− ماڭگى سونبەيتىن ۇزاق جورىق رۋحى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى
قىزىل ارميا تايسالمادى ازاپتى الىس جورىقتان، بۇيىم ەمەس مىڭداعان تاۋ، ميلليون وزەن جولىققان. سول رەتكى ۇلى ۇزاق ساپاردان بەرى 80 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى، ول جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىنىڭ تاريحي بارىسىندا بوياۋى قانىق، ورنەگى ايشىقتى شۇعىلالى ءبىر پاراق جازىپ قانا قالماستان، جۇڭگو حالقىنا، ءتىپتى، دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنا باعاسىز رۋحاني مۇرا دا قالدىردى.
بۇگىن ءبىز قىزىل ارميانىڭ ءىزىن باسىپ، ۇزاق جورىق رۋحىن قايتادان ەسكە الىپ، اعا بۋىنداردىڭ پارتيانى سۇيگەن، حالىقتى سۇيگەن شىنايى ىقىلاسىن سەزىندىك. قىزىل ارميا ۇڭگىرىنەن قىزىل ارميا جولىنا دەيىن، حۇڭيان قىستاعىنان قازىرگى دامۋعا دەيىن، ۇزاق جورىق ماڭگى توقتامادى، ۇزاق جورىق رۋحى ماڭگى سونبەدى.
■ ماشاقاتتى، قيىنشىلىقتى كەشىپ ءوتىپ، جەڭىس جولىنا بەت الدى
چۇڭچيڭ چيجياڭ رايونى شىحاۋ قالاشىعىندا، قىزىل ارميانىڭ ءبىر بولىك ”تابيعي“ جولى قازىرگە دەيىن ساقتاۋلى. تاس - توپىراق ارالاس سول قيا جولدىڭ جانى تۇڭكەلى ورمان جاسىرعان تاۋ شاتقالى. كوپ جەرى قىساڭ تاۋ جولىنا ءاربىر رەت قادام تاستاعاندا، ءاربىر رەت بۇرىلعاندا تاسقا شالىنىپ جىعىلىپ ءتۇسۋىڭىز مۇمكىن.
قىزىل ارميا جولى اياقتالعان ورىنداعى جول بەلگىسىندە بىلاي دەپ تانىستىرىلعان: 1935 - جىلى 1 - ايدا، زۇن - ي ءماجىلىسى اياقتالعاننان كەيىن، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋىنا ساي، قىزىل ارميا 1 - كورپۋسىنىڭ 8000نان استام ادامى گۇيجوۋدىڭ سۇڭكانىنان اتتانىپ، جيانتويانى باسىپ ءوتىپ چۇڭچيڭنىڭ شىحاۋ الاڭىنا جەتتى، وسىندا ورنالاسىپ تىنىققاننان كەيىن، اسكەري قوسىن 1 - ايدىڭ 22 - كۇنى اتتانىپ، چىشۇيدەن 1 - رەت ءوتۋ ءۇشىن گۇيجوۋدى بەتكە الدى.
چۇڭچيڭ چيجياڭ رايوندىق پارتكومنىڭ شۋجيى يۋان چينحۋا بىلاي دەدى: جەرگىلىكتى ورىننىڭ وسى جولدىڭ بۇرىنعى بەت - بەينەسىن بارىنشا ساقتاۋداعى ماقساتى بۇگىنگى ادامدارعا قىزىل ارميا ءجۇرىپ وتكەن ۇزاق جورىقتىڭ جاپا - ماشاقاتىن اناعۇرلىم شىنايى سەزىندىرۋ.
ال، قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتا جەڭگەن ماشاقاتى مەن قيىنشىلىقتارى استە جولدىڭ قيىندىعى عانا ەمەس. ولار ءشوپ شاقاي كيىپ نەمەسە جاڭالاياق جابدىق، جۇكتەرىن ارقالاپ، ات جەتەكتەدى، مۇنىڭ سىرتىندا زۋزاعا جاتقىزىپ كوتەرۋ، سۇيەۋ سياقتى ءتۇرلى فورمالارمەن جارالىلاردى الىپ ءجۇردى، كوپ ۋاقىتتاردا اسپاندا جاۋدىڭ سوعىس ۇشاعى بومبىلادى، ارت جاقتان جاۋ ارمياسى قۋعىندادى.
امەريكاندىق ايگىلى ءتىلشى ەدگار سنو «قىزىل جۇلدىز جۇڭگونى جارقىراتتى» اتتى كىتابىندا: جول بويى ورتا ەسەپپەن كۇنىنە ءبىر رەت شاعىن كولەمدى شايقاس تۋىلدى، ورتا ەسەپپەن كۇنىنە 71 لي جول باستى، - دەپ جازىلدى. ”وسىنشاما قالىڭ قول وسىىنداي ورتاشا قارقىنمەن دۇنيە جۇزىندەگى كوپتەگەن ەڭ قاتەرلى وڭىرلەردەن ءوتتى، شىندىعىندا ادامدى قايران قالدىراتىن ساپار“، - دەدى سنو سۇيىنە.
ۇزاق ساپاردا، قىزىل ارميانىڭ قولباسشى - جاۋىنگەرلەرى جاۋمەن 600 رەتتەن استام شايقاس، كۇرەس جاساپ، 100گە جۋىق وزەن - داريادان ءوتىپ، 40تان استام بيىك تاۋ، قاتەرلى شىڭنان استى، مۇنىڭ ىشىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن 4000 مەتردەن بيىك 20دان استام قارلى تاۋ بار، ”ءولىم قاقپانى“ دەپ اتالعان شەتسىز دە شەكسىز سازدى دالادان ءوتىپ، قايىسپاس قاجىر - قايراتتارى ارقىلى ادامزاتتىڭ تىرشىلىك سوڭعى شەگىن باعىندىردى.
ۇزاق جورىقتىڭ ۋاقىتىنىڭ ۇزاقتىعىن، كولەمىنىڭ كەڭدىگىن، جولىنىڭ الىستىعىن، ورتاسىنىڭ ناشارلىعىن، شايقاستارىنىڭ قيان - كەسكىلىگىن بۇگىنگى بىزدەر ويلاپ تا جەتە المايمىز. ”داۋىلدى جاڭبىرعا كيىم شىلانىپ، سىرەسىپ سۇيەك قاتايدى، جابايى كوكونىسپەن جۇرەك جالعاساڭ، جىگەرىڭ ءتىپتى بەكيدى؛ كوماندير - جاۋىنگەرلەر بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە كورىپ، توڭكەرىستىك مۇراتتى بارلىعىنان جوعارى قويدى“. اسقاق مۇرات پەن بەرىك سەنىم ۇستانىپ، تالاي جاپا - ماشاقاتتى باستان كەشىپ شىڭايىپ قۇرىشقا اينالعان پارتيا مەن قىزىل ارميا ماشاقات پەن قيىنشىلىق بارىسىندا جەڭىس جولىن ءبىر قادام - ءبىر قادامنان باسىپ ءوتتى.
■ ارميا مەن حالىق ءبىر - بىرىنە سۇيەنىپ، توڭكەرىس تۇقىمىن سەپتى
چۇڭچيڭ چيجياڭ رايونى شىحاۋ قالاشىعى، شيۋشان اۋدانى ياجياڭ قالاشىعى سياقتى جەرلەردە قازىرگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان ۇلكەن - كىشىلىگى ءار ءتۇرلى، فورماسى تۇرلىشە ”قىزىل ارميا ۇڭگىرلەرى“ جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ قىزىل ارميانى ساعىنا ەسكە الۋىنىڭ، قىزىل ەستەلىكتى جالعاستىرۋىنىڭ ماڭىزدى دانەكەرىنە اينالدى.
ياجياڭ قالاشىعى جياڭشي قىستاعىنىڭ تۇرعىنى لي جىۋىن تاۋدىڭ ەتەگىندەگى بيىكتىگى ادامنىڭ بەلۋارىنان كەلەتىن، تەرەڭدىگى 10 مەتردەن استام تاس ۇڭگىردى نۇسقاپ، تىلشىگە اكەسى لي مۋفۋدىڭ كەزىندە وسىندا قىزىل ارميانىڭ ءبىر جارالى جاۋىنگەرىن قۇتقارىپ قالعاندىعىن ايتتى. قىزىل ارميا جاۋىنگەرىنىڭ وكشەسىنە وق ءتيىپ جارالانىپتى، جاۋدىڭ كوزىنە تۇسپەۋ ءۇشىن، لي مۋفۋ ونى ءۇيىنىڭ ارتىنداعى تاس ۇڭگىرگە جاسىرىپ، ۇستىنە قالىڭ ءشوپ جاۋىپ، ونى تىنىقتىرىپتى ءارى وعان ءدارى - دارمەك، ازىق جەتكىزىپ، شايمەن ونىڭ جاراسىن جۋىپتى.
لي جىۋىن ەسكە الىپ بىلاي دەدى: اكەم كەزىندە ”قىزىل ارميا بۇقارانىڭ ينە - ساباق جىبىنە تيىسپەدى، ونىڭ ۇستىنە ۇنەمى جۇرتشىلىقتى ۋايىمنان ارىلتىپ، قيىنشىلىعىن شەشىپ، كوپشىلىككە وتە جاقسى اسەر قالدىردى“ دەگەن ەدى. الگى قىزىل ارميا جاۋىنگەرى كەتكەننەن كەيىن، اكەم ونى ساعىنىپ، ونىڭ قوسىنعا امان - ەسەن قايتىپ بارۋىن تىلەۋمەن بولدى. بۇل قىزىل ارميا جاۋىنگەرى كەيىنگى مەملەكەت قۇرۋعا قاتىناسقان جياڭجۇن دۋان سۋچۋان بولاتىن، 49 جىلدان كەيىن ول سوناۋ شالعايدان شيۋشانعا قايتىپ كەلىپ ءوزىن قۇتقارعان شاپاعاتشىسىن ىزدەيدى. بۇل اڭگىمە وسىلايشا جەرگىلىكتى ورىنداعى پارتيا تاريحىنا كىرگىزىلدى.
ۇزاق جورىق − ۇندەۋ حاتى، ۇزاق جورىق − ۇگىت اترەتى، ۇزاق جورىق − تۇقىم سەبۋ ماشيناسى. ۇزاق جورىق بارىسىندا قىزىل ارميا بارعان جەرىنىڭ بارىندە بۇقارانىڭ سەنىمىنە يە بولۋعا قۇلشىندى ءارى توڭكەرىستىڭ تۇقىمىن سەپتى. سول ءبىر قىزىل ەستەمەلەر، ارميا مەن حالىقتىڭ ءبىر - بىرىنە سۇيەنگەن سول تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى تاريح تەگەرشىگىنە ويىلىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستى.
قىزىل ارميانىڭ شىحاۋعا بارعان اڭگىمەسىن 57 جاستاعى چىن ۋىنچۋان بۇگە - شىگەسىنە دەيىن بىلەدى. ونىڭ اكەسى مەن ۇلى اتاسى قىزىل ارميانى كورگەن، بالا كۇنىنەن وعان قىزىل ارميانىڭ حيكايالارىن ايتىپ بەرەتىن. چىن ۋىنچۋان 17 جاسىنان باستاپ مىندەتتى تۇردە جەرگىلىكتى ورىنداعى قىزىل ارميا كوپىرىن قورعادى. 20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىندا، ول قارجى شىعارىپ 3000نان ارتىق تاس كەرپىش جانە قاڭىلتاق كەرپىش ساتىپ الىپ، قسىتاق تۇرعىندارىمەن بىرگە قىزىل ارميا كوپىرىن جاڭالادى. ”اكەممەن زامانداس كىسىلەر وزدەرىنىڭ قىزىل ارمياعا سۇيىسپەنشىلىگى بار ەكەنىن، وسى ارادا جاسايدى ەكەنبىز، ونى ءسۇيۋىمىز، ايالاۋىمىز قاجەت دەيتىن“، - دەدى چىن ۋىنچۋان.
چۇڭچيڭ يوۋياڭ اۋدانى نانياۋجيە قالاشىعى چۇڭچيڭ شەكاراسى ىشىندەگى بىردەن - ءبىر ولكە دارەجەلى سوۆەتتىك اكىميات قۇرىلعان جەر. بۇگىنگى نانياۋجيە ”قىزىل ارميا“ ونىڭ ەڭ ايقىن فاكتورى ەكەنى داۋسىز. بۇل اراداعى كوشە ”قىزىل ارميا ورتا كوشەسى“، ”قىزىل ارميا جاڭا كوشەسى“ دەپ، بۇل اراداعى شيپاحانا ”قىزىل ارميا شيپاحاناسى“ دەپ اتالادى. بۇل اراداعى باستاۋىش مەكتەپ اۋلاسىنىڭ تامىنا بەس جۇلدىز ناقىشتالعان. بۇل اراداعى بۇقارا ۇلكەندەر ايتىپ بەرگەن قىزىل ارميانىڭ حيكايالارىن ەستەرىندە ساقتاعان.
بۇقارامەن ىنتىماقتاسىپ، بۇقاراعا سۇيەنىپ، پارتيا مەن قىزىل ارميا بۇقارانىڭ شىنايى قورعاۋى مەن قولداۋىنا يە بولىپ، ۇزاق جورىقتىڭ ۇلى جەڭىسىنە قول جەتكىزدى. حالىق بۇقاراسى ۇزاق جورىق جەڭىسىنىڭ كۇش قاينارى.
■ ۇزاق جورىق رۋحى ماڭگى سونبەيدى
جاسىل جەلەك جامىلعان تاۋ، جاز كۇندەرى چۇڭچيڭنىڭ حۇڭيان قسىتاعى جاسىل ورماننىڭ اراسىنان كوزگە تۇسەدى، قايشالىسقان قالىڭ ادام. بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنەن كەلگەن ساياحاتشىلار وسىندا اعىلىپ، حۇڭيان رۋحىن سەزىنىپ، توڭكەرىستىك ءداستۇر تاربيەسىن الادى.
حۇڭيان قىستاعى تەگىندە جۇڭگو كوممۋنسيتىك پارتياسىنىڭ گومينداڭ ۇستەمدىك ەتكەن وڭىردەگى قولباسشىلىق ورتالىعى بولاتىن. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس جالپى بەتتىك بۇرق ەتە تۇسكەننەن كەيىن، جوۋ ىنلاي، دۇڭ بي - ۋ، يە جيانيىڭ، دىڭ يىڭچاۋ سياقتى 25 مىڭ شاقىرىمدىق ۇزاق جورىققا قاتىناسقان پرولەتاريات توڭكەرىسشىلەرى مەن قىزىل ارميانىڭ ساقا جاۋىنگەرلەرى وسىندا كەلىپ، بىرلىكساپ قىزمەتىن ورىستەتتى ءارى ۇزاق جورىق رۋحى مەن توڭكەرىستىك اقيقاتتى تاۋ قالاسى حالقىنىڭ جۇرەگىنە ۇيالاتتى.
”ءبىز اۋمالى - توكپەلى سوعىس جىلدارىندا سەنىمنەن كۇش - قۋات قابىلدادىق. پارتيانىڭ اۋەلگى ماقساتى مەن بورىشىن تۇسىندىك“. حۇڭيان قىستاعىندا ەكسكۋرسيالاپ جۇرگەن ءبىر ساياحاتشى لەبىز قالدىرۋ داپتەرىنە وسىنداي اسەرىن جازىپ قالدىرىپتى.
ۇزاق جورىقتىڭ سوڭعى كومبەسىنەن ۇزبەي اتتانىپ، ءبىر جەڭىستەن جەڭىسكە بەت الىپ، پارتيا حالىقتى باستاپ العا تارتتى، ۇزاق جورىق رۋحى جاڭا داۋىردە ىشكى ءمانىن ۇزدىكسىز تولىقتىرىپ، جالعاستىرا بەرمەك.
ءار ءداۋىردىڭ ءوزىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى بار، ءار ۇرپاقتىڭ ءوز بورىشى بار. جاڭا ۇزاق جورىق جولىندا ءاربىر جۇڭگولىق تۇگەلدەي باس كەيىپكەر، ءبارىنىڭ دە ءبىر - ءبىر جاۋاپكەرشىلىگى بار. بولاشاقتا ءالى دە تالاي ”قارلى تاۋ“، ”سازدى دالا“دان ەندەي وتۋگە تۋرا كەلەدى، ءالى تالاي ”لوۋشانگۋان“، ”لازىكوۋ“دى باعىندىرۋ كەرەك.
ۇزاق جورىق ماڭگى تولاستامايدى. مەيلى ءبىزدىڭ ىستەرىمىز قاي دەڭگەيدە دامىسا دا، مەيلى ءبىز قانشاما زور ناتيجەگە جەتسەك تە، ۇلى ۇزاق جورىق رۋحىن كۇش سالا ساۋلەلەندىرۋىمىز، جاڭا ۇزاق جورىق ساپارىندا ۇزدىكسىز ەرلىكپەن العا ىلگەرىلەۋىمىز كەرەك.
(تىلشىلەر ديڭ مەي، حۋ لۋ، جوۋ ۋىنتاۋ، ۋ كۇنپىڭ، گۋان كايلياڭ، شۋە بيلي، لي يان، ياڭ جياننان)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 - ايدىڭ 20 - كۇنى چۇڭچيڭنەن بەرگەن حابارى)
