لي ۋىنجۇن
جۋىقتاعى جىلداردان بەرى، شينجياڭ زاڭ بويىنشا كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن ورىستەتتى، بۇل شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كەشەندى شاراسىنىڭ ماڭىزدى شاراسى، تىكەلەي شينجياڭ وڭىرىندەگى قوعام ورنىقتىلىعىنا سايادى. ءبىر مەزگىل ۇزدىكسىز قۇلشىنۋ ارقىلى تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ دۇرىس پەن بۇرىستى انىق اجىراتۋ، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ءسىڭىپ كىرۋىنە قارسى تۇرۋ قابىلەتىن ۇتىمدى جوعارىلاتىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى، سالاماتتىق ۇقىعى، دامۋ ۇقىعى سىندى نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتارىن ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىز ەتتى.
ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى جان تىرلىگىن ساقتاۋ ۇقىعى سانالادى، مەملەكەتتىڭ سول ەلدەگى ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىنىڭ زيانكەستىككە ۇشىراۋىنان قورعاۋ بورىشى بار. جۇڭگونىڭ زاڭدارى ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىن زاڭسىز زيانكەستىككە ۇشىراۋدان قورعايدى، كىمدە - كىمنىڭ زاڭسىز تۇردە باسقالاردى ومىرىنەن ايىرۋىنا بولمايدى. ءبىر مەزگىلدەن بەرى، ەل ءىشى - سىرتىنداعى ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ مەملەكەتتى بولشەكتەيتىن ساياسي ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن، شينجياڭ وڭىرىندە نەشە مىڭ زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسىن (وقيعا) تۋدىرىپ، قىرۋار جازىقسىز بۇقارانى زيانكەستىككە ۇشىراتتى، نەشە جۇزدەگەن قوعام حاۋىپسىزدىگى حالىق ساقشىسى قۇربان بولدى. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ كۇردەلى دە قاتاڭ جاعدايى جانە ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ كۇشتى ۇندەۋى الدىندا، شينجياڭ ءوز ءوڭىرىنىڭ ءىس جۇزىندىگىن تياناق ەتىپ زاڭ بويىنشا زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارعا قاتاڭ سوققى بەردى، سونداي - اق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسىمەن بىرلەستىرىپ بەلسەندى تۇردە ءتۇپ قاينارىنان جونگە سالۋ جۇرگىزدى. شينجياڭنىڭ زاڭ بويىنشا تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن قۇرىپ، تاربيەلەنۋشىلەرگە جۇيەلى تاربيەلەۋ - باۋلۋ جۇرگىزۋى − لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ءوربيتىن، ءورشيتىن توپىراعىن جويۋدىڭ ءونىمدى شاراسى. ول جازىقسىز بۇقارانىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىنىڭ بەتالدى اياققا تاپتالماۋىن قامتاماسىز ەتۋمەن بىرگە، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ بۇعاۋى مەن ماجبۇرلەۋىنەن قۇتىلۋىنا كومەكتەسىپ، ولاردىڭ ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“تىڭ اراندالۋشىسىنا جانە قۇرباندىعىنا اينالۋىنان ساقتاندى.
سالاماتتىق ۇقىعى − حالىقارالىق ادامدىق ۇقىق زاڭى مەن كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ نەگىزگى زاڭىندا مويىندالعان نەگىزگى ادامدىق ۇقىق. حالىقتىڭ سالاماتتىق ۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيىن قۇلشىنا جوعارىلاتۋ، سالاماتتى ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىن قالىپتاستىرۋ − ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق تالپىنىسى. ءبىر مەزگىل ۋاقىت ىشىندە، شينجياڭداعى كەيبىر بۇقارا ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، شيپاگەر بەرگەن ءدارىنى تۇتىنباي، بالاسىنا ۆاكسينا سالدىرمادى. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرى ۇيىندەگىلەردى شيپاحاناعا بارىپ ەمدەلۋگە دە جىبەرمەي، ناتيجەسىندە ناۋقاستى ەمدەۋدىڭ ەڭ جاقسى ورايىن وتكىزىپ الدى. اۋىرساڭ شيپاحانا بارىپ ەمدەلۋ ءاسىلى جاي ساۋات ەدى، ءبىراق، عىلىمعا كەرەعار وسىناۋ ءدىني ۇشقارى يدەيا مەن تەرىس ۋاعىزداردىڭ بۇعاۋلاۋى سەبەپتى، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ جانە وتباسىنداعىلاردىڭ ءومىرىنىڭ سالاماتتىىعى اۋىر ىقپالعا ۇشىرادى. تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ وزدەرىنە سالعان بۇعاۋىنان ارىلۋىنا كومەكتەستى، ولاردىڭ دۇرىس ءدىن كوزقاراسىن، ۇلتتىق سالت - سانا كوزقاراسىن، ۇيلەنۋ - ۇرپاقتى بولۋ كوزقاراسىن ورناتۋىنا جاردەمدەسىپ، تاربيەلەنۋشىلەردى وسى زامانعى تۇرمىس كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا بىرتىندەپ تاربيەلەدى. بۇدان سىرت، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ پسيحيكالىق سالاماتتىعىنا دا كوڭىل ءبولىپ، پسيحيكالىق كەڭەس بەرۋ جاعىنداعى كاسىپتىك مامانداردى ۇيىمداستىرىپ، تاربيەلەنۋشىلەرگە پسيحيكالىق كەڭەس جانە جەتەكتەۋ قىزمەتىن وتەدى.
دامۋ ۇقىعى تارتىپ الۋعا بولمايتىن نەگىزگى ادامدىق ۇقىق سانالادى. دامۋ ارقىلى ازاماتتاردىڭ نەگىزگى ۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋ قوعامنىڭ ورنىقسىزدىق فاكتورىن جويۋعا جانە قوعامنىڭ ۇزدىكسىز العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋگە ءتيىمدى. دامۋ كەدەيلىكتى جويۋدىڭ ماڭىزدى ءتاسىلى، ول باسقا ادامدىق ۇقىقتاردىڭ جۇزەگە اسۋىن شارت - جاعدايمەن قامدايدى، سونىمەن بىرگە، ول جەكە ادامنىڭ ءوز كومەسكى قابىلەتىن جۇزەگە اسىرۋىنىڭ قاجەتتى بارىسى سانالادى. شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ شينجياڭ وڭىرىندە تۋدىرعان ءبىر قىدىرۋ زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارى (وقيعا) شينجياڭ قوعامنىڭ ورنىقتىلىق جاعدايىن ءبۇلدىرىپ، شينجياڭنىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق، مادەنيەت ىستەرىنىڭ دامۋىن كەشىكتىرىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ دامۋ ۇقىعىنا ورەسكەل قول سۇقتى. شينجياڭداعى ءار دارەجەلى ۇكىمەتتىڭ قۇلشىنىسى ارقىلى كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى قازىر العاشقى قادامدا ناتيجە بەرىپ، شينجياڭنىڭ قوعامدىق كەلەلى جاعدايى ۇزدىكسىز ورنىعىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تۇرمىسى ۇزدىكسىز جاقساردى.
بۇرىن ءىشىنارا بۇقارا ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ شىرعاسىنا ءتۇسىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى، زاڭ بىلىمدەرىن جانە كاسىپتىك شەبەرلىكتى ۇيرەنۋدەن باس تارتىپ، ءوزىنىڭ جەكەلىك دامۋ كەڭىستىگىنەن ايرىلۋمەن قويماي، قوعامنىڭ العا باسۋ ۇردىسىنە دە كەدەرگى بولدى. بۇگىنگى تاڭدا، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنداعى تاربيەلەنۋشىلەر مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ پىكىرلەسۋ، ارالاسۋ قابىلەتتەرىن جوعارىلاتىپ، وسى زامان بىلىمدەرى مەن ينفورماتسيالارىن الۋ جولدارىن كەڭەيتتى؛ زاڭ بىلىمدەرىن ۇيرەنۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ مەملەكەت تانىمىن، ازامات تانىمىن، زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىن جوعارىلاتتى؛ كاسىپتىك شەبەرلىك بىلىمدەرىن ۇيرەنۋ تاربيەلەنۋشىلەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ، شارۋاشىلىق قۇرۋ قابىلەتتەرىنىڭ ۇزدىكسىز جوعارىلاۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. اۋەلى، كەيبىر تاربيەلەنۋشىلەر وزدەرىنىڭ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز ءوسىرۋ ءۇشىن، وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن ورتا دارەجەلى كاسىپتىك - تەحنيكالىق، جوعارى دارەجەلى كاسىپتىك - تەحنيكالىق مەكتەپتەرگە بارىپ ۇزدىكسىز ءبىلىم اسىردى.
كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى ادامدىق ۇقىقتىڭ جالپىعا بىردەي پرينسيبى مەن شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى ءىس جۇزىندىگىن بىرلەستىرۋدىڭ پايدالى سىناعى، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جولدارىن قاراستىرۋىنىڭ ماڭىزدى تاجىريبەسى سانالادى. اماليات مىنانى دالەلدەدى: شينجياڭنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن ورىستەتۋى − لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ ءونىمدى شاراسى، ول لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ورشۋىنەن، ءسىڭىپ كىرۋىنەن ساقتانۋمەن بىرگە، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى، سالاماتتىق ۇقىعى، دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتتى. شينجياڭداعى ءار دارەجەلى ۇكىمەتتەر كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋعا ۇزدىكسىز كۇش سالىپ، كاسىپتىك شەبەرلىككە باۋلۋ ارقىلى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن ىشكەرىلەي ىلگەرىلەتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسى ىنتىماقتى، ءوزارا قارايلاسىمدى، تاتۋ - ءتاتتى وتەتىن تاماشا قوعامدىق اۋقىمدى ۇزدىكسىز قالىپتاستىرۋى ءتيىس.
(اۆتور: شينان ساياسي - زاڭ داشۋەسىنىڭ لەكتورى)
(ماقالا 2019 - جىلى 8 - ايدىڭ 17 - كۇنگى «حالىق گازەتى»ندە باسىلعان)
