باس شۋجي كوڭىل بولگەن بۇقارانىڭ جانىنداعى ىستەر
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى
”ءبىر شۇڭقىر مەن ەكى كەرپىش وتىرساڭ، اينالاسى ءۇش كەز بيىك مۇقىل تام“. بۇل بۇرىنعى اۋىل - قىستاق دارەتحانالارىنىڭ جۇرت ەسىندە قالعان ەلەسى.
شاعىن دارەتحانا حالىق تۇرمىسىنداعى ۇلكەن ىسپەن بايلانىستى. پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، باس شۋجي شي جينپيڭ اۋىل - قىستاقتاعى دارەتحانالاردى وزگەرتۋ قىزمەتىنە ءارقاشان كوڭىل ءبولىپ، قىزمەت تەكسەرۋ بارىسىندا كوپ رەت ماڭىزدى نۇسقاۋ بەردى. ورتالىقتىڭ قاتىستى مينيسترلىكتەرى، كوميتەتتەرى، بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرى بەلسەنە ءۇن قوسىپ، ”دارەتحانا توڭكەرىسى“ بۇكىل ەلدە قانات جايدى.
■ اتاسىنىڭ شاعىن اۋلاسىن ۇناتتى − لاۋحۇڭنىڭ ”دارەتحانا وزگەرتۋ ەستەلىگى“
2 قابات ءۇيدىڭ تەرەزەسى جارقىراپ تۇر، تۇرمىس قۇرىلعىلارىنىڭ بارلىعى تولىق، اۋلاداعى كوكونىستەر قاۋلاي ءوسىپ، ءۇي ارتىنداعى ارىقتا سۋ سىلدىراپ اعىپ جاتىر، الىستان تاۋدىڭ سۇلباسى بۇلدىرلاپ كوزگە شالىنادى... جۋىقتا ءتىلشى جياڭسۋ ولكەسى جىنجياڭ قالاسى شىيە قالاشىعى يۇڭماۋ بازارىنداعى حۇڭ جيايۇڭنىڭ اۋلاسىنا كىردى.
بۇرىن مۇنداعى تاۋدىڭ، سۋدىڭ ”ءيىسى“ مۇلدە باسقاشا ەدى.
”ول كەزدە، جاز شىقتى بولدى، اۋلادا ادام تۇرا المايتىن. ءۇيىمىزدىڭ ەڭ العاش پايدالانعانى سۋسىز دارەتحانا ەدى، 2 تاقتايدى قويا سالىپ، كۇرىش سابانىمەن جابا سالامىز، شىبىن، ماسا ۇيمەلەپ كوز اشتىرمايتىن. كەيىن سۋمەن شايىلاتىن دارەتحاناعا وزگەرتتىك، ءبىراق اجەتقۇدىق پەن لات سۋ اعىزاتىن قۇبىر بولماعان سوڭ، لات سۋ وسى وزەنگە قۇيىلىپ، كۇن ىسىعاندا ساسىق ءيىس مۇڭكىپ تۇراتىن“ لاۋحۇڭ سويلەي ءجۇرىپ ءتىلشىنى ءوز ءۇيىنىڭ دارەتحاناسىن كورىپ شىعۋعا شاقىردى، - ”قاراشى، ەشقانداي ءيىس - قوڭىس جوق ءا؟“
2013 - جىلدىڭ سوڭىندا جەرگىلىكتى قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ۇندەۋىندە، چاڭجياڭ وزەنىندەگى شاعىن ارال شىيە قالاشىعى لات سۋ اعىزاتىن قۇبىر جەلىسىن سالا باستادى، بۇل جۇمىستى ەڭ الدىمەن اياقتاعان تابيعي قىستاق يۇڭماۋ بازارى بولدى. لاۋحۇڭنىڭ ۇيىندەگى دارەتحانا جەر استىنداعى لات سۋ قۇبىرىمەن جالعاسىپ، جينالعان ءناجىس سۋلار 3 ۇياشىقتى اجەتقۇدىققا كىرەتىن بولدى، ءۇشىنشى ۇياشىقتاعى ءناجىس سۋ تىكەلەي جەر سۋارۋعا پايدالانىلۋدان سىرت، باسقالارى ءبىر جەرگە جينالىپ، ءبىر جاقتى ەتىلىپ، ولشەمگە جەتكەن سوڭ عانا قويا بەرىلەتىن بولدى.
”قىستا سۋىق ەمەس، جازدا ساسىق ەمەس“، ءبىر اۋىزدى دارەتحاناداعى وزگەرىس قالاداعى نەمەرەلەرىنىڭ اتاسىنىڭ اۋلاسىن ۇناتىپ قالۋىنا مۇرىندىق بولدى. لاۋحۇڭدى مۇنان دا شابىتتاندىرعانى باس شۋجيدىڭ تۇراقتاندىرۋىنا يە بولعاندىعى ەدى.
2014 - جىلدىڭ سوڭىندا باس شۋجي شي جينپيڭ جياڭسۋدا تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە حۇڭ جيايۇڭنىڭ ۇيىنە كەلدى، لاۋحۇڭنىڭ ۇيىندەگى تازا دارەتحانانى كورىپ، قىستاقتاعىلاردىڭ بارلىعى سۋسىز دارەتحانانى سۋمەن شايىلاتىن دارەتحاناعا وزگەرتكەنىن ءبىلىپ، باس شۋجي قاباعات قۋاندى. ول بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: دارەتحانا ماسەلەسىن جاقسى شەشۋ جاڭاشا اۋىل - قىستاق قۇرىلىسىندا نىشاندىق مانگە يە، ءار جەردىڭ ىڭعايىنا قاراي وتىرىپ دارەتحانانىڭ جەر استى سۋ قۇبىرى جەلىسى قۇرىلىسىن جانە اۋىل - قىستاقتاعى لات سۋدى ءبىر جاقتى ەتۋدى ويداعىداي ىستەپ، شارۋالاردىڭ تۇرمىس ساپاسىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋ كەرەك.
بىرنەشە جىلدان بەرى، جياڭسۋ ولكەسى باس شۋجيدىڭ ماڭىزدى نۇسقاۋىن مۇقيات تياناقتاندىرىپ، ءار دارەجەلى قازىنا جالپى 31 ميلليون 500 مىڭ يۋان قارجى شىعارىپ دارەتحانا وزگەرتۋگە جۇمسادى. شىيە قالاشىعى دارەتحانا وزگەرتۋدى جاپپاي ورىنداۋ نەگىزىندە، ىشكەرىلەگەن تۇردە لات سۋدى، قوقسىقتى ءبىر جاقتى ەتۋ قۇرىلعىلارىمەن ارالدى جاپپاي قامتۋدى جۇزەگە اسىردى. تۇتاس جياڭسۋ ولكەسى اۋماعىندا ”دارەتحانا توڭكەرىسىن“ وزەك ەتكەن قىستاقتاردى تازارتۋ ارەكەتى، اۋىل - قىستاقتاعى تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتاردى جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كەرەكسىز زاتتاردى جونگە سالۋ سياقتى ارناۋلى جوبالار ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىلدى.
■ ”دارەتحانا توڭكەرىسى“ اكەلگەن اۋىل - قىستاقتىڭ جاڭا وزگەرىسى
تاياۋ جىلداردان بەرى، اۋىل - قىستاقتاعى ”دارەتحانا توڭكەرىسى“ جەدەل ىلگەرىلەپ، بۇكىل ەلدىڭ كوپ ساندى ولكەلەرى تۇگەلدەي اۋىل - قىستاقتاعى ”دارەتحانا توڭكەرىسىنىڭ“ ارناۋلى ارەكەت جوباسىن جاساپ، ميلليونداعان وتباسىلار زور وزگەرىستى باستان كەشىردى.
”جۇڭگوداعى ەڭ كوركەم اۋىل - قىستاق“ اتىنا يە جياڭشيدىڭ ۋيۋانى، بۇلاق سۋى كوك جاسىل قاڭىلتاق كەرپىشتى اق قابىرعالى انحۇي ستيلىندەگى قۇرىلىستاردىڭ الدىنان سىلدىراپ اعىپ جاتىر.
”بۇرىن بۇل جەردە بۇرىش كەپتىرىپ الۋعا باتىنا المايتىنبىز، جانىندا سۋسىز دارەتحانا ساسىپ جاتاتىن، قاسىنان جاناپ ءوتۋ ءۇشىن مۇرنىمىزدى باسىپ الاتىنبىز“، - دەيدى 73 جاستاعى داي رىنتاڭ ۇيىندەگى بۇرىشىن قىستاق الاڭىنىڭ بۇرىشىنا جايىپ كەپتىرىپ جاتىپ كورشىلەرىمەن اڭگىمەلەسىپ.
”بۇگىن تاڭەرتەڭ تۇرىپ قىستاقتى ەكى اينالىپ شىقتىم، شىنىمدى ايتسام، قازىرگى قالاڭىزداعى ساياباقتار دا ءبىزدىڭ جەردىڭ تابيعي كورىنىسىنە جەتپەيدى ەكەن“، - دەيدى 56 جاستاعى قىستاق تۇرعىنى جان نيانكاي، ول جۋىردا عانا ۇلى جۇمىس ىستەيتىن قالادا ءبىراز تۇرىپ قايتىپ كەلىپتى.
”سۋدى تازارتۋ، دارەتحانانى وزگەرتۋ، تازالىقتى جاقسارتۋ سياقتى ۇساق ىستەر وسىنشاما كوپ ناقتى پايدا اكەلەدى دەپ كىم ويلاعان“، - دەيدى قىستاق تۇرعىنى داي جىحۋا، ول شارۋالار شاتتىعى ساياجايىن اشىپتى، قورشاعان ورتا جاقسارا تۇسكەندىكتەن، كەلەتىن ساياحاتشىلار دا كوبەيگەن.
چاڭشي قىستاعى قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى داي شياڭياڭ: ”دارەتحانانىڭ وزگەرىسى اۋىلداستاردىڭ تۇرمىسىن وزگەرتتى“ دەدى.
تەكسەرۋ مالىمەتتەرىنىڭ كورسەتۋىنشە، 2018 - جىلى بۇكىل ەلىمىزدە اۋىل - قىستاقتارداعى 10 ميلليوننان استام وتباسىنىڭ دارەتحاناسىن وزگەرتۋ ورىندالىپ، اۋىل - قىستاقتاعى دارەتحانالاردى وزگەرتۋ مولشەرى جارتىسىنان اسقان، ونىڭ ىشىندە ％60تەن استامى زالالسىز تازا دارەتحاناعا اينالعان.
”دارەتحانا توڭكەرىسى“ اكەلگەن اۋىل - قىستاق وركەنيەتىنىڭ جاڭا تىنىسى اۋىل - قىستاقتاردى كوركەيتۋگە جاڭا قوزعاۋشى كۇش ازىرلەدى.
مەملەكەتتىڭ اۋىل - قىستاق ساياحاتىن باقىلاۋ - تەكسەرۋ ورتالىعىنىڭ 109 باقىلاۋ - تەكسەرۋ تۇيىندەرىن (قىستاق) تەكسەرۋىنە نەگىزدەلگەندە، 2019 - جىلدىڭ الدىڭعى جارىمىندا وسى تۇيىندەردە (قىستاق) سۋمەن شايىلاتىن دارەتحانالاردىڭ جالپىلاسۋ مولشەرى ％75.1كە جەتىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن ％14.9 ارتقان، تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتاردى شوعىرلى جيناۋ تۇيىندەرى مەن تۇرمىستىق لات سۋدى ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىلارىنىڭ شارۋا وتباسىلارىن قامتۋ مولشەرى جەكە - جەكە ％3.2 جانە ％15.5 ارتقان. الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارىنىڭ كەڭ كولەمدى كەمەلدەنۋىنە ساي، الدىڭعى جارتى جىلدا بۇكىل ەلىمىزدە اۋىل - قىستاقتى ساياحاتتاعان جالپى ادام (رەت) ءبىر ميلليارد 510 ميلليونعا جەتىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن ％10.2 ارتىپ، جالپى كىرىس ％11.7 كوبەيگەن.
”لات، ساسىق وزەن ارناسى بارعان سايىن ازايىپ، ەسىك الدىنداعى توعان سۋى بارعان سايىن مولدىرەپ، چاڭجياڭعا قۇياتىن سۋ بارعان سايىن تازاردى، قىستاق تۇرعىندارى قورشاعان ورتانى كوز قاراشىعىنداي ايالايتىن بولدى“، - دەدى شىيە قالاشىعى شىيە قىستاعى تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حى يۇڭلين.
■ قۇرۋ مەن باسقارۋ ۇشتاستىرىلدى: شاعىن تابىس ارقىلى زور تابىسقا جول اشتى
باس شۋجي شي جينپيڭ ”دارەتحانا توڭكەرىسى“ جونىندە تالاي رەت ماڭىزدى نۇسقاۋ بەرىپ، شەگە قاعۋ رۋحىن ساۋلەلەندىرىپ، باعىتتامالى شارا قولدانىپ، بىرىنە - ءبىرىن ۇلاستىرا يگەرىپ، ءار ىستەن ناتيجە شىعارىپ، شاعىن تابىس ارقىلى زور تابىسقا جول اشۋ كەرەكتىگىن باسا دارىپتەدى.
”ءۇش ۇلەس قۇرۋدا، جەتى ۇلەس باسقارۋدا. ءبىر تۇتاس لات سۋدى ءبىر جايلى ەتەتىن زاۆود، قوقىر - قوقسىق جيناۋ تۇيىندەرىن قۇرۋ ارينە جاقسى، الايدا بۇقارانى لات سۋدى ءبىر جايلى ەتۋ اقىسىنىڭ، قوقىر - قوقسىق اقىسىنىڭ كوبەيۋ اۋىرتپالىعىنان الاڭداتۋ جاقسى ەمەس. ءوزىڭدى بۇقارانىڭ ورنىنا قويىپ، بۇقارانى ەسكەرگەندە عانا باياندى بولادى“. شىيە قالاشىعى عىلىم - تەحنيكا، وقۋ - اعارتۋ، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گۋ ليۋجۇن بىرنەشە رەتكى دارەتحانا توڭكەرىسىن باستان كەشىردى، بۇل جونىندە تۇسىنىگى تەرەڭ.
ەگىن تىڭايتقىشقا سۇيەنەدى، دارەتحانانى وزگەرتۋدە شارۋالاردىڭ تۇرمىس جانە ءوندىرىس قاجەتىن ويلاستىرۋعا تۋرا كەلەدى. جاقىنعى جىلداردان بەرى، ءۇش ۇياشىقتى، شالشىق گازدى، قوس كۇبىلى، ۇلكەن - كىشى دارەتتى ايىرۋ فورماسىنداعى جاڭا تەحنيكالار ۇزدىكسىز جالپىلاسىپ، ەلىمىزدىڭ قوڭىرجاي بەلدەۋدەن ىستىق بەلدەۋگە، تاۋلى وڭىردەن سۋلى وڭىرگە دەيىنگى كوپ ەندىگىنە، كوپ ءتۇرلى جەر بەدەرىنىڭ قاجەتىنە ۇيلەستى.
”وسى ءبىر حالىق تۇرمىسى كەلەلى ينجەنەرياسىن ويداعىداي تياناقتاندىرۋ كەمەلدى جوعارى دەڭگەيدە جوبالاۋدان جانە ساياساتتىق قولداۋدان ايرىلا المايدى“. اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مينيسترلىگىنىڭ اۋىل - قىستاقتىڭ قوعامدىق ىستەرىن جەبەۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى لي ۋيگو بىلاي دەپ تانىستىردى: 2018 - جىلى اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مينيسترلىگى اۋىل - قىستاقتىڭ قونىس ورتاسىن رەتتەۋ - جونگە سالۋ قىزمەتىن ىلگەرىلەتۋ كەڭسەسىن ارناۋلى قۇرىپ، ءتۇرلى قىزمەتتەردىڭ تياناقتانۋىن كۇشتى شوعىرلاندىرا وتىرىپ ويداعىداي مىقتى يگەردى. 2019 - جىلى ورتالىق قازىنا 7 ميلليارد يۋان قارجى قوسىپ، اۋىل - قىستاق ”دارەتحانا توڭكەرىسىن“ تۇتاس قىستاق بويىنشا ىلگەرىلەتۋدەگى قازىنالىق سيلىق قوسىمشا قاراجاتىنا پايدالاندى، ورتالىق مەجە ەسەپ ىشىندە 3 ميلليارد يۋان بوساتىپ، ورتا، باتىس بولىك ءوڭىردىڭ جەر جاعدايىنا قاراي اۋىل - قىستاق قونىس ورتاسىنىڭ نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسىن ورىستەتۋىن قولدادى.
بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىندە اۋىل - قىستاق ”دارەتحانا توڭكەرىسىن“ ءتۇيىن ەتكەن اۋىل - قىستاق قونىس ورتاسىن رەتتەۋ - جونگە سالۋ مىندەتتەرى ورنىقتى قاداممەن ىلگەرىلەتىلدى. بيىل الدىڭعى جارتى جىلدا بۇكىل ەلدە جاڭادان جۇمىس باستاعان، جاڭالانعان اۋىل - قىستاق وتباستارىنىڭ دارەتحاناسى 10 ميلليوننان، اۋىل - قىستاق تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتاردى ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىسى 50 مىڭنان، اۋىل - قىستاق تۇرمىستىق لات سۋدى ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىسى 90 مىڭنان استى.
چاڭجياڭ دارياسىنىڭ بويىندا 44 شارشى كيلومەتر كەلەتىن شىيە قالاشىعى وزگەردى. جاقىنعى جىلداردان بەرى، ميدي، ساۋمەي، جۇڭيان، كورەيا SM ونەر توبىمەن سەلبەستىك ورناتىپ، ءدامدى تاعام، سىرا، مۋزيكا، داريا بويى كورىنىسى ءبىر تۇلعالانعان مۋزيكالى ارال 100 مىڭداعان جۇڭگولىق - شەتەلدىك ساياحاتشىلاردى باۋرادى، ”ارال“داعى دارەتحانالاردىڭ سانى كوبەيدى، ساپاسى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، قاعاز ساتۋ ماشيناسى، قول تەلەفونعا توك تولتىرۋ قۇرىلعىسى، كەدەرگىسىز قۇرىلعىلار كەمەلدەنىپ، مۋزيكا قۇمارلاردىڭ بارىنشا ءلاززات الۋىنا كەپىلدىك ەتتى.
لاۋحۇڭ جۋىردا باقىتتى بولسادا انتەك كەيىدى، جىلىنا ءبىر رەت وتەتىن ”چاڭجياڭ حالىقارالىق مۋزيكا فەستيۆالى“نىڭ بەلەتى ساتىلا باستادى، نەمەرە قىزى اۋىلعا قايتىپ كونسەرت كورەمىن دەپتى، ”بۇرىن مەن تارتۋ بەلەتىن الا الۋشى ەدىم، وسى 2 جىلدا ءبىر بەلەت الۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ كەتتى“.
(تىلشىلەر ليۋ كاڭ، جياڭ فاڭ، چيۋ بيڭچيڭ، ياۋ زىيۇن، يۇي ۋىنجيڭ، يۇي جۇنجيە)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 15 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
