ما داجىڭ جوۋ ۋيپيڭ
شينجياڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر. كوپ ۇلتتىڭ شوعىرلى قونىستانۋى شينجياڭنىڭ تاريحىنداعى ۇلتتاردىڭ ورنالاسۋىنىڭ كورنەكتى ەرەكشەلىگى.
تاريحتان بۇرىنعى زاماندا شينجياڭ كوپ ءناسىل ارالاس قونىستانعان ءوڭىر. وسى مەزگىلدەگى شينجياڭ شەكاراسى ىشىندەگى ادامزات باس سۇيەگىن ساراپتاۋ ماتەريالدارى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا ەۆروپا ناسىلىندەگىلەر دە، موڭعۇل ناسىلىندەگىلەر دە بار ەكەندىگىن، سونىمەن بىرگە ەكى ءتۇرلى ناسىلدەگىلەردىڭ قوسپاسى دا ءومىر سۇرگەندىگىن دالەلدەدى، بۇل وسى مەزگىلدە شينجياڭنىڭ كىلەڭ ءبىر ءناسىل شوعىرلى قونىستانعان جەر ەمەستىگىن كورسەتەدى.
حان داۋىرىنە دەيىن، شينجياڭ وڭىرىندە قيمىل جاساعان ۇلتتار ساقتاردى، روۋجىلاردى، ۇيسىندەردى، چياڭداردى، عۇنداردى جانە حانداردى نەگىز ەتكەن. مولشەرمەن زامانىمىزدىڭ 2 - عاسىرىنىڭ ورتا شەنىندە سيانبيلەر شينجياڭ وڭىرىنە كەلدى. 402 - جىلى روۋرانداردىڭ كۇش كولەمى باتىسقا دەيىن كەڭەيىپ، اگنيعا جەتتى، روۋراندار دا وسى سەبەپتى شينجياڭنىڭ بايىرعى ۇلتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. 487 - جىلى، روۋرانعا قاراستى قاڭعا باتىسقا قاراي كوشىپ، قازىرگى تۇرپان وڭىرىنە كەلىپ، قاڭعا ەلىن قۇردى، قاڭعالار تابيعي تۇردە شينجياڭنىڭ بايىرعى ۇلتتارىنىڭ ءبىر جاڭا مۇشەسىنە اينالدى.
سۇي، تاڭ داۋىرىندە شينجياڭ ۇلتتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعانداردىڭ باستىلارى تۇركتەر، تۇبىتتەر، حۇيحىلار، ت. ب بولدى. 6 - عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ بىرتىندەپ كۇشەيگەن تۇركتەر 583 - جىلى شىعىس، باتىس ەكى بيلىككە ءبولىنىپ، باتىس جاقتاعى بيلىككە قازىرگى شينجياڭدى قامتىعان باتىس ءوڭىر ايماعى قارادى. تۇبىتتەر قازىرگى زاڭزۋلاردىڭ اتا - باباسى. 662 - جىلدان كەيىن، تۇبىتتەر باتىس وڭىرگە ۇزدىكسىز قول توڭكەردى، ءسويتىپ تۇبىتتەر دە شينجياڭعا كىرە باستادى. 744 - جىلى قۇرىلعان حۇيحى حاندىعى نەشە مارتە جاساق شىعارىپ، تاڭ پاتشالىعىنىڭ تۇبىتتەرمەن باتىس وڭىرگە تالاسۋىنا جاردەمدەسىپ، كەيىن حۇيحىلاردىڭ كوشىپ كىرۋىنە نەگىز قالادى. 840 - جىلى حۇيحىلاردىڭ ءبىر ءبولىمى باتىسقا قونىس اۋدارىپ قازىرگى شينجياڭ وڭىرىنە كەلدى. باتىسقا قونىس اۋدارىپ شينجياڭعا كەلگەن حۇيحىلار جەرگىلىكتى باسقا ەتنيكالىق توپتارمەن ۇزدىكسىز توعىسىپ، بۇگىنگى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز قالادى.
سۇڭ، لياۋ، جين، يۋان داۋىرىندە جاڭا ۇلت مۇشەلەرىنىڭ كوشىپ كەلۋى تولاستامادى. 1124 - جىلى، قىتانداردىڭ اقسۇيەگى يەلۇي داشى قاراۋىنداعى حالىقتىڭ ءبىر ءبولىمىن باستاپ باتىسقا قونىس اۋدارىپ، باتىس لياۋ بيلىگىن قۇردى، بۇعان قاراستى تەرريتوريا قازىرگى شينجياڭدى جانە ونىڭ باتىسىنداعى ءوڭىردى قامتىدى. وسىدان كەيىن موڭعۇلدار 1217 - جىلى شينجياڭدى قامتىعان ورتا ازيا ءوڭىرىن بىرلىككە كەلتىردى، سونىمەن قىرۋار موڭعۇل شينجياڭ وڭىرىنە كوشىپ كەلدى. موڭعۇلدار شينجياڭدى بىرلىككە كەلتىرۋ ءۇشىن، قىرۋار شۇرشىتتەردى، قىتانداردى، حانداردى، باتىس شيالاردى شينجياڭعا جينادى، بۇلاردىڭ ءبىرتالايى شينجياڭدا قالىپ، شينجياڭنىڭ تۇرعىنىنا اينالدى.
چيڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى مەزگىلىندە، ۇيعۇرلار باستىسى وڭتۇستىك شينجياڭ جانە تۇرپان، قۇمىل سياقتى وڭىرلەرگە شوعىرلى قونىستاندى. كەيىن چيڭ پاتشالىعى ۇيعۇرلاردى ىلە وڭىرىنە بارىپ ەگىن سالۋعا قابىلداعاندىقتان، ورنالاسقان ءوڭىرى بىرتىندەپ كەڭەيدى. قازاق ۇلتى شار روسسيانىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراعاندىقتان، كوپتەگەن ادام ىشكە قاراي قونىس اۋدارىپ، تارباعاتاي، ىلە، التاي، سانجى، ماناس، ءۇرىمجى، شونجى، موري، باركول سياقتى جەرلەرگە كەلدى. وسى ۇلتتاردىڭ ورنالاسقان ءوڭىرى ۇزدىكسىز كەڭەيۋمەن قاتار، مانجۇر ۇلتى، داعۇر ۇلتى، سىبە ۇلتى، حۇيزۋ ۇلتى سياقتىلار دا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن شينجياڭعا كوشىپ كەلدى. سونىمەن بىرگە شەكارا سىرتىنان وزبەك، تاتار، ورىس سياقتى ۇلتتار دا كوشىپ كەلدى.
بۇدان شينجياڭنىڭ كوپ ۇلتتىڭ ورتاق مەكەنى ەكەندىگىن، قازىرگى زاماندا شينجياڭدا جاساپ جاتقان ۇلتتاردى قامتۋمەن قاتار، تاريحي دامۋ بارىسىندا جوعالعان ۇلتتاردى دا قامتيتىندىعىن، شينجياڭ استە بەلگىلى ءبىر ۇلتقا عانا تاۋەلدى مەكەن ەمەستىگىن بىلۋگە بولادى.
شينجياڭدا كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان جاعدايدىڭ قالىپتاسۋ جانە وزگەرۋ بارىسى − جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ جالپى تۇلعالىق قالىپتاسۋ جانە وزگەرۋ بارىسىنىڭ ىقشام كورىنىسى. چيڭ ءداۋىرى تاياۋ زامانعى جۇڭگو كارتاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋمەن قاتار، امىك - حوشۇن ءتۇزىمى، كەمي ولكە ءتۇزىمى سياقتى شارالار ارقىلى، كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ ساياسي بىرلىگىن جەبەدى، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ”كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى“ نەگىزگى جاعدايىنا نەگىز قالادى.
شينجياڭداعى كوپ ۇلتتىڭ شوعىرلى قونىستانۋ جاعدايى − ءار ۇلتتىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ بارىسىندا بىرتىندەپ قالىپتاسقان، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ اراسىنداعى ارالاسۋدى، ىشتەسۋدى، توعىسۋدى كوپتەگەن جاقتاردا بەينەلەۋگە بولادى. ەرەكشە جاعراپيالىق ورتا وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ ءداستۇرلى ەگىن شارۋاشىلىعىن نەگىز ەتەتىن جاسىل القاپ ەكونوميكاسى مەن سولتۇستىك شينجياڭنىڭ كوشپەندى مالشىلىق ەكونوميكاسىن ەرەكشە كۇشتى ءوزارا تولىقتىرۋ سيپاتىنا يە ەتتى، ەۆروپا - ازيا ۇلى قۇرلىعى وتكەلىنە ورنالاسۋى ءار ۇلتتى جىبەك جولىنداعى ءبىر - ءبىر ايالدامالارعا اينالدىردى، وسى ايالدامالاردان دامىلسىز وتكەن ادامدار مەن زاتتار ەۆروپا - ازيا ۇلى قۇرلىعىن تۇتاستىردى، سونداي - اق ءار ۇلتتى ءبىر تۇتاس تۇلعا ەتىپ ۇيىستىردى. ۇلتتاردىڭ ارالاسۋى، ىشتەسۋى، توعىسۋى ۇلتتاردىڭ ۇزدىكسىز دامۋىن، كۇشەيۋىن جەبەدى، سۇڭ داۋىرىندەگى قاراحان اۋلەتى، گاۋچاڭ حۇيحى حاندىعى، يۋان داۋىرىندەگى شاعاتاي ۇلىسى سياقتىلاردىڭ ءبارى ۇلتتاردىڭ ءوزارا قويۋ ارالاسۋى مەن توعىسۋى بارىسىندا پايدا بولعان، ءبارى جۇڭگو تەرريتورياسىنداعى جەرگىلىكتى بيلىك فورماسى، ءبارى دە ءوڭىر ىشىندەگى ۇلتتاردىڭ (ەتنيكالىق توپتاردىڭ) ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن ىلگەرىلەتتى.
كوپتەگەن قازىرگى ۇلتتاردىڭ، مىسالى، ۇيعۇر، قازاق، وزبەك، قىرعىز، ورىس ۇلتى قاتارلىلاردىڭ كوبى تاريحتاعى كوپتەگەن ۇقساماعان ۇلتتار ارا توعىسۋ بارىسىندا قالىپتاسقان جانە دامىعان. وسى بارىستا، جاڭا ۇلتتاردىڭ ۇزدىكسىز كوشىپ كىرۋى، ءبىر جاعىنان، شينجياڭنىڭ كوپ ۇلت تارالعان جاعدايىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، جاڭا ۇلتتىڭ دۇنيەگە كەلۋىن جەبەدى، مىسالى، حۇيحىلاردىڭ باتىسقا كوشۋى قازىرگى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز قالادى؛ ەندى ءبىر جاعىنان، شينجياڭنىڭ جاعدايىن ورنىقتىرۋدا دا ماڭىزدى رول اتقارىپ، ءار ۇلتتىڭ دامۋىنا كەڭ قوعامدىق ورتا ازىرلەدى، مىسالى، حان، تاڭ داۋىرىندەگى حانزۋلاردىڭ تىڭ يگەرىپ، شەكارا قورعاۋى، چيڭ داۋىرىندەگى مانجۇر ۇلتىنىڭ، سىبە ۇلتىنىڭ، موڭعۇل ۇلتىنىڭ باتىسقا كوشۋى قاتارلىلار، تۇگەلدەي سول كەزدەگى شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعىنىڭ قاجەتى.
تاريحتا جويىلعان ۇلتتاردى قامتىعان شينجياڭداعى كوپ ۇلت تۇگەلدەي شينجياڭنىڭ دامۋىنا، سونداي - اق جىبەك جولىنىڭ گۇلدەنۋىنە كورنەكتى ۇلەس قوسىپ، شۇعىلالى باتىس ءوڭىر وركەنيەتىن بىرگە جاراتتى. تاريحتا شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ ىشكى جەرلەرمەن ەكونوميكا، ساياسي جانە مادەنيەت جاعىندا ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ بارىسى ءار ۇلتتىڭ ورتالىقتىڭ بيلىگى جونىندەگى سەنترگە تارتۋ كۇشىنىڭ جانە جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋ سەزىمىنىڭ كۇن سايىن تەرەڭدەۋ بارىسى دا سانالادى، ءار ۇلت كۇن سايىن مادەنيەتى تۇتاسقان، تامىرلاس، تاعدىرى ءبىر تاعدىرلاس ورتاق تۇلعانى بىتە قايناسا قۇردى، جۇڭحۋا ۇلتى تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا تانىمى دا بىرتىندەپ قالىپتاستى ءارى ۇزدىكسىز كۇشەيدى.
ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، شينجياڭ وڭىرىندەگى ءار ۇلتتى قامتىعان جۇڭحۋاداعى ۇلتتار سىرتقى جاۋلاردىڭ سۇعاناقتىعىنا جولىققاندا، قاشاندا جاۋعا تۇگەل ءتۇيىلىپ، قارسى كۇرەسكە اتتانىپ، ءبىر - بىرىنە قول ۇشىن بەردى. 1840 - جىلعى اپيىن سوعىسىنان كەيىنگى 100 نەشە جىلدا، جۇڭگو باتىستاعى بەلدى ەلدەردىڭ شاپقىنشىلىق جاساۋىنا، قورلاۋىنا قايتا - قايتا ۇشىرادى. مەملەكەت بەلدى ەلدەردىڭ بولىسكە سالۋىنا ءدوپ كەلگەندە، جۇڭحۋا ۇلتى جويىلۋ مەن ساقتالۋداي قيىن - قىستاۋ كەزەڭگە ءدوپ كەلگەندە، باتىس سولتۇستىك وڭىردەگى ۇيعۇر، حانزۋ، حۇيزۋ، موڭعۇل، قازاق، قىرعىز، تاجىك سياقتى ۇلتتاردىڭ حالقى بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىمەن بىرگە قارسىلىق كورسەتىپ، وتانعا تونگەن حاۋىپكە بىرگە اتتاندى.
شار روسسيانىڭ شاپقىنشىلىعىنا ءدوپ كەلگەندە، شاۋەشەكتە 19 - عاسىردىڭ 50 - جىلدارىندا ان يۇيشيان، شۇي تيانياۋدى باسشى ەتكەن شاۋەشەكتەگى ءار ۇلت كەن جۇمىسشىلارى قارسى كۇرەسكە اتتانىپ، شار روسسيانىڭ شاۋەشەكتەگى ساۋدا بازارىن ءبىر جولدا ورتەپ، شاپقىنشىلاردىڭ الىنەن اسقان اپتىعىنا اۋىر سوققى بەرىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ زورلىق - زومبىلىقتان يمەنبەيتىن، وتاننىڭ يەلىك ۇقىعىن قورعايتىن قاھارماندىق جىگەرىن ايگىلەدى.
ياقۇپبەك بيلىگى شينجياڭعا شاپقىنشىلىق جاساعان 12 جىلدا قاندى قانجارىنا سۇيەنىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا جاۋىزدىقپەن قانقۇيلى وكتەمدىك جۇرگىزدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى كوپ ءتۇرلى تاسىلمەن قارسى كۇرەس جۇرگىزدى. قاشقاردا، 1865 - جىلى ياقۇپبەك شەكارانى بۇزىپ كىرگەندە، ەڭ الدىمەن شاپقىنشىلارعا قارسىلىق كورسەتكەن قاشقار ماڭىنداعى قىرعىز حالقى بولدى. حوتاندا، 1867 - جىلى ياقۇپبەك شاپقىنشى قوسىنى شابۋىلداعاندا حوتانداعى ارميا مەن حالىق وزدىكتەرىنەن ۇيىمداسىپ، شاپقىنشىلارمەن سوعىستى، ەر - ايەل، كارى - جاس تەگىس اتتانىپ، قالانى ءبىر ايدان استام ۋاقىت كۇزەتەدى. كۇشارداعى ۇيعۇر، حۇيزۋ سياقتى ءار ۇلت حالقى باتىلدىقپەن جاۋعا قارسى شىعىپ، ياقۇپبەكتىڭ ۇلكەن ۇلى قۇدا قۇلبەكتى اتىپ ولتىرەدى.
1875 - جىلى چيڭ ۇكىمەتى شينجياڭدى قايتارىپ الۋدى ۇيعارعاننان كەيىن، بۇكىل شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى قۇرت - ىرىمشىگىن، سيىر - قويلارىن الىپ چيڭ ارمياسىن قارسى الدى. قاشقاردىڭ بەگى ابدىرەيىم قاتارلى ادامدار باتىسقا جورىق جاساۋشى ارمياعا ىرىقتى تۇردە جول باستادى. قاشقارلىق ساۋداگەر باحىت قاتارلى ادامدار توتە جولمەن ءجۇرىپ، مۇزدى اسۋدان اسىپ، ۇزاق جول باسىپ، سولتۇستىك شينجياڭداعى شيحۋعا جەتىپ، چيڭ پاتشالىعىنىڭ الدىڭعى شەپتە اسكەر باستاپ كەلگەن ءۋازىرى جين شۇنگە امانداسىپ، جين شۇننەن شاۋەشەكتەگى اسكەري - اكىمشىلىك مەكەمەدە تۇراتىن ۋاقىتشا ىلە جياڭجۇنى رۇڭ چۋانعا ”قاشقار بەگىنىڭ ءوتىنىشىن“ جەتكىزىپ بەرۋىن سۇراپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى اتىنان، وتانمەن تىلەكتەس بولۋ، بىرلىككە كەلۋ كۇشتى ارمان - تىلەگىن بىلدىرەدى. ىلە وڭىرىندە جاساپ جاتقان سىبە حالقى چيڭ ارمياسىنىڭ شينجياڭعا كىرگەنىن ەستىگەن سوڭ، تاۋ اسىپ، وزەن كەشىپ، اسكەري كازارماعا استىق جەتكىزەدى. 1877 - جىلى 4 - ايدا، چيڭ ارمياسىنىڭ قولباسشىسى ليۋ جينتاڭ اسكەر باستاپ، دابانچىڭدى باسىپ جاتقان ياقۇپبەكتىڭ قوسىنىن قورشاپ الادى. ەكى ارميا تىرەسىپ تۇرعان شەشۋشى ساتتە، قالا ىشىندەگى ۇيعۇر حالقى ومىرلەرىنە تونگەن حاۋىپكە قاراماي قالا سىرتىنا جاسىرىن ءوتىپ، چيڭ ارمياسىنا ماڭىزدى مالىمەت جەتكىزەدى. چيڭ ارمياسى ورايدى يگەرىپ، جەڭىستى شايقاس جۇرگىزىپ، ءبىر جولدا دابانچىڭ، توقسۇن سياقتى قالا - ق−الاشىقتاردى قايتارىپ الادى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ قولداۋىندا، چيڭ پاتشالىعىنىڭ ارمياسى نەبارى ءبىر جارىم جىل ىشىندە ياقۇپبەكتىڭ شاپقىنشى بيلىگىن تۇبەگەيلى تالقانداپ، شينجياڭدى قايتارىپ الادى.
سايىپ كەلگەندە، تاريحتا ۇزاق ۋاقىت بويى ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ ارقىلى قالىپتاسقان ءار ۇلتتىڭ ەتەنە قاتىناسى شينجياڭداعى ءار ۇلتتى جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىمەن ءبىر تۇلعالاندىرىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىن بىرگە سومدادى. تاياۋ زاماندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە شاپقىنشىلىققا قارسى تۇرعان، بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرعان ۇلى كۇرەسى جۇڭحۋا ۇلتى تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسى تانىمىن ءوسىردى، سونداي - اق ءار ۇلت حالقىنىڭ جۇڭگونىڭ تاريحي قوجايىنى رەتىندەگى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن اناعۇرلىم قاۋلاتتى جانە كۇشەيتتى ءارى شەكارا ءوڭىردى جونگە سالۋدىڭ قۋاتتى رۋحاني كۇشىنە اينالدى.
(اۆتور: جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جۇڭگو شەكارا وڭىرلەرىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى)
(«حالىق گازەتى»نىڭ 2019 - جىل 7 - ايدىڭ 22 - كۇنگى سانىنان)
