شۇي گۇيشياڭ
شينجياڭنىڭ وڭىرلىك تاريحى جۇڭگو تاريحىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى ەلەمەنتتەر شينجياڭنىڭ وڭىرلىك تاريحىن قۇتىرىنا بۇرمالاپ، مادەنيەت ايىرماشىلىعىن دارديتىپ، ۇلتتىق كىربەڭدىك پەن وشپەندىلىككە جەلىكتىرىپ، شينجياڭ مەن وتان ۇلى شاڭىراعىنىڭ بايلانىسىن ۇزۋگە، شينجياڭدى جۇڭگودان ءبولىپ اكەتۋگە سۇقتاندى، بۇل تيپتىك يدەياليستىك تاريحي كوزقاراس تاريحي فاكىتكە بۇكىلدەي قايشى.
شينجياڭ ءوڭىرى ورتا جازىق سياقتى وڭىرلەرمەن ءوزارا بايلانىسىپ، ءبىر تۇلعا بولىپ توعىسقان، بۇل جۇڭگونىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنىڭ تاريحي سوزسىزدىگى. ارعى زاماندا حۋاڭحى وزەنى الابىنىڭ كليماتى ىلعالدى، سۋ بايلىعى مول، توپىراعى قۇنارلى بولعان، ول جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسى، مادەنيەتى ەڭ ەرتە دامىعان ءوڭىر ءارى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ نەگىزگى وشاعى بولىپ تابىلادى. جۇڭگو تاريحىنداعى ەڭ ەرتەدەگى پاتشالىقتار − شيا، شاڭ، جوۋ ىلگەرىندى - كەيىندى وسى جەردە وركەندەگەن. شينجياڭ ءوڭىرى ەجەلدەن ورتا جازىق وڭىرىمەن تىعىز بايلانىستى ساقتاپ كەلدى، زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىلى باتىس حان پاتشالىعى الۇي قالاسىندا (قازىرگى شينجياڭنىڭ بۇگىر اۋدانى اۋماعىندا) باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرىپ، ونى باتىس ءوڭىردى باسقاراتىن اسكەري - اكىمگەرلىك قۇرىلىم ەتتى، بۇل شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ رەسمي تۇردە جۇڭگو كارتاسىنا ەنگەندىگىن كورسەتەدى. حان داۋىرىنەن كەيىن ورتا جازىق پاتشالىقتارى تۇگەلدەي باتىس ءوڭىردى بايىرعى جەرىمىز دەپ تانىپ، شينجياڭ وڭىرىنە باسقارۋ ۇقىعىن جۇرگىزىپ كەلدى. تاريحتاعى شينجياڭ وڭىرىندە كوپ رەت جەرگىلىكتى بولەكتەنۋ جاعدايى جارىققا شىعىپ، كوپ ءتۇرلى فورماتسياداعى بيلىك فورمالارى قالىپتاستى، ءبىراق بۇلاردىڭ بارلىعى جۇڭگو جەرى اۋماعىنداعى جەرگىلىكتى بيلىكتەر، ەجەلدەن دەربەس مەملەكەت بولماعان. جەرگىلىكتى بولەكتەنگەن بيلىكتەردىڭ بارىندە جۇڭگو ءبىر تۇلعا دەگەن كۇشتى تانىم بولدى نەمەسە وزدەرىن ورتا جازىقتاعى بيلىكتىڭ تارماعى نەمەسە ورتا جازىققا قاراستى بيلىك دەپ ەسەپتەدى. ونىڭ ۇستىنە بولەكتەنگەن ۋاقىتىنىڭ قانشاما ۇزاق، جاعدايدىڭ قانشاما كۇردەلى بولۋىنا قاراماستان، بارلىعى دا ەڭ سوڭىندا قايتادان ءبىر تۇتاس قاراستىلىققا ويىستى، بۇل تاريح دامۋىنىڭ جالپى اۋقىمى سانالادى.
شينجياڭ وڭىرىندەگى ۇلتتار ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندەگى ۇلتتارمەن ۇزاق ۋاقىت ارالاسىپ، ىشتەسىپ، توعىسىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىن بىرگە تۇلعالادى. 5000 جىلدان استام جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ دامۋ تاريحى جۇڭحۋاداعى ءار ۇلتتىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ تاريحى سانالادى. ءار رەتكى ۇلتتاردىڭ ۇلى ىقپالداستىعى، ۇلى قونىس اۋدارۋى، ۇلى توعىسۋى تۇگەلدەي جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ دامۋىن، الەۋەتتەنۋىن جانە جۇڭگو تاريحىنىڭ العا باسۋىن ىلگەرىلەتىپ وتىردى. ەجەلگى اڭىزدارداعى ياندي، حۋاڭديلەردەن شيا، شاڭ، جوۋ پاتشالىقتارىنا دەيىنگى، چۇنچيۋ، جانگو داۋىرىنەن چين، حان داۋىرىنە دەيىنگى، ۋي، جين، وڭتۇستىك - سولتۇستىك اۋلەتتەرىنەن سۇي، تاڭ داۋىرىنە دەيىنگى، بەس اۋلەت، ون ەلدەن لياۋ، سۇڭ، شيا، جين، يۋان داۋىرىنە دەيىنگى، ميڭ، چيڭ داۋىرىنەن جاڭا جۇڭگو قۇرىلعانعا دەيىنگى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ، دامۋىنىڭ ءاربىر تاريحي كەزەڭىنىڭ بارلىعى ۇزدىكسىز تۇردە كوپ نەگىزدەن ءبىر تۇلعاعا، ارالاسۋدان، ىشتەسۋدەن توعىسۋعا، بىتىراندىلىقتان ەتەنەلىككە وتكەن بىرىگۋ بارىسى سانالادى، شينجياڭداعى ۇلتتاردى قامتىعان جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت ەتەنە جاقىن ءوتىپ، ءبىر - بىرىنە قارايلاسىپ، تارالۋ جاعىندا ارالاس - قۇرالاس قونىستانىپ، ەكونوميكادا ءبىر - بىرىنە سۇيەنىپ، مادەنيەتتە بارلىعىن قۇشاعىنا الىپ، سۇيىسپەنشىلىكتە ءوزارا ەتەنە بولىپ، ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسقان، ءبىر - بىرىنەن ايرىلا المايتىن كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جاعداي قالىپتاستىردى. جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت وتاننىڭ كوركەم تاۋ - وزەندەرىن، بايتاق دالاسىن بىرگە يگەرىپ، ۇزاق تاريحتى، شۇعىلالى مادەنيەتتى بىرگە اشىپ، شينجياڭدى اشۋعا، قۇرۋعا، قورعاۋعا ماڭىزدى ۇلەستەر قوستى.
شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ مادەنيەتى ورتا جازىق سياقتى وڭىرلەردىڭ مادەنيەتىمەن تامىرلاس بولىپ، تاريحي توعىسىپ، تەرەڭ دە شۇلەن، شۇعىلالى جۇڭحۋا مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. جۇڭحۋا وركەنيەتى بىرلىك تە، وزگەشەلىك تە بولعان كوپ ۇلت مادەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنان تامىر العان، تاريحى ۇزاق، دۇنيە جۇزىندە ۇزىلمەي دامىپ قازىرگە دەيىن جەتكەن بىردەن - ءبىر وركەنيەت. ەجەلدەن بەرى، جۇڭحۋا مادەنيەتى قورشاعان ورتانىڭ الۋان تۇرلىلىگى سەبەپتى اسا مول، كوپ نەگىزدى كۇيدى ايگىلەپ كەلەدى. تاريحتا حۋاشيا ەتنيكالىق توبى توڭىرەگىندەگى ۇلتتارمەن ۇزدىكسىز كوشى - قون، بىرلىك، سوعىس، قۇداندالىق، ايىرباس ساۋدا سياقتىلار ارقىلى تۇرلىشە تيپتەگى ەكونوميكانىڭ، مادەنيەتتىڭ ارالاسۋىن، توعىسۋىن جۇرگىزىپ، ەڭ سوڭىندا ايبىنى اسقاق جۇڭحۋا مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. چين، حان پاتشالىقتارىنىڭ ايبارى، تاڭ داۋىرىندەگى گۇلدەنگەن جاعداي، كاڭشي، چيانلۇڭ پاتشالار كەزىندەگى گۇلدەنگەن جاعداي ءار ۇلت بىرگە جاساعان شۇعىلالى كەرەمەت سانالادى. شينجياڭ ءوڭىرى تاريحتان جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باتىسقا اشىلعان قاقپاسى جانە دانەكەرى بولدى، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنە ءاۋ باستان - اق جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى تاڭباسى باسىلعان. باتىس حان پاتشالىعى شينجياڭ ءوڭىرىن بىرلىككە كەلتىرگەن سوڭ، حانزۋ ءتىلى باتىس ءوڭىردىڭ بيلىك مەكەمەلەرىنىڭ رەسمي ءىس قاعازدارىندا ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن تىلدەردىڭ ءبىرى بولدى، ورتا جازىق وڭىرىندەگى ەگىنشىلىك وندىرىستىك تەحنيكالارى، جول - جورالعىلارى، كىتاپتارى، ساز - بيلەرى سياقتىلار باتىس وڭىردە كەڭ تارالدى. بۇگىنگى تاڭدا شينجياڭداعى ءار ۇلت قولداناتىن سوقا، تەسە، تۇقىم سەپكىشتى ءتىس اعاش سياقتىلاردىڭ قۇرىلىمى تۇگەلدەي جانگو داۋىرىندە ويلاپ تابىلىپ، حان داۋىرىندە جالپىلاسىپ، تاڭ داۋىرىندە جاڭارتىلىپ كەڭ تارالعان. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، پيپا، چياڭ سىبىزعىسى سياقتى مۋزيكا اسپاپتار دا ورتا جازىققا باتىس وڭىردەن ەندى نەمەسە باتىس ءوڭىر ارقىلى تارالدى. ۋي، جين، وڭتۇستىك - سولتۇستىك اۋلەتتەرى داۋىرىندەگى ۇلتتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى، ۇلى توعىسۋى ارقىلى قازىرگى شينجياڭنىڭ كۇشار وڭىرىنەن تارالعان كۇسان سازى ورتا جازىقتا ماراپاتتالىپ، سۇي، تاڭ داۋىرىنەن سۇڭ داۋىرىنە دەيىن وردا ساراي سازىنىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدى. تاڭ داۋىرىندەگى 10 سازدىڭ ىشىندە شيلياڭ سازى، كۇسان سازى، تانجۋىر سازى، بۇحارا سازى، شالىك سازى، گاۋچاڭ سازى، قاڭلى سازى سىندى جەتەۋى باتىس وڭىردەن كەلدى، سوعدىلاردىڭ قۇيىن ءبيى، سوعدىلاردىڭ سەكىرمە ءبيى، ارىستان ءبي سياقتىلار وردا سارايلارىندا كەڭ تارالىپ، چاڭ - ان قالاسىندا ءبىر مەزەت ”باتىس ءوڭىر لەبى“ داۋرەندەدى. شەكارا بەكىنىسىندەگى اقىن سىن شىننىڭ ”حۋامىن سانعۇن حۋدىڭ سالىپ انىنە، يەحى وتامان حانزۋ ءتىلىن كەلتىرەدى سانىنە“ دەگەن ولەڭ جولدارى سول كەزدەگى شينجياڭ وڭىرىندە از ۇلت جانە حانزۋ تىلدەرىنىڭ قاتار قولدانىلىپ، مادەنيەت كوركەيىپ - گۇلدەنگەن ساتتەردىڭ كۋاسى بولدى. 1884 - جىلى شينجياڭ وڭىرى ولكە بولىپ قۇرىلعان سوڭ، جەر - جەر اعارتۋشىلىق جۇرگىزىپ، مەكتەپ اشىپ، قوعامدىق مادەنيەت قۇرىلعىلارىن قايتا ورناتىپ جانە قالپىنا كەلتىرىپ، ءار ۇلت مادەنيەتى مەملەكەت تۇتاستىعىنان تىڭ قۋات الىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اعىمىنا قايتا كەلىپ قوسىلدى. وسىدان كەيىن شينحاي توڭكەرىسىنىڭ، روسسياداعى قازان توڭكەرىسىنىڭ، 4 - مامىر قوزعالىسىنىڭ، جاڭا دەموكراتيالىق توڭكەرىستىڭ ىقپالىندا شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى وسى زامانعا قاراي ويىستى. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس كەزىندە، شينجياڭ وڭىرىندە جاڭا مادەنيەت قوزعالىسى قارىشتاي ورىستەتىلىپ، ماركسيزم كەڭىنەن تارالىپ، ءار ۇلت بۇكىل ەل حالقىمەن تىزە قوسا جاۋعا تەگىس كەكتەنىپ، وتانشىلدىقتى وزەك ەتكەن جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، اسىرەسە، رەفورما جاساعاننان، ەسىك اشقاننان بەرى، مەملەكەت ۇيعۇر، قازاق، موڭعۇل، قىرعىز، تاجىك، سىبە جانە وزبەك سياقتى ۇلتتاردىڭ كوپتەگەن حالىقتىق ادەبيەت مۇرالارىن ىلگەرىندى - كەيىندى قۇتقارىپ، جيناپ، رەتتەپ، اۋدارىپ، باسپادان شىعارىپ، ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ تاريحتا بولماعان گۇلدەنۋ، دامۋ كەزەڭىنە ءوتۋىن ىلگەرىلەتتى. تاريح مىنانى دالەلدەدى: جۇڭحۋا مادەنيەتى قاي - قاشان دا شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ سۇيىسپەنشىلىك ارقاۋى، كوڭىل تياناعى جانە رۋحاني مەكەنى ءارى شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇش قاينارى بولىپ كەلەدى.
شينجياڭ وڭىرىندەگى دىندەر وتانىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندەگى دىندەرمەن جاراسىمدى قاتار تۇرىپ، توعىسىپ قاتار ءومىر ءسۇرىپ، ءدىننىڭ جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىن ايگىلەدى. جۇڭگو − كوپ ءدىندى مەملەكەت، ءارقايسى دىندەردىڭ تاريحتان بەرى ورنى تەڭ، قارىم - قاتىناسى بەرەكەلى بولىپ كەلەدى. حان داۋىرىنەن بەرى، جۇڭگو بۋددا ءدىنى، داۋجياۋ ءدىنى، ءىسلام ءدىنى، كاتوليك ءدىنى، حريستيان ءدىنى قاتارلى 5 ۇلكەن ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعداي قالىپتاستىردى. ءارقايسى دىندەردىڭ ورنى تەڭ، جاراسىمدى قاتار تۇرىپ، كوپ نەگىزدى، سيىسىمدى بولىپ كەلەدى، ءدىني تالاس وتە از بولدى، دىنگە سەنەتىن بۇقارا مەن دىنگە سەنبەيتىن بۇقارا دا ءبىرىن - ءبىرى قۇرمەتتەپ، ىنتىماقتى تاتۋ وتۋدە. شينجياڭ تاريحتان كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان جانە كوپ ءتۇرلى ءدىني سەنىم قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر، العاشقى دىندەر شامان ءدىنى، زاراتۋشترا ءدىنى، بۋددا ءدىنى، داۋجياۋ ءدىنى، مانيحەي ءدىنى، نەستوريان ءدىنى، ءىسلام ءدىنى، حريستيان ءدىنى، كاتوليك ءدىنى، پراۆوسىلاۆيە ءدىنى قاتارلىلار ىلگەرىندى - كەيىندى شينجياڭ وڭىرىنە تارالدى، ءبىر ءدىندى نەمەسە ەكى ءدىندى نەگىز ەتۋ، كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ باستان - اياق شينجياڭنىڭ ءدىن جاعدايىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى بولىپ كەلەدى. تاريحتا شينجياڭ وڭىرىندە ءدىن سوعىسى نەمەسە قاقتىعىسى تۋىلىپ تۇرعانىمەن، بۇل سوعىستار نەمەسە قاقتىعىستار سالىستىرمالى تۇردە ۋاقىتتىق بولعان، شينجياڭ وڭىرىندە كوپ ءتۇرلى ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعدايدى ەشقاشان وزگەرتكەن ەمەس، كوپ ءتۇرلى ءدىننىڭ قابىلداۋ - توعىستىرۋ، بەيبىت، سيىسىمدى بولۋ قارىم - قاتىناسىن دا ەشقاشان وزگەرتكەن ەمەس. مىسالى، شامان ءدىنى مەن زاراتۋشترا ءدىنىنىڭ وتقا تابىنۋى ءىسلام ءدىنى تارالىپ كىرگەننەن كەيىندە جويىلعان جوق. تاعى ءبىر مىسال، ياركەن، قاعىلىق، قاشقار، قۇمىل، ىلە قاتارلى جەرلەردەگى بايىرعى مەشىتتەردەن بۋد تاۋشاسى، شامگۇل ورنەكتەرى، شامگۇل تاعى سياقتى سارقىنشاقتاردى كەزىكتىرۋگە بولادى. بۋددا ءدىنى، ءىسلام ءدىنى قاتارلى سىرتتان كەلگەن دىندەر شينجياڭ وڭىرىنە تارالعان سوڭ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ءبارىن قۇشاعىنا الۋ، بىرلىك تە، وزگەشەلىك تە بولۋ رۋحىنىڭ ىقپالىندا تۇگەلدەي جۇڭگوشالانۋ، جەرگىلىكتى ءتۇس الۋ بارىسىن باستان كەشىرىپ، ايقىن وڭىرلىك ەرەكشەلىككە جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە بولىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. جانە ءبىر مىسال، ءىسلام ءدىنى اسىلىندە اللادان وزگە ءارقانداي ادامعا نەمەسە زاتقا تابىنۋعا قارسى تۇرادى، الايدا ۇيعۇر سياقتى ۇلتتاردا مازارعا تابىنۋ قيمىلى ءالى كۇنگە بار، بۇل ءىسلام ءدىنىنىڭ جەرگىلىكتىءتۇس الۋىنىڭ ەڭ تيپتىك بەينەسى بولىپ تابىلادى. مۇنان سىرت، ءار جىلى قۇربان ايت مەرەكەسىندە قاشقارداعى دىنگە سەنەتىن ۇيعۇر بۇقاراسى ايتكار مەشىتىندە ناماز وتەگەننەن كەيىن، تۇگەلدەي مەشىت الدىنداعى الاڭدا ساما ءبيىن بيلەيدى، جۇرت ءان ايتىپ، ءبي بيلەپ، شاتتىققا شومىپ، قىزۋ دۋمانعا بولەنەدى. بۇل جۇڭگودا عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى قۇربان ايت مەرەكەسىن تويلاۋ قيمىلدارىنىڭ ىشىندە بىردەن - ءبىر بولاتىن قيمىل سانالادى. بۇلاردىڭ بارلىعى شينجياڭ وڭىرىنە سىرتتان كەلگەن دىندەر تەك جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنان جازباي، جۇڭگونىڭ قۇنارلى توپىراعىنا سىڭگەندە عانا جۇڭگودا ءومىر سۇرە الاتىندىعىن جانە جالعاسا الاتىندىعىن تۇسىندىرەدى.
ديالەكتيكالىق ماتەرياليستىك جانە تاريحي ماتەرياليستىك دۇنيە كوزقاراسىنا، ادىستەمەسىنە تاباندى بولىپ، جۇڭحۋا كوزاياسىنان شينجياڭنىڭ وڭىرلىك تاريحىن تانىعاندا، ماركسيزمدىك مەملەكەت كوزقاراسى، تاريح كوزقاراسى، ۇلت كوزقاراسى، مادەنيەت كوزقاراسى، ءدىن كوزقاراسى ايگىلەنەدى.
(اۆتور: شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم ۇگىت ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى)
(ماقالا 2019 - جىلى 7 - ايدىڭ 24 - كۇنى «حالىق گازەتى»ندە باسىلعان)
