شۇي گۇيشياڭ
سوڭعى جىلدارى شينجياڭ حالىقارالىق تاجىريبەلەردى قابىلداپ، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋدى بەلسەنە ورىستەتىپ، قىرۋار زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك ارەكەتتەردى تۋىلۋدان بۇرىن جويىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىندە ماڭىزدى كەزەڭدىك جەڭىسكە قول جەتكىزىپ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ جۇڭگوشا جولىن العاشقى قادامدا قالىپتاستىرىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە سوققى بەرۋىنە ماڭىزدى ۇلەس قوستى.
سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسىن مىقتاپ ورناتۋعا تاباندى بولىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋىنە قارسى تۇراتىن يممۋنيتەتتىك قۋاتىن ارتتىردى. ۇشقارى كۇشتەر قاتە تاريح، مادەنيەت كوزقاراسىن ورشەلەنە اسىرەلەپ، ۇلتتىق ارازدىق پەن وشپەندىلىككە جەلىكتىرىپ، كەيبىر بۇقارانىڭ قۇن جونىندەگى شىنايى مويىنداۋىن بۇرمالاپ، ازدىردى. تۋراشىلدىقتى اسقاقتاتىپ، سۇرقيالىقتى الاستاۋ، وزەكتى بەكەمدەپ، نەگىزدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن، نازاردى قۇن كوزقاراسى سىندى تامىر مەن وزەككە شوعىرلاندىرۋعا كۇش سالىپ، ادامداردىڭ كوڭىل تۇكپىرىنە كۇن ساۋلەسىن شاشۋ كەرەك. ءسوز جوق، سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسىمەن وي - سانانى قارۋلاندىرىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىن دۇرىس مەملەكەت كوزقاراسىن، تاريح كوزقاراسىن، ۇلت كوزقاراسىن، مادەنيەت كوزقاراسىن، ءدىن كوزقاراسىن ورناتىپ، ”حانزۋلار از ۇلتتاردان ايرىلا المايدى، از ۇلتتار حانزۋلاردان ايرىلا المايدى، از ۇلتتار دا ءبىر - بىرىنەن ايرىلا المايدى“ يدەياسىن ورناتىپ، ۇلى وتاندى، جۇڭحۋا ۇلتىن، جۇڭحۋا مادەنيەتىن، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىن، جۇڭگوشا سوتسياليزمدى شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتىپ، مەملەكەت تانىمىن، ازاماتتىق تانىمدى، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسى تانىمىن كۇشەيتىپ، ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋىنە قارسى تۇرۋدىڭ رۋحاني قورعانىس شەبىن مىقتاپ قۇرۋعا جەتەكتەۋ كەرەك.
سوتسياليستىك زاڭمەن جونگە سالۋ تۋىن بيىك ۇستاۋعا تاباندى بولىپ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىنىڭ قاشاندا زاڭمەن جونگە سالۋ ارناسىمەن جۇرگىزىلۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. شينجياڭنىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتى «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر ارىز - شاعىم زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭى»، «ءدىن ىستەرى ەرەجەسى» جانە «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ءدىن ىستەرى ەرەجەسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ەرەجەسى» سياقتى ءبىر قىدىرۋ زاڭدار مەن زاڭ - ەرەجەلەرگە قاتاڭ بويسۇندى، جاسالعان قاتىستى ساياساتتار، قولدانىلعان قاتىستى شارالار زاڭدى نەگىز ەتۋدى، ەرەجەگە بويسۇنۋدى جۇزەگە اسىردى.
پارتيانىڭ ۇلت، ءدىن ساياساتىنا تاباندى بولىپ، ۇلتتار ىنتىماعى مەن ءدىن جاراسىمدىلىعىنىڭ جۇرت كوڭىلىندەگى قورعانىس شەبىن مىقتاپ ورناتتى. ۇشقارىلىق ادامزات وركەنيەتىنىڭ تومەنگى شەگىنە سايىس جاريالايدى، بۇل ۇلت ماسەلەسى دە، ءدىن ماسەلەسى دە ەمەس، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتى استە بەلگىلى ۇلتقا، بەلگىلى دىنگە باعىتتالمايدى. پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىنا بۇلجىماستان تاباندى بولىپ، ۇلتتاردىڭ بىردەي تەرەزەسىنىڭ تەڭ بولۋىنا تاباندى بولىپ، ۇلتتاردىڭ عۇرىپ - ادەتىنە تولىق قۇرمەت ەتىپ، ۇلت فاكتورىنا ساياتىن ماسەلەلەردى ۇيلەسىمدى ءبىر جاقتى ەتىپ، زور حانزۋشىلدىق پەن تار ءورىستى ۇلتشىلدىققا باتىل قارسى تۇرىپ، ۇلتتاردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن شىن مانىندە قامتاماسىز ەتىپ، ەڭ جوعارى شەكتە ءار ۇلت بۇقاراسىن ىنتىماقتاستىرىپ، جۇرت تىلەگىنە قول جەتكىزىپ، كۇشتى ۇيىستىرىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ اناردىڭ دانىندەي تىعىز ۇيىسۋىن ىلگەرىلەتتى. پارتيانىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىن جاپپاي دايەكتىلەندىرىپ، ءدىن ىستەرىن زاڭ بويىنشا باسقارىپ، دەربەس بولۋ، وزىنە - ءوزى يە بولۋ، ءوزىن - ءوزى باسقارۋ پرينسيبىنە تاباندى بولىپ، ءدىندى سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسۋگە بەلسەنە جەتەكتەپ، ”زاڭدىلارىن قورعاۋ، زاڭسىزدارىن تەجەۋ، ۇشقارىلىقتى اۋىزدىقتاۋ، سىنالاپ كىرۋگە قارسى تۇرۋ، قىلمىسقا سوققى بەرۋ“ پرينسيبى بويىنشا، ءدىن مەن ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ شەك - شەكاراسىن قاتاڭ ايىرىپ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ مەن دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ قالىپتى ءدىني قيمىلىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاتىناسىن دۇرىس ءبىر جاقتى ەتىپ، ءدىن تاتۋلىعىن، جاراسىمدىلىعىن جەبەدى.
جۇڭحۋا مادەنيەتىن جانە از ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن كۇش سالا ساۋلەلەندىرۋگە تاباندى بولىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ رۋحاني مادەني تۇرمىسىن بايىتتى. ۇشقارى كۇشتەردىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتى مەن از ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ قاتىناسىن ورشەلەنە ءبولۋ، سونداي - اق زايىرلى تۇرمىسقا كيلىگۋ ارەكەتىنە مەڭزەس، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ بارىسىندا جۇڭحۋا مادەنيەتى مەن از ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن كۇش سالا ساۋلەلەندىرىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ مادەنيەت سەنىمى مەن ماقتانىش سەزىمىن كۇشەيتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ شينجياڭدى قىزۋ سۇيۋدەي تاماشا سەزىمىن قاۋلاتىپ، اقاۋسىز، وركەنيەتتى قوعامدىق ورتانى بىرگە قۇردى؛ ۇلتتاردىڭ ءبىر - ءبىرىنىڭ عۇرىپ - ادەتىنە قۇرمەت ەتۋدى كۇش سالا دارىپتەپ، كيىم - كەشەك، ءىشىپ - جەم، جاتىن ورىن جانە ءجۇرىس - تۇرىس، توي - تومالاق، ءولىم - ءجىتىم، جول - جوسىن، عۇرىپ - ادەت سياقتى جاقتاردا وسى زامانعى تاسىلگە ۇمتىلدى؛ وسى زامانعى وركەنيەت ۇستانىمىن كۇش سالا تاراتىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىن يدەيانى ازات ەتۋگە، زايىرلى تۇرمىسقا ۇمتىلۋعا جەتەكتەپ، ۇشقارى يدەيانىڭ اسەرىنە ۇشىراعان بۇقارانىڭ لاڭكەستىكتىڭ حاۋىپ - قاتەرىنەن، اتالمىش ”ءدىني بيلىكتىڭ، رۋلىق بيلىكتىڭ“ بۇعاۋىنان، ەسكىلىكتى جول - جوسىننىڭ شىرماۋىنان، ناداندىق پەن مەشەۋلىكتىڭ تۇساۋىنان قۇتىلىپ، رۋحاني جاقتا جانە تالعام جاعىندا زايىرلىلىققا، وسىزاماندانۋعا جاقىندادى.
وتكەندەگىدەن ساباق الىپ، كەيىنگىگە عيبىرات ەتۋ، اۋرۋدى ەمدەپ، ادامدى قۇتقارۋ پرينسيبىنە تاباندى بولىپ، ەڭ جوعارى شەكتە ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتتى جانە ونى قامتاماسىز ەتتى. كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن ورىستەتۋ بارىسىندا زاڭمەن جونگە سالىناتىن، ارناعا تۇسىرىلگەن ادامي باسقارۋدى جولعا قويۋعا تاباندى بولىپ، تاربيەلەنۋشىلەرگە ساپالى وقىتۋ بايلىعى مەن كوپ تۇرلىلەنگەن شەبەرلىككە باۋلۋدى اقىسىز ازىرلەپ، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ار - نامىسىن ءارقانداي تاسىلمەن قورلاۋ مەن جابىرلەۋگە قاتاڭ تيىم سالىپ، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ار - نامىسىنا قول سۇعىلماۋىن تولىق قامتاماسىز ەتتى. كوپتەگەن وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشىلەر تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا ۇيرەنگەن بىلىمدەرى مەن شەبەرلىكتەرىنەن پايدالانىپ، ۇيلەسىمدى قىزمەت تاۋىپ، تۇراقتى كىرىسكە يە بولىپ، باقىتتى تۇرمىس كەشىردى. جات نيەتتەگى كەيبىر ادامدار شينجياڭنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى ادامدىق ۇقىققا قول سۇعاتىن ”لاگەر“ دەپ جار سالدى، بۇل بۇكىلدەي پالە جاۋىپ، وسەك - اياڭ تاراتقاندىق.
حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋ مەن جاقسارتۋعا تاباندى بولىپ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىنىڭ بۇقارالىق نەگىزىن بەكەمدەدى. حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋ جانە جاقسارتۋ بۇقارانىڭ ىرىس - قۇتىنا، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعى مەن ورنىقتىلىعىنا سايادى. شينجياڭ، اسىرەسە، وڭتۇستىك شينجياڭ ءوڭىرى بۇرىن ۇزاق ۋاقىت بويى ينفورماتسيا، بايلانىسى جابىق، سىرتپەن بارىس - كەلىسى تۇيىق، كاسىپ قۇرىلىمى جالاڭ، عىلمي بىلىمدەرى تاپشى، وقۋ - اعارتۋ نەگىزى ءالسىز، جۇمىستانۋى، شارۋاشىلىق قۇرۋى قيىنعا سوعۋ سياقتى كۇيدە تۇردى، بۇل ادامداردىڭ ءوندىرىس، تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ ءبىرشاما تومەن بولۋىنا اپارىپ سوقتى. سوڭعى جىلدارى شينجياڭ حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋ قىزمەتىنە وسكەلەڭ ءمان بەرىپ، ءۇرتىس كوپتەگەن جىل قازىنالىق شىعىستىڭ ％70تەن استامىن حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋعا جۇمساپ، جۇمىستانۋدى، وقۋ - اعارتۋدى، ەمدەۋدى، قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋدى، تۇرعىن ءۇيدى، ت. ب ءتۇيىن ەتكەن ءبىر قىدىرۋ حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ ينجەنەرياسىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، بۇقارانىڭ ءتول مۇددەسىنە ساياتىن حالىق تۇرمىسىنداعى زور توپتاعى قيىن ماسەلەلەردى شەشتى. قازىر شينجياڭنىڭ ەكونوميكاسى گۇلدەنىپ دامىعان، قوعامى ورنىقتى، جاراسىمدى، حالىق تىنىش ءومىر كەشىپ، شات - شادىمان تىرشىلىك ەتۋدە، ورنىقتىلىقتى ويلاپ، دامۋدى كوكسەۋ − قوعامنىڭ نەگىزگى اعىمىنا اينالىپ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن ورىستەتۋگە ءتيىمدى شارت - جاعداي ازىرلەدى.
شەتەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىن بەلسەنە قابىلداۋعا تاباندى بولىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ ءتۇسىنۋى مەن قولداۋىنا قول جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. شينجياڭ حالىقارالىق قوعامنىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ تاجىريبەسىن قابىلداۋ نەگىزىندە، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى جينالىسىنىڭ «بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسى» (288∕60) جونىندەگى قاۋلىسىنا بەلسەنە ءۇن قوسىپ، ”ۇشقارىلىقتىڭ ءورشۋ شارت - جاعدايىن الاستاپ، لاڭكەستىكتەن ساقتانۋعا جانە وعان سوققى بەرۋ“گە كۇش سالدى. 2018 - جىلى 12 - ايدىڭ اياعىنان بەرى، ءىشىنارا مەملەكەتتەردىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلەرى، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ءمانساپتىلارى، قاتىستى مەملەكەتتەردىڭ جەنەۆادا تۇراقتى تۇراتىن نەگىزگى ديپلوماتتارى، سونداي - اق ءىشىنارا مەملەكەتتەردىڭ ساياسي پارتيالارى، قوعامدىق ۇيىمدارى، اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلشىلەرى جانە ءدىني توپتار سياقتى 40 نەشە توپ (توپ، ۇيىم)، مىڭعا تاياۋ ادام شينجياڭعا بارىپ ەكسكۋرسيالاپ ساپاردا بولدى. كوپتەگەن ادام مىنانى ءبىلدىردى: زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك ادامگەرشىلىكتەن بەزگەن، ادامدى كەكتەندىرەدى، شينجياڭنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ءادىسى حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىنە ماڭىزدى ۇلەس قوسىپ، باعالى تاجىريبە توپتادى، اسا ۇلگى الۋ قۇنى بار.
ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن ورىستەتۋ ارقىلى شينجياڭ ەڭ جوعارى شەكتە لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءوسىپ - ءوربۋ توپىراعى مەن شارت - جاعدايىن الاستاپ، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ كوپ، ءجيى تۋىلۋ جاعدايىن اۋىزدىقتاپ، قوعامنىڭ ۇزدىكسىز ورنىقتى بولۋ، كەلەلى جاعدايدىڭ ۇزدىكسىز جاقسارۋى سىندى تاماشا اۋقىم قالىپتاستىرىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تابىس سەزىمىن، باقىت سەزىمىن، حاۋىپسىزدىك سەزىمىن كۇشەيتىپ، دۇنيە جۇزىندەگى اناعۇرلىم كوپ اڭعارلى ادامداردىڭ قۇپتاۋىنا يە بولدى. اماليات ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ جۇڭگوشا جولى شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تىلەگىنە ۇيلەسەتىندىگىن، حالىقارالىق قوعامنىڭ ۇشقارىلىققا سوققى بەرۋ تالابىنا ۇيلەسەتىندىگىن، قازىرگى داۋىردەگى بەيبىتشىلىك پەن دامۋ اعىمىنا ۇيلەسەتىندىگىن، بۇكىلدەي دۇرىس ەكەندىگىن دالەلدەدى.
(اۆتور: شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم ۇگىت ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى)
(ماقالا 2019 - جىلى 8 - ايدىڭ 17 - كۇنگى «حالىق گازەتى»ندە باسىلعان)
