۋدانى جايچيان قالاشىعىنا جەتتى، وسى جەردەن سەرت بەرىپ باتىسقا جورىق جاساپ، ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعى ءۇشىن شارلاۋ جاسايتىن، جول شالاتىن شارلاۋشى اترەتى رولىن اتقاردى.
گۇيدۇڭ اۋدانىنداعى پارتيا تاريحى مامانى لو جياندۇڭ بىلاي دەدى: ”جول شالعان اترەت زور حاۋىپ - قاتەرگە تاۋەكەلدىك ەتەدى، كەلەلى جاعدايدى دارىپتەۋى، ءتارتىپتى دارىپتەۋى، قۇربان بەرۋدەن قورىقپايتىن رۋح بولۋى كەرەك“.
ورتالىق قىزىل ارميا ۇزاق جورىققا اتتانعاننان كەيىن، قىزىل 2 - ، 6 - جۇنتۋان حۋناننىڭ شىعىسىندا شابۋىل باستاپ، جاۋدىڭ 11 شى جانە 2 لۇي اسكەر كۇشىن قوزعاپ جانە شاۋجايلاپ، جياڭ جيەشىنىڭ شايقاس ورنالاستىرۋىن بۇزىپ، ورتالىق قىزىل ارميانىڭ حۋنان - گۇيجوۋداعى ارەكەتىنە پارمەندى سايكەستى. كەيىن، قىزىل 2 - ، 6 - جۇنتۋان حۋناننىڭ ساڭجى اۋدانىنان جولعا شىعىپ، سولتۇستىكتەگى ۇزاق جورىققا قولباسشىلىق ەتتى، كەيىن قىزىل 2 - باعىت ارمياسى بولىپ وزگەرتىلىپ قۇرىلىپ، قىزىل ارميانىڭ 3 ۇلكەن نەگىزگى كۇشىنىڭ جەڭىسپەن قوسىلۋىن جۇزەگە اسىردى.
ءتىلشى ساڭجى اۋدانىنان كەزىندەگى قىزىل 2 -، 6 - جۇنتۋاننىڭ ۇزاق جورىققا شىققان جەرىنىڭ كونە جۇرتىنىڭ جاڭالانىپ سالىنعاندىعىن كوردى. سول جەردەگى ءار دارەجەلى پارتيالى كادرلار كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ ەڭ سوڭعى جەڭىسىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قۇلشىنا شايقاس جاساپ جاتىپتى. اۋداندىق كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى شيۇڭ جيلين: ”ءبىزدىڭ ساۋلەلەندىرەتىنىمىز قىزىل ارميانىڭ جالپى ءۇشىن جەكە مۇددەسىن قيعان قۇربان بەرۋ رۋحى“، - دەدى.
■ باتىلدىقپەن جەڭىسكە جەتىپ،
قۇرساۋدى تالقاندادى
ورتالىق قىزىل ارميانى قورشاۋعا الۋ ءۇشىن، گومينداڭ ارمياسى قىزىل ارميانىڭ العا ىلگەرىلەۋ جولىنا مول اسكەرمەن 4 قۇرساۋ شەبىن ورناتتى.
10 - ايدىڭ 21 - كۇنى قىزىل ارميانىڭ ءارقايسى جۇنتۋاندارى قورشاۋدى بۇزعاننان كەيىن جاۋ ارمياسىمەن شايقاس جاسادى. قىزىل 3 - جۇنتۋان 4 - شىسىنىڭ 25 جاستاعى شىجاڭى حۇڭ چاۋ وسىندا قۇربان بولدى. ول ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق جولىندا قۇربان بولعان العاشقى شىجاڭى. 10 - ايدىڭ 27 - كۇنىنە جەتكەندە، قىزىل ارميانىڭ بارلىق قوسىندارى تاۋجياڭ وزەنىنەن ءوتىپ، جاۋدىڭ ءبىرىنشى قۇرساۋ شەبىن جەڭىسپەن بۇزىپ ءوتتى.
11 - ايدىڭ 11 - كۇنى حۋنان رۋچىڭ اۋدانى گۋانحىڭ ياۋزۋ قىستاعىنداعى يانشوۋ وزەنى بويىندا، 2 - قۇرساۋ شەبىن بۇزۋدىڭ ەڭ قيان - كەسكى شايقاستارىنىڭ ءبىرى ءوتتى. گۋانحىڭ ياۋزۋ قىستاعىنداعى 88 جاستاعى قاريا حۋ گۇڭحاي ەسكە الىپ: ”يانشوۋ وزەنىنىڭ سۋى تۇگەلدەي قىزىل قانعا بويالدى“، - دەدى.
حۋنان يجاڭ اۋدانى 85 جىلدىڭ الدىندا ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق بارىسىندا العان العاشقى اۋدان قالاشىعى، بۇل ارادا قىزىل ارميانىڭ گومينداڭ ارمياسىنىڭ 3 - قۇرساۋ شەبىن بۇزعان كەزدەگى قولباسشىلىق شتابىنىڭ كونە جۇرتى ساقتالعان. اۋدان قالاشىعىنا شابۋىلداۋدان بۇرىن، يجاڭداعى پارتيا ۇيىمى مەن پارتيزاندار اترەتى قىزىل ارمياعا سايكەسىپ گومينداڭنىڭ اۋدان ىشىنە سالعان ءبىر توپ بەكىنىسىن قيراتادى ءارى قىزىل ارميانىڭ اكوپ سالۋىنا، زەڭبىرەك وعىن تاسۋىنا كومەكتەسەدى؛ شايقاس باستالعاننان كەيىن، قىزىل ارميانىڭ جارالانعان جاۋىنگەرلەرىنە بار كۇشتەرىمەن كومەكتەسەدى.
”سوعىس، ارميانىڭ سايىسى عانا ەمەس، جۇرتتىڭ قالاۋ - قالاماۋىنىڭ دا سىناسۋى“، - دەدى يجاڭ اۋداندىق پارتكوم پارتيا تاريحىن زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى شيە شۇيجۇن، - حالىققا تىعىز ارقا سۇيەۋ − قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعىنىڭ، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ ەڭ سوڭىندا جەڭىسكە جەتۋىندەگى اسىل.
1934 - جىلدىڭ اياعىندا، 4 - قۇرساۋ شەبىن بۇزۋدىڭ شياڭجياڭ شايقاسى باستالدى، بۇل قىزىل ارميا ۇزاق جورىققا اتتانعاننان بەرگى ەڭ قيان - كەسكى ءبىر شايقاس ءارى قىزىل ارميانىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن جويىلۋىنا ساياتىن شەشۋشى شايقاس بولاتىن. 9 كۇندىك قاندى شايقاستا قىزىل ارميانىڭ قالىڭ كوماندير - جاۋىنگەرلەرى باسىن ءباي تىگىپ قامال الىپ، شەكسىز ايبىندى ءوزىن ارناۋ رۋحىن ايگىلەدى. شياڭجياڭ شايقاسى گومينداڭ ارمياسىنىڭ شياڭجياڭنىڭ شىعىسىندا قىزىل ارميانى قورشاپ جويۋ قاسكۇنەمدىگىن تالقانداپ، پارتيا ورتالىق كوميتەتىن جانە قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشىن قورعاپ قالدى.
شياڭجياڭ شايقاسىندا، باس ارتقى قورعاۋشى مىندەتىن ۇستىنە العان قىزىل 5 - جۇنتۋان 34 - شىسى شياڭجياڭنىڭ شىعىس جاعالاۋىندا توسىلىپ قالادى، شىجاڭ چىن شۋشياڭ اۋىر جارالانىپ، حۋناننىڭ داۋشيان اۋدانىندا باقىتقا قارسى تۇتقىنعا تۇسەدى، ول ءوز قولىمەن قۇرساعىنداعى جاراقات اۋزىنان ىشەگىن قيىپ، نەبارى 29 جاستا ەرلىكپەن قۇربان بولادى، ول ومىرىمەن ”سوۆەت ءۇشىن ەڭ سوڭعى ءبىر تامشى قانىمدى سارقا جۇمسايمىن“ دەگەن بەكەم سەنىمدى قورعادى.
شيە شۇيجۇن تەرەڭ تەبىرەنىسپەن: ”ۇلى ىستەر ءۇشىن، ءسوز جوق، ۇلى كۇرەس جاساۋ كەرەك. قىزىل ارميانىڭ ەرلىكپەن قۇرساۋ بۇزۋ، ەرلىكپەن جەڭىسكە جەتۋ، ەرلىكپەن قۇربان بەرۋ رۋحى ءبىزدىڭ جالعاستىرۋىمىزعا، ساۋلەلەندىرۋىمىزگە ابدەن تاتيدى“، - دەدى.
گۋاڭشي گۋانياڭ اۋدانى چىن شۋشياڭ كەزىندە شايقاس جۇرگىزگەن جەر. گۋانياڭ اۋداندىق تاريحي شەجىرە كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى شى چيۋيىڭ بىلاي دەپ قارادى: قىزىل ارميا نەلىكتەن قۇربان بەرۋدەن تايسالمايدى؟ ويتكەنى ولاردا توڭكەرىس، ءسوز جوق، جەڭىسكە جەتەدى دەگەن سەنىم بولدى. ”مۇنداي قاھارماندىق جىگەر، بەرىك سەنىم بۇگىنگى ءبىزدى دە شابىتتاندىرۋدا.“
■ شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەپ،
باتىلدىقپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالادى
شياڭجياڭ شايقاسى اياقتالعاننان كەيىن، ورتالىق قىزىل ارميا ۇزاق جورىققا اتتانعان كەزدەگى 86 مىڭ ادامنان 30 مىڭنان استام ادامعا ازايدى. حۋنان ولكەسى تۇڭداۋ دۇڭزۋ اۆتونوميالى اۋدانى قىزىل ارميانىڭ قاتاڭ ومىرمەن - ءولىم ساتىندە ءدوپ كەلگەن تالعامىنا كۋا بولدى. ءدال وسى تۇڭداۋ ماجىلىسىندە ماۋ زىدۇڭ قىزىل ارميا، ءسوز جوق، باتىستا گۇيجوۋعا كىرىپ، قۋاتتى جاۋدى ارتقا تاستاپ، جاۋدىڭ نەگىزگى كۇشىنەن تايساپ، ءالسىز بۋىنىنا شابۋىلداپ، وراتتى جەردەن ۇمتىلۋ دارىپتەمەسىن العا قويدى.
مىنە بۇل قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعىنداعى ايگىلى ”تۇڭداۋدا اسكەر بۇرۋ“ بولاتىن. قىزىل ارميا ۇزاق جورىق تاريحىن زەرتتەۋشى مامان حۋ چۇنسۇڭ بىلاي دەپ قارادى: ”تۇڭداۋدا اسكەر بۇرۋ“ − شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەگەن شەشىم، ”تەك جاۋاپكەرشىلىكتى شىن مانىندە ارقالاپ، جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋعا باتىل بولىپ، بەلسەندىلىكپەن ىسكەرلىك كورسەتكەندە عانا جەڭىستى قولعا كەلتىرۋگە بولادى“.
قىزىل ارميا گۇيجوۋعا كىرگەننەن كەيىن، 12 - ايدىڭ 18 - كۇنى ليپيڭدە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسىن اشىپ، بو گۋ، لي دىلاردىڭ قاتە ستراتەگيالىق باعىتىن تەرىستەپ، ماۋ زىدۇڭنىڭ يكەمدى ارەكەت جۇرگىزۋ ستراتەگيالىق ويىن قابىلدادى. 1935 - جىلى 1 - ايدىڭ 1 - كۇنى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى گۇيجوۋدىڭ ۋىڭان اۋدانى حوۋچاڭىندا ساياسي بيۋرونىڭ ءماجىلىسىن تاعى ءبىر رەت اشىپ، بو گۋ، لي دىلاردىڭ قاتە دارىپتەمەسىن تاعى ءبىر رەت تەرىستەپ، ليپيڭ ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىن قايتالاي دارىپتەپ، ۋجياڭنان كۇشپەن ءوتىپ، زۇنيدى باسىپ الۋدى ۇيعاردى.
پارتيا تاريحى ماماندارى تۇڭداۋ ماجىلىسىنەن ليپيڭ ماجىلىسىنە، حوۋچاڭ ماجىلىسىنە دەيىن، ونان زۇني ماجىلىسىنە دەيىن، پارتيانىڭ تاريحىنداعى 1 - رەتكى ۇلى بۇرىلىس تىزبەگى قالىپتاستى. جۇڭگو توڭكەرىسىندە اقىرى جاڭا جاعداي تۋىلدى دەپ قارادى.
”قىزىل ارميانىڭ بەرىك مۇرات سەنىمى، پارتيا مەن حالىققا دەگەن شارتسىز ادالدىعى، ەرجۇرەكتىلىكپەن قۇربان بەرۋ رۋحى، اقيقاتقا دەگەن قاجىماس تالپىنىسى ءبىزدىڭ بۇگىن جاڭا داۋىردەگى ۇلى كۇرەستىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن تەرەڭدەي ۇيرەنۋىمىزگە، زور كۇشپەن اسقاقتاتۋىمىزعا تاتيدى“، - دەدى حۋنان ولكەلىك پارتكوم پارتيا تاريحىن زەرتتەۋ ورنى جيناۋ، زەرتتەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى گۇي شينچيۋ.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 - ايدىڭ 3 - كۇنى چاڭشادان بەرگەن حابارى)
