شۇي جيانيىڭ
ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت ساناتىنداعى جۇڭگونىڭ تاريحتا بىرلىككە كەلگەن مەزگىلى دە، بولىكتەنگەن مەزگىلى بولسا دا، ءبىراق ارالاسۋ، توعىسۋ تاريح دامۋىنىڭ جالپى اۋقىمى بولىپ كەلدى. ۇزاق تاريحي دامۋ بارىسىندا، شينجياڭ وتاننىڭ ىشكى وڭىرىمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي ەتەنە بولىپ، الدىڭعىلاردىڭ ءىسىن جالعاي وتىرىپ ونان ارى دامىتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالى ۇلى شاڭىراعىنا توعىستى.
شينجياڭ وتاننىڭ كەڭ - بايتاق باتىس سولتۇستگىنە ورنالاسقان، ەرتەدە باتىس ءوڭىر دەپ اتالعان. حان پاتشالىعى باتىس ءوڭىردى تەرريتوريا كارتاسىنا ەنگىزىپ، شينجياڭنىڭ ىشكى وڭىرلەرمەن ءبىر تۇلعالانۋىنىڭ تاريحي دامۋ ءۇردىسىن باستادى.
جاڭا تاس قۇرالدار ءداۋىرىنىڭ وزىندە - اق شينجياڭنىڭ وتاننىڭ ىشكى وڭىرلەرىمەن تىعىز ەكونوميكالىق، مادەنيەت بايلانىسى بولدى. قازىرگى ارحەولوگيالىق قازبالارداعى مادەني مۇرالاردان بايقالۋىنشا، شينجياڭنىڭ ءار جەرىنەن شىعىس وڭتۇستىك تەڭىز جاعالاۋلارىندا بولاتىن تەڭىز ۇلۋ قابىرشاعى، ىشكى وڭىرلەردىڭ جىبەك تورعىندارى، مىس اينالارى جانە سىرلى ىدىستارى سياقتىلار قازىپ الىنعان؛ سونىمەن قاتار، ىشكى وڭىرلەردىڭ كوپ جەرلەرىندەگى ەرتەدەگى تاريحي جۇرتتاردان شينجياڭ حوتانىنىڭ كوپتەگەن قاس تاسى تابىلعان. قازىپ الىنعان مادەني مۇرالاردان سىرت، جۇڭگونىڭ ەرتە زامانىنداعى قىرۋار جازبالاردا ىشكى ءوڭىر مەن شينجياڭنىڭ تىعىز قارىم - قاتىناستا بولعانىن كورسەتەدى. ايتالىق، تاريح جازبالار «شانحايجيڭ»، «بامبۋك كىتاپ جىلناماسى»، «مۋتيانزى ءومىر بايانى»، «جوۋناما» جانە «تاريحناما»، «حانناما» لاردىڭ بارلىعىندا باتىس ءوڭىردى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە ەنگىزگەن.
حان پاتشالىعى قۇرىلعان سوڭ، حان ۋدي جاڭ چياندى باتىس وڭىرگە 2 رەت ەلشىلىككە جىبەرىپ، باتىس وڭىردەگى ءۇيسىن سياقتى تايپالارمەن بايلانىستى كۇشەيتىپ، باتىس وڭىردەگى ساياسي، ۇلت، قوعام، ەكونوميكا، جول قاتىناسى، كليمات سياقتى العاشقى ماتەريالدارعا يە بولىپ، باتىس ءوڭىردى بىرلىككە كەلتىرۋگە شارت - جاعداي ازىرلەدى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىلى عۇننىڭ نەتۇك حانى باتىس حان پاتشالىعىنا تىزە بۇكتى، حان پاتشالىعىنىڭ ورتالىق ۇكىمەتى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرىپ، تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى، سولتۇستىگى جانە كوگارت ءوڭىرى سىندى ۇلان - قايىر اۋماققا بيلىك جۇرگىزدى. باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ قۇرىلۋى − شينجياڭنىڭ وتان كارتاسىنا رەسمي قامتىلعاندىعىنىڭ بەلگىسى. حان پاتشالىعىنىڭ ورتالىق ۇكىمەتى باتىس وڭىرگە تىكەلەي ۇلىق - تورەلەر جىبەرۋدەن سىرت، باتىس وڭىردەگى ءار ەلدىڭ حاندارى مەن ۇلىقتارىن تاعايىنداپ، ولارعا تاڭبا بۇلدىرگەسىن سيلاپ وتىردى. شىعىس حان داۋىرىندە الدىمەن باتىس وڭىردە باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇردى، زامانىمىزدىڭ 123 - جىلى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ ورنىنا باتىس ءوڭىر جاڭشىلىعىن قۇردى، بۇل شىعىس حاننىڭ سوڭعى جىلدارىنا دەيىن جالعاستى. شىعىس حاننىڭ ”باتىس ءوڭىر باسقاعى“مەن ”باتىس ءوڭىر جاڭشىسى“ تۇگەلدەي تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن قاراۋىنا الىپ باسقاراتىن ەڭ جوعارى اسكەري - اكىمگەرلىك ۇلىق سانالادى.
ۋي، جين، وڭتۇستىك، سولتۇستىك اۋلەتتەرى كەزىندە، شىعىس حاننىڭ كونە جۇيەسىن ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ، باتىس ءوڭىردى باسقاردى. 220 - جىلى ساۋ ۋي بيلىگى قۇرىلىپ، باتىس وڭىردە باتىس ءوڭىر جاڭشىسى مەن بەستىك - التىلىق الامانباسىن تاعايىنداپ، باتىس ءوڭىر ىستەرىن باسقاردى. ۋي پاتشالىعى ىلگەرىندى - كەيىندى باتىس وڭىردەگى كوپتەگەن جەرگىلىكتى بيلىكتەردىڭ باسشىلارىن تاعايىندادى، ايتالىق، 222 - جىلى كاسي ەلىنىڭ سوڭعى بولىگىنىڭ حانى يدوزانى ”ۋي پاتشالىعىن قورعاۋشى جاندار نوكەر، نىسپى اعا باس جاساۋىل“، ”ۋي پاتشالىعىنان حاندىق ءمور الۋشى“، ت.ب ەتىپ تاعايىندادى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، باتىس وڭىردەگى جەرگىلىكتى بيلىكتەر لوياڭعا توقتاۋسىز ەلشى جىبەرىپ ورداعا تارتۋ - تارالعى ۇسىنىپ تۇردى، تاريحي جازبالاردا ەستەلىككە الىنۋىنشا، كۇسان، ۇدۇن، قاڭلى، ءۇيسىن، شۋلى، روۋجى، پىشامشان، چىشى ەلدەرىنىڭ بارلىعى حان داۋىرىندەگىدەي ورداعا تارتۋ - تارالعى ۇسىنۋدى جالعاستىرعان. باتىس جين اۋلەتى ساۋ ۋي اۋلەتىنىڭ كونە جۇيەسىن جۇرگىزىپ، كروراندا باتىس ءوڭىر جاڭشىلىعىن قۇرىپ، باتىس ءوڭىردى قاراۋىنا الىپ باسقاردى؛ گاۋچاڭدا بەستىك - التىلىق الامانباسىن تاعايىنداپ، تىڭ يگەرۋگە، شەكارا كۇزەتۋگە باسشىلىق ەتتى؛ سونىمەن بىرگە، باتىس جين پاتشالىعى باتىس وڭىردەگى پىشامشان، اگني سياقتى جەرلەردىڭ باسشىلارىن ۇزدىكسىز تاعايىنداپ وتىردى.
16 ەل كەزىندە، باتىس ءوڭىر حىشيدىڭ لياڭجوۋىنداعى جەرگىلىكتى بولەكتەنگەن بيلىكتىڭ قاراۋىندا بولدى. الدىڭعى لياڭ، الدىڭعى چين، سوڭعى لياڭ، باتىس لياڭ جانە سولتۇستىك لياڭ ىلگەرىندى - كەيىندى باتىس وڭىرگە ۇستەمدىك جۇرگىزىپ، دەنى حانزۋ ۇلتى بولعان گاۋچاڭ وڭىرىندە گاۋچاڭ ەلى قۇرىلىپ، ايماق - اۋدان جۇيەسى اتقارىلىپ، ىشكى وڭىرلەردىڭ ايماق - اۋدان جۇيەسى بويىنشا باسقارىلدى. سۇي، تاڭ داۋىرىنە دەيىن حان پاتشالىعى باتىس ءوڭىردى باسقارۋدىڭ نەگىزگى ءتۇزىلىسىن اشتى جانە ول جالعاستىرىلدى؛ ارينە، ۋي، جين، وڭتۇستىك، سولتۇستىك اۋلەتتەر كەزىندە دە ءبىراز جاڭالىق اشىپ، ايماق - اۋدان جۇيەسىن ەنگىزىپ، باتىس ءوڭىردى باسقاردى.
سۇي، تاڭ داۋىرىندە باتىس ءوڭىردى باسقارۋدىڭ جاڭا ۇلگىسى جاسالىپ، باتىس ءوڭىردىڭ اناعۇرلىم كەڭ اۋماعى باسقارىلدى. 581 - جىلى سۇي پاتشالىعى قۇرىلىپ، جۇڭگونى بىرلىككە كەلتىرىپ، نەشە ءجۇز جىلعا جالعاسقان باس - باسىنا بولىكتەنىپ بيلىك جۇرگىزەتىن جاعدايدى اياقتاتتى. 7 - عاسىردىڭ باسىندا سۇي پاتشالىعى پىشامشاندا (قازىرگى چارقىلىق)، سامۇتتا (قازىرگى چەرشەن اۋدانىنىڭ باتىس وڭتۇستىگى)، ۇبىردە ايماق قۇردى؛ سۇي ياڭدي پاتشا كەزىندە، باتىس وڭىردەگى 34 جەرگىلىكتى بيلىك ورتا جازىقتاعى پاتشا ورداسىنا بارىپ تارتۋ - تارالعى ۇسىنىپ تۇردى، سۇي ۇكىمەتى ارنايى تۇردە باتىس ءوڭىر الامانباسىن تاعايىنداپ، باتىس ءوڭىر ىستەرىن باسقاردى.
618 - جىلى تاڭ پاتشالىعى قۇرىلعان سوڭ، باتىس ءوڭىردى باسقارۋدى بارىنشا كۇشەيتتى. 630 - جىلدان كەيىن تاڭ پاتشالىعى شينجياڭنىڭ شىعىس بولىگىندە ىركەس - تىركەس باتىس يجوۋ دۋانىن (كەيىن يجوۋ دۋانى بولىپ وزگەرتىلدى)، شيجوۋ دۋانىن جانە تيڭجوۋ دۋانىن قۇرىپ، جالپى 12 اۋداندى باسقاردى، اۋداننان تومەن اۋىل، لي قۇرىلىپ، ىشكى وڭىرلەرمەن بىردەي باسقارۋ جۇيەسى اتقارىلدى. 640 - جىلى تاڭ پاتشالىعى انشي باسقاقتىعىن قۇردى، 658 - جىلى ونى انشي ۇلى باسقاقتىعىنا وزگەرتىپ، باتىس ءوڭىردى بيلەۋ ورنىن جالپى بەتتىك تۇراقتاندىردى. 703 - جىلى تاڭ پاتشالىعى تيانشاننىڭ سولتۇستىك جاعىنان بەسبالىق باسقاقتىعىن قۇرىپ، انشي باسقاقتىعىمەن بىرگە باتىس ءوڭىردى ءبولىپ بيلەدى. 709 - جىلى بەسبالىق باسقاقتىعى بەسبالىق ۇلى باسقاقتىعى بولىپ ءوسىرىلدى. انشي باسقاقتىعى جيىنى 22 تۇتىق مەكەمەسىن، 118 دۋاندى قاراۋىنا الىپ، تيانشاننىڭ تۇستىك جاعىنداعى، كوگارت تاۋىنىڭ باتىس جاعىنداعى كەڭ اۋماقتى باسقاردى؛ بەسبالىق باسقاقتىعى 23 تۇتىق مەكەمەسىن قاراۋىنا الىپ، تيانشاننىڭ سولتۇستىك جاعىنان بالقاش كولىنىڭ شىعىسىنا، وڭتۇستىگىنە دەيىنگى كەڭ اۋماقتى باسقاردى.
باتىس ءوڭىردىڭ شىعىس ايماعىنداعى دۋان - اۋدان جۇيەسىنەن بولەك، تاڭ پاتشالىعى باتىس ءوڭىردىڭ باتىس جاعىنداعى كەڭ ايماقتا باۋراۋ جۇيەسىن اتقاردى. بۇل مەكەمە، دۋانداردىڭ تۇتىق، دۋانباسىل لاۋازىمدارىن تۇگەلدەي تايپالاردىڭ بۇرىنعى تايپا باسىلارى وتەدى، ءسويتىپ ولار بۇرىنعى بيلەۋ قۇرىلىمىن جالعاستىرىپ، ءوز تايپاسىنىڭ ادەتىمەن قاراستى اۋماعىنا بيلىك جۇرگىزدى؛ ولاردىڭ لاۋازىمى اتادان بالاعا جالعاستى، ءبىراق ول، ءسوز جوق، تاڭ پاتشالىعى ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ تاعايىنداۋىنان ءوتۋى كەرەك بولدى. 7 - عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن كەيىن تاڭ پاتشالىعى كۇسان، ۇدۇن، شالىك، سۋياب سىندى 4 ۇلكەن اسكەري قالاشىق، ياعني انشي 4 قالاشىعىن قۇرىپ، باسقارۋدى كۇشەيتتى.
سۇي، تاڭ ءداۋىرىنىڭ، اسىرەسە، تاڭ پاتشالىعىنىڭ باتىس وڭىردە جۇيەلى مەڭگەرۋ جانە باسقارۋ قۇرىلىمىن قۇرۋى وسى داۋىردە باتىس ءوڭىردى مەڭگەرۋ جانە باسقارۋ بارىنشا كۇشەيگەندىگىن بەينەلەدى، باتىس ءوڭىردىڭ قوعام ورنىقتىلىعىن قورعاۋمەن جانە جىبەك جولىنىڭ حاۋىپسىزدىگىنە، ىركىلىسسىزدىگىنە كەپىلدىك ەتۋمەن قاتار، شينجياڭدى اشۋدى جانە ەكونوميكانى دامىتۋدى پارمەندى جەبەدى.
بەس اۋلەت پەن سۇڭ پاتشالىعى داۋىرىندە ىشكى وڭىرلەر ىلگەرىندى - كەيىندى سوڭعى لياڭ، سوڭعى تاڭ، سوڭعى جين، سوڭعى حان جانە سوڭعى جوۋ سياقتى 5 بولىكتەنگەن بيلىك ورناتتى، باتىس وڭىردە دە ءبىر - بىرىمەن بيلەۋ - بيلەنۋ قاتىناسى جوق كوپتەگەن جەرگىلىكتى بيلىكتەر جارىققا شىقتى، نەگىزىنەن، قاراحان اۋلەتى، ۇدۇن لي ءنامى حاندىعى جانە گاۋچاڭ بايىرعى ۇيعۇر حاندىعى قاتارلىلار، دەسەدە، تۇگەلدەي ىشكى وڭىرلەرمەن تىعىز قارىم - قاتىناستى ساقتادى. مىسالى، لي شىڭتيان وزدەرىن تاڭ پاتشالىعىنىڭ تۇقىم - جۇراعاتى ساناپ، سوڭعى جين پاتشالىعىمەن تارتۋ - تارالعىلىق قارىم - قاتىناسىن ساقتادى، سوڭعى جين لي شىڭتياندى ەردەنە ۇدۇن حانى دەپ بەكىتتى. 5 اۋلەت داۋىرىندە گاۋچاڭ بايىرعى ۇيعۇر حاندىعى تالاي مارتە ادام جىبەرىپ سوڭعى جوۋ پاتشالىعىنا تارتۋ - تارالعى ۇسىندى؛ سۇڭ پاتشالىعى داۋىرىندە گاۋچاڭ حانى، ۇدۇن حانى، قاراحان حانى تۇگەلدەي كەزىندە ەلشى جىبەرىپ، سۇڭ پاتشالىعىنا تارتۋ ۇسىندى.
13 - عاسىردىڭ باس شەنىندە شىڭعىسحان داۋرەندەگەننەن كەيىن باتىس وڭىرگە جورىق جاساپ، باتىس لياۋدى جويىپ، تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن بىرلىككە كەلتىردى. يۋان پاتشالىعى قۇرىلعاننان كەيىن، باتىس بولىكتەگى اۋماقتى مەڭگەرۋدى كۇشەيتىپ، كەمي ولكە، باسقاقتىق، سارداربەك مەكەمەسى، دەلبەۋىلدىك مەكەمەسى، باتىس ءوڭىر توقساۋىلدىعى ۇلاندار باس جاساق مەكەمەسى، جازا باسقاۋىلدىعى، قاعاز اقشا باسقاۋىلدىعى جانە قاعاز اقشا قويماسى سياقتىلاردى قۇردى؛ تاعى ءمانساپتىلار مەن اسكەرلەردى تىكە جىبەرىپ، حاندىق تاعايىنداپ، جەرگىلىكتى اعامان بەكىتتى. بۇكىل يۋان پاتشالىعىندا باتىس ءوڭىر ورتالىقتىڭ ەرەكشە ءمان بەرۋىنە يە بولىپ، ىشكى وڭىرلەردەگى اكىمشىلىك ولكەلەرمەن ۇقساس ماڭىزدى ورىنعا قويىلدى.
1391 - جىلى ميڭ پاتشالىعى قۇمىلدى قايتارىپ الدى. 1406 - جىلى ميڭ پاتشالىعى ورتالىق ۇكىمەت قۇمىلدا توقساۋىلدىق قۇردى. ميڭ پاتشالىعى تاعى بەسبالىق، ىلەبالىق، تۇرپان جانە ويرات سياقتى جەرلەردە بولىكتەنگەن بيلىك اعامانىن تاعايىنداپ جانە مىندەتكە قويىپ، ۇزبەي ءمانساپتىلار جىبەرىپ، باتىس ءوڭىردىڭ جەر - جەرىن شولىپ، باتىس وڭىردەگى ءارقايسى جەرگىلىكتى بيلىكتەردى تىكەلەي جانە جانامالاي باسقاردى. سونىمەن بىرگە، باتىس وڭىردەگى ءارقايسى جەرگىلىكتى بيلىكتەر دە ۇزبەي ميڭ پاتشالىعى ورتالىق ۇكىمەتىنە بويسۇنىپ، المان - سالىق تولەدى.
چيڭ پاتشالىعى شينجياڭ مەن ىشكى وڭىرلەردىڭ ساياسي ءتۇزىمىن ءبىر تۇلعالاندىرۋدى بىرتىندەپ ىسكە اسىردى. 1755 - جىلى چيڭ پاتشالىعى بىردە بەت بۇرىپ، بىردە تىزە بۇككەن جوڭعار بولىكتەنگەن بيلىگىن تىنىشتاندىردى، 1759 - جىلى تاعى ۇلكەن، كىشى قوجالاردىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرىپ، تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن بىرلىككە كەلتىردى. وسىدان كەيىن شينجياڭدى الاماندىق جۇيە بويىنشا بيلەپ، كۇرەدەن ىلە جياڭجۇنىن تاعايىندادى، ىلە جياڭجۇنى شينجياڭنىڭ اسكەري - اكىمگەرلىگىن بيلەيتىن ەڭ جوعارى ءمانساپتى. سونىمەن بىرگە، چيڭ ۇكىمەتى شينجياڭنىڭ تۇرلىشە وڭىرلەرىنە تۇرلىشە بيلەۋ ءتۇزىمىن قولدانىپ، جەكە - جەكە ۇيعۇر ۇلتى شوعىرلى قونىستانعان وڭتۇستىك شينجياڭدا بەك ءتۇزىمىن اتقاردى، الايدا بەككە مۇرا بولۋ ءتۇزىمىن كۇشىنەن قالدىردى؛ موڭعۇل ۇلتى مەن قازاق ۇلتى وڭىرلەرىندە جاساق ءتۇزىمىن اتقارىپ، قۇمىل سياقتى جەرلەردە ايماق - اۋدان جۇيەسىن جولعا قويدى. 19 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قوقان حاندىعى شينجياڭنىڭ ىشكى دۇربەلەڭنەن پايدالانىپ، شينجياڭعا باسىپ كىرىپ، قاشقاردا قۋىرشاق بيلىك ورناتتى. 1878 - جىلى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ بارىنشا قولداۋىندا، زو زۇڭتاڭ قول باستاپ، ياقۇپبەكتىڭ قۋىرشاق بيلىگىن جەدەل جويىپ، شينجياڭدى قايتارىپ الدى. شينجياڭدى قايتارىپ العاننان كەيىن، چيڭ ۇكىمەتى تاريحتىڭ دامۋىنا جانە ناقتى باسقارۋ تالابىنا بەيىمدەلىپ، 1884 - جىلى شينجياڭدى رەسمي ولكە ەتىپ قۇرىپ، ىشكى وڭىرلەردىڭ ساياسيىمەن بۇكىلدەي ءبىر تۇلعالاندىردى.
قورىتا كەلگەندە، شينجياڭنىڭ وتاننىڭ ىشكى وڭىرلەرىمەن ءبىر تۇلعالانۋى تاريح دامۋىنىڭ سوزسىزدىگى، سونداي - اق شينجياڭ ەجەلدەن جۇڭگونىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن تولىق تۇسىندىرەدى؛ ۇزاق دامۋ بارىسىندا، ءار ۇلت حالقى جاپا - ماشاقاتتى بىرگە وتكەرىپ، تار جول، تايعاق كەشۋدەن بىرگە ءوتىپ، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قورعايتىن، ۇلتتاردىڭ ىنتىماعىن قورعايتىن، سىرتتىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى تۇراتىن، بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇراتىن داڭقتى ءداستۇر قالىپتاستىرىپ، بولىنبەيتىن تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا بولىپ بىرىكتى.
(اۆتور: جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جۇڭگو شەكارا وڭىرلەرىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى)
(ماقالا 2019 - جىلى 7 - ايدىڭ 24 - كۇنى «حالىق گازەتى»ندە باسىلعان)
