ما پينيان
شينجياڭ جۇڭگونىڭ باتىس سولتۇستىگىنە، ازيا - ەۆروپا ۇلى قۇرلىعىنىڭ توسىنە ورنالاسقان، ەجەلدەن شىعىس پەن باتىستىڭ ەكونوميكا، مادەنيەت اۋىس - كۇيىسىنىڭ ماڭىزدى وتكەلى جانە تورابى، سونداي - اق كوپ ءتۇرلى وركەنيەت پەن ءدىننىڭ تارالعان، توپتالعان جەرى. كوپ ءتۇرلى وركەنيەتتە جۇڭحۋا وركەنيەتى − شينجياڭ وڭىرىندەگى ەجەلدەن قازىرگە دەيىن ۇزىلمەي كەلە جاتقان وركەنيەت جۇيەسى. جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇشاعىندا جەتىلگەن شينجياڭنىڭ ءار ۇلت مادەنيەتى تاريحي دامۋدى باستان وتكەرىپ، ورتا جازىق مادەنيەتىمەن ارالاسۋدى، ىشتەسۋدى، توعىسۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، سيىسىمدى بولىپ، ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الىپ، تەرەڭ توعىسىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى، ورتا جازىق مادەنيەتىمەن بىرگە كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى شۇعىلالى جۇڭحۋا مادەنيەتىن سومدادى.
ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ قاتە تاريحي مادەنيەت كوزقاراسىن ورشەلەنە كوپىرتىپ، مادەنيەت پارقىن جات نيەتپەن دارديتىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن تامىرلاس بايلانىسىن ايىرىپ، ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ جان تامىرىن ۇزۋگە ۇرىندى. تاريح مىنانى دالەلدەدى: شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى باستان - اياق جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن تامىرلاستىق بايلانىستا، ەتەنە تىعىز قاتىناستا بولدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا باستان - اياق تامىر تارتىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇشاعىندا قالىپتاسىپ دامىدى، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى. جۇڭحۋا مادەنيەتى − جۇڭگوداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ تەرەڭ توپىراعى، جۇڭحۋا مادەنيەتىنەن ايرىلعاندا، ءارقانداي ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتى قاينارسىز سۋعا، تامىرسىز اعاشقا اينالادى.
شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى مەن ءىسلام مادەنيەتىنىڭ قاينارى ءبىر ەمەس ءارى مۇراگەرلىك قاتىناستا دا ەمەس. ۇيعۇر ۇلتىن مىسالعا الساق، جۇڭگوداعى ۇزاق تاريحى، مادەنيەتى بار ۇلت رەتىندە، ونىڭ مادەنيەتى رۋجيا يدەياسىن جەتەكشى باعىت ەتكەن جۇڭحۋا مادەنيەتىنەن باستاۋ العان. ەرتەدە ءىسلام مادەنيەتىن قابىلداۋدان بۇرىن، ۇيعۇر مادەنيەتى ءاۋ باستا جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا تامىر تارتىپ، جاپىراق جايىپ ماۋەلەدى. ءىسلام ءدىنى شينجياڭعا تارالعان سوڭ، ۇيعۇر ۇلتى ءىسلام مادەنيەتىنە قارسى تۇرۋ دا، تالعامپازدىقپەن قابىلداۋ مەن جۇڭگوشالاندىرىپ وزگەرتۋ دە بولدى. ءسويتىپ، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءىسلام مادەنيەتى ايقىن جەرگىلىكتى ءتۇس، ۇلتتىق ءتۇس، اتاپ ايتقاندا، جۇڭگوشا ەرەكشەلىگىن قالىپتاستىردى. ءىشىنارا ادامداردىڭ جات نيەتپەن ۇيعۇر مادەنيەتى ءىسلام مادەنيەتى دەپ جار سالۋىنىڭ ماقساتى − ءىسلام مادەنيەتىنىڭ جەرگىلىكتى ءتۇس الۋ، جۇڭگوشالانۋ ۇدەرىسىنە كەدەرگىلىك جاساۋ. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى، ءسوز جوق، مادەنيەتتەگى ”جۇڭگوشالاندىرماۋ“ قاتە نىسايىنا باتىل قارسى تۇرىپ، تاريحقا قۇرمەت ەتىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋ تانىمىن كۇشەيتىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىن سۇيىسپەنشىلىك ارقاۋى، كوڭىل تياناعى جانە رۋحاني مەكەنى ەتۋ كەرەك.
جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋ − شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنۋىنىڭ، دامۋىنىڭ تياناعى. تاريح بىزگە شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن تىعىز توعىسقاندا گۇلدەنىپ - كوركەيەتىندىگىن، توعىسۋ توسقىندىققا ۇشىراعاندا بۋالدىرلانىپ شۇعىلا شاشپايتىندىعىن ءتۇسىندىردى. جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ تامىرىنان جازباي، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇشاعىنان اجىراماي، جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت مادەنيەتىمەن اۋىس - كۇيىستى، توعىسۋدى كۇشەيتكەندە عانا، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى ءومىر سۇرە الادى، داميدى، گۇلدەنەدى ءارى شۇعىلا شاشادى. ءوز ۇلتى مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن پارقىن توڭمويىندىقپەن كوپىرتىپ، سۇرەن سالۋ، شەتەلدەردەن نەمەسە دىندەردەن ۇلت مادەنيەتىنىڭ تامىرىن ىزدەپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن ءبىر تۇلعالىقتى تۇبىرىنەن تەرىسكە شىعارۋ، ۇيعۇر مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەندىگى سىندى تاريحي شىندىقتى تەرىسكە شىعارۋ − ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلەردىڭ مادەنيەتتەگى نەگىزگى بەينەسى، بۇدان، ءسوز جوق، بارىنشا قىراعى بولۋ كەرەك.
مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ، قولدانۋ − شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىن دامىتۋ مەن گۇلدەندىرۋدەگى تاريحي سوزسىزدىك. باتىس حان پاتشالىعى شينجياڭدى بىرلىككە كەلتىرگەن سوڭ، حانزۋ ءتىلى بيلىك مەكەمەلەردىڭ رەسمي ءىس قاعازدارىندا ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدىڭ ءبىرى بولدى. ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدىڭ قولدانىلۋى شينجياڭ مەن ورتا جازىق ءوڭىرىنىڭ مادەنيەت اۋىس - كۇيىسىن، توعىسۋىن جەبەپ قانا قويماي، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىن جانە كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دامۋىن دا ىلگەرىلەتتى. ۇيعۇر مادەنيەتىنىڭ دامۋ تاريحى كوپ تىلگە تەڭ ءمان بەرىلگەن، اۋىس - كۇيىس جيىلەگەن مەزگىلدەردىڭ ۇيعۇر مادەنيەتى گۇلدەنگەن، شۇعىلا شاشقان مەزگىل بولعانىن كورسەتتى. شينجياڭدا ۇلتتاردىڭ ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى زاڭ بويىنشا تاباندىلىقپەن جالپىلاستىرۋ − مەملەكەتتى زاڭمەن جونگە سالۋدىڭ، مەملەكەت تانىمى مەن ازامات تانىمىن كۇشەيتۋدىڭ تالابى ءارى ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن جەبەۋدە، ەكونوميكانىڭ دامۋى مەن مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋىن جەبەۋدە، ءسوز جوق، باسىپ وتۋگە ءتيىستى جول. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى زاڭ بويىنشا جالپىلاستىرۋمەن قاتار، از ۇلتتاردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ ۇقىعىنا تولىق قۇرمەت ەتىپ جانە ونى قامتاماسىز ەتىپ، قوس ءتىلدى جانە ءار ۇلتتىڭ ءبىر - ءبىرىنىڭ ءتىل - جازۋىن ۇيرەنۋىن دارىپتەۋ كەرەك.
شينجياڭ ەرتەدەن بەرى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان جانە كوپ ءدىني سەنىم قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر، ءبىر نەمەسە ەكى ءدىندى نەگىز ەتۋ، كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ − شينجياڭداعى ءدىن جاعدايىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى، توعىسىپ، قاتار ءومىر ءسۇرۋ − شينجياڭداعى دىندەر قارىم - قاتىناسىنىڭ نەگىزگى اعىمى. ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ شينجياڭدا ەجەلدەن كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن تاريحتى تەرىسكە شىعارىپ، ”ۇيعۇرلار تاريحتا ءىسلام دىنىنە عانا سەنگەن، باسقا دىنگە سەنبەگەن“ دەپ داۋرىقتى؛ ءدىني ۇشقارى يدەيانى ۋاعىزداپ، زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك وقيعالارىن ءجيى - ءجيى تۋدىرىپ، جۇڭگونىڭ ساياسي ءتۇزىمى مەن زاڭنىڭ تومەنگى شەگىنە سايىس جاريالادى ءارى دىننەن پايدالانىپ بۇقارانىڭ زايىرلى تۇرمىسىنا كيلىكتى. ءبىز، ءسوز جوق، ماركسيزمدىك ءدىن كوزقاراسىنا تاباندى بولىپ، شينجياڭداعى دىندەردىڭ دامۋ، وزگەرۋ تاريحىن دۇرىس تانىپ، پارتيانىڭ ءدىن ساياساتى مەن ءدىن قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتىن ءتۇسىنىپ جانە جاپپاي دايەكتىلەندىرىپ، شينجياڭ وڭىرىندەگى ءتۇرلى دىندەردىڭ جاراسىمدى قاتار ءومىر ءسۇرۋىن، اقاۋسىز، ءتارتىپتى دامۋىن جەبەۋىمىز كەرەك.
شينجياڭدا كوپ ءدىننىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنىڭ قالىپتاسۋى مەن وزگەرۋى ۇزاق تاريحي بارىستى باستان وتكەرگەن. سوناۋ العاشقى قوعامدا شينجياڭ وڭىرىندەگى تۇرعىنداردا العاشقى ءدىن كوزقاراسى جارىققا شىققان ءارى بىرتىندەپ دامىپ شامان ءدىنى بولىپ قالىپتاسقان. سىرتتان كەلگەن دىندەر تارالۋدان بۇرىن، شينجياڭدا العاشقى دىندەر مەن شامان ءدىنى تارالعان. زامانىمىزدان بۇرىنعى 4 - عاسىردىڭ الدى - ارتىندا، زاراتۋشترا ءدىنى شينجياڭعا تارالدى. شامامەن زامانىمىزدان بۇرىنعى 1 - عاسىردا بۋددا ءدىنى شينجياڭدا تارالدى ءارى بىرتىندەپ دامىپ جەتەكشى ورىنداعى دىنگە اينالدى، وسىدان كەيىن تاعى داۋجياۋ ءدىنى، نەستوريان ءدىنى جانە مانيحەي ءدىنى شينجياڭعا كىرىپ، بۋددا ءدىنى نەگىزگى ءدىن بولعان، كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعداي قالىپتاستى. 9 - عاسىردىڭ سوڭى، 10 - عاسىردىڭ باسىندا ءىسلام ءدىنى شينجياڭنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندەگى وڭىرلەرگە كىردى. ءىسلام ءدىنىن قابىلداعان قاراحان اۋلەتى 10 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە بۋددا دىنىنە سەنەتىن ۇدۇن ەلىنە 40 جىلدان استام ۋاقىت ءدىن سوعىسىن جۇرگىزىپ، 11 - عاسىردىڭ باسىندا ۇدۇندى جويىپ، ءىسلام ءدىنىن وسى وڭىردە كۇشپەن جالپىلاستىردى. شينجياڭداعى اۋەلدەگى ءدىن جاعدايى وڭتۇستىك شينجياڭدا ءىسلام ءدىنىن نەگىز ەتكەن، سولتۇستىك شينجياڭدا بۋددا ءدىنىن نەگىز ەتكەن، ءىسلام ءدىنى مەن بۋددا ءدىنى قاتار تۇرعان جاعدايعا وزگەردى. 14 - عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، شىعىس شاعاتاي حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى كۇشپەن جالپىلاستىرعاندىقتان، 16 - عاسىردىڭ باسىندا ءىسلام ءدىنىن نەگىزگى ءدىن ەتكەن، كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعداي ەڭ سوڭىندا قالىپتاستى ءارى قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءدىني سەنىم وزگەرىسىنىڭ تاريحىن دۇرىس تانۋ كەرەك. ۇيعۇر ۇلتى دا كوپتەگەن ۇلتتار سياقتى، ولاردىڭ اتا - بابالارى اۋەل باستا العاشقى دىندەرگە جانە شامان دىنىنە سەنگەن، كەيىن كەلە ىركەس - تىركەس زاراتۋشترا دىنىنە، بۋددا دىنىنە، مانيحەي دىنىنە، نەستوريان دىنىنە، ءىسلام دىنىنە، ت.ب سەندى. قازىرگە دەيىن ۇيعۇرلاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىندە وسى دىندەردىڭ مادەنيەت سارقىنشاعى ءالى دە ساقتالعان. ءىسلام ءدىنى شينجياڭ وڭىرىنە تارالعاننان كەيىن، قاراحان اۋلەتى مەن شىعىس شاعاتاي حاندىعىنىڭ بيلەۋشى تاپتارى ءدىن سوعىسى جانە اكىمشىلىك ءتاسىل ارقىلى كۇشپەن جالپىلاستىرىپ، ۇيعۇرلار ەڭ سوڭىندا ءىسلام ءدىنىن ۇستاندى. فاكت ءىسلام ءدىنى ۇيعۇر ۇلتى تۋمىسىنان سەنگەن ءدىن ەمەس ءارى بىردەن - ءبىر سەنگەن ءدىن دە ەمەس ەكەندىگىن ءتۇسىندىردى. قازىردىڭ وزىندە ۇيعۇر بۇقاراسىندا وزگە دىندەرگە سەنەتىندەر نەمەسە دىنگە سەنبەيتىندەر ءالى دە بار.
دىندەر قارىم - قاتىناسىنىڭ جاراسىمدىلىعىن جەبەۋ − شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ ورنىقتىلىعىنىڭ، گۇلدەنۋىنىڭ تاريحي تاجىريبەسى. جاراسىمدىلىقپەن بىرگە جاساۋ، توعىسىپ قاتار ءومىر ءسۇرۋ باستان - اياق شينجياڭداعى دىندەر قارىم - قاتىناسىنىڭ نەگىزگى اعىمى. تاريحي تاجىريبەلەر مىنانى كورسەتتى: كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن شينجياڭ وڭىرىندە دىندەر قارىم - قاتىناسى جاراسىمدى بولعاندا عانا، شينجياڭ قوعامىنىڭ ورنىقتىلىعى مەن ەكونوميكاسىنىڭ گۇلدەنۋى نەگىزگە جانە كەپىلگە يە بولا الادى. دىندەر قارىم - قاتىناسىنىڭ جاراسىمدىلىعىن قورعاۋدا جانە جەبەۋدە، ءسوز جوق، پارتيانىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىن جاپپاي دۇرىس دايەكتىلەندىرىپ، زاڭ الدىندا بارلىق ادام تەڭ بولۋدان جازباي، ءتۇرلى دىندەردىڭ تۇگەلدەي تەرەزەسىنىڭ تەڭ بولۋىنا تاباندى بولۋ، ”ءبىر ءدىننىڭ جەكە بيلەپ - توستەپ“، وزگە دىندەردەن ارتىق بولىپ ەرەكشە ورىندى يەلەۋىنە استە جول قويماۋ كەرەك. دىندەر قارىم - قاتىناسىنىڭ جاراسىمدىلىعىن قورعاۋدا جانە جەبەۋدە، ءسوز جوق، ۇشقارىلىقتى الاستاۋعا تاباندى بولىپ، ءدىني ۇشقارى كۇشتەردەن ساقتانۋ جانە ولارعا سوققى بەرۋ كەرەك. ءدىني ۇشقارى يدەيا شينجياڭعا سىنالاپ كىرگەننەن كەيىن، ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ ءدىندى جەلەۋ ەتىپ، ۇشقارى يدەيا مەن كەرتارتپا دارىپتەمەنى ۋاعىزداپ، زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك قيمىلدارعا ايتاقتاتىپ جانە تۋدىرىپ، قوعام ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرىپ قانا قويماي، جاراسىمدىلىقپەن بىرگە جاساعان، توعىسىپ قاتار ءومىر سۇرگەن دىندەردىڭ تاريحي ءداستۇرىن دە ءبۇلدىردى. فاكتتەر مىنانى كورسەتتى: ءدىني ۇشقارىلىق ءدىن ەمەس، ول ءدىن قاعيداسىنا بۇكىلدەي قايشى، زورلىقتى كۇش لاڭكەستىكتىڭ يدەيالىق نەگىزى. ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ءدىندى جويۋ ەمەس، قايتا زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىكتىڭ يدەيالىق نەگىزىن جويىپ، دىندەردىڭ تاتۋلىعىن، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىن ءتىپتى جاقسى قورعاپ، شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ ورنىقتىلىعىن، گۇلدەنۋىن قورعاۋ جانە جەبەۋ.
شينجياڭداعى دىندەردىڭ جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنا تاباندى بولۋ كەرەك. تاريح مىنالاردى كورسەتتى: ءوزى جاساعان داۋىرگە جانە قوعامعا ۇيلەسۋ − ءدىننىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنىڭ ىشكى قاجەتى جانە زاڭدىلىعى، مەيلى جەرگىلىكتى ءدىن، الدە سىرتتان كەلگەن ءدىن بولسىن، ءسوز جوق، تۇگەلدەي وسى زاڭدىلىققا بويسۇنۋى كەرەك. جۇڭگوداعى بۋددا ءدىنىنىڭ، داۋجياۋ ءدىنىنىڭ، ءىسلام ءدىنىنىڭ، حريستيان ءدىنىنىڭ جانە كاتوليك ءدىنىنىڭ جۇڭگودا قازىرگە دەيىن جالعاسۋى ءارى جۇڭگولىق ەرەكشەلىككە يە جۇڭگو دىنىنە اينالۋى − ولاردىڭ جۇڭگو قوعامىنا ۇزدىكسىز ۇيلەسىپ، جۇڭگوشالانۋ جولىندا العا باسىپ دامۋىنىڭ ناتيجەسى. شينجياڭ وڭىرىندەگى دىندەر دە وسىنداي. مىسالى، ءىسلام ءدىنى شينجياڭ وڭىرىنە تارالعان سوڭ، جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنا قاراي دامىپ، ۇزاق ۋاقىت شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ ءدىني سەنىمىمەن جانە مادەنيەتىمەن توعىسىپ، بىرتىندەپ جۇڭگو مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعان ءارى ايقىن وڭىرلىك ەرەكشەلىك پەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى بەينەلەگەن. ءدىننىڭ جۇڭگوشالانۋى جالعاسا بەرەدى. بۇگىن شينجياڭداعى دىندەر جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنا تاباندى بولۋدا، جۇڭگونىڭ باسقا وڭىرلەرىندەگى دىندەر سياقتى، ءسوز جوق، ءدىننىڭ جۇڭگوشالانۋ تاريحي داستۇرىنە تاباندى بولۋ نەگىزىندە سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسىمەن جەتەكتەپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن نارلەندىرىپ، ءدىن قاعيداسى جونىندە جۇڭگو قوعامىنىڭ دامۋى مەن العا باسۋ تالابىنا ۇيلەسەتىن، جۇڭگونىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەت قۇنىنا ۇيلەسەتىن تۇسىنىك جاساۋعا قۇلشىنۋ، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىق باس نىساناسىنا قىزمەت وتەۋگە قۇلشىنۋ كەرەك.
(اۆتور: شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى)
(ماقالا 2019 - جىلى 7 - ايدىڭ 24 - كۇنى «حالىق گازەتى»ندە باسىلعان)
