− اۆتونوميالى رايوننىڭ ”اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاۋ، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاۋ“ نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيەسىن تىڭعىلىقتى ىلگەرىلەتكەندىگى جونىندەگى جەلىلەس شولۋ
ءتىلشى جاۋ جىيۇن
”اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاۋ، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاۋ“ نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيەسىندە اۆتونوميالى رايوندىق جاراتىلىستىق بايلىق مەڭگەرمەسى، اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەڭگەرمەسى، ەكولوگيالىق ورتا مەڭگەرمەسى، ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى قاتارلى اۆتونوميالى رايوننىڭ ءبىرىنشى توپتاعى نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيەسىنە قاتىناسقان تاراۋلار، ورىندار بۇقارا ۋايىمدايتىن ىستەردى، باس قاتىراتىن ىستەردى، الاڭدايتىن ىستەردى شىنايى جاقسى شەشىپ، ماسەلەلەر تىزىمدىگىن، جاۋاپكەرشىلىك تىزىمدىگىن، رەتتەۋ - تۇزەتۋ تىزىمدىگىن ورناتىپ، قاريتاعا قاراپ شايقاس جۇرگىزۋدى، يكەمدىلىكپەن تىزىمنەن ءوشىرۋدى اتقارىپ، رەتتەۋ - تۇزەتۋدىڭ تىڭعىلىقتى تياناقتانۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتىپ، بۇقارانىڭ تابىس سەزىمىن، باقىت سەزىمىن، حاۋىپسىزدىك سەزىمىن شىن مانىندە ارتتىردى.
■ بۇقارانىڭ كىرىستى ارتتىرىپ، بايۋىنا كومەكتەستى
وسىدان از بۇرىن اۆتونوميالى رايوندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى وڭتۇستىك شينجياڭ وتباسىلىق ورمان الاڭى جانە جەمىس ورمانى ءىرى وتباسىلارىنىڭ قابىلەتىن جوعارىلاتۋ ارناۋلى تاقىرىپتىق باۋلۋ كلاسىن اشتى، باۋلۋعا قاتىناسقان كۋرسانتتار وسى رەتكى باۋلۋدىڭ يگىلىكتى ءىس بولعانىن، وزدەرىنىڭ جەمىس ورمانىن ەگۋدىڭ، وڭدەۋدىڭ ءبىرسىپىرا شەشۋشى تەحنيكاسىن يگەرۋىنە مۇمكىندىك جاساعاندىعىن، بۇنىڭ بۇدان بىلاي ەرەكشە جەمىس ورمانى شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ەرەكشە كومەگى ەكەندىگىن تۇس - تۇستان ءبىلدىرىستى. بۇل اۆتونوميالى رايوندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بارىسىندا قاداعالاۋدان بايقالعان ماسەلەلەرگە باعىتتاي ورىستەتكەن حالىق ءۇشىن ناقتى ءىس ىستەۋدەگى ءبىر شاراسى.
تەكسەرۋ - زەرتتەۋ، قاداعالاۋ، قايتا تولعانۋ ارقىلى اۆتونوميالى رايوندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى باسشىلىق القاسى كوز الدا رايونىمىزدىڭ جەمىس ورمانى شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن شەكتەپ وتىرعان كورنەكتى ماسەلەلەردى تالداپ - سارالاپ شىقتى: جەمىس ورمانى بازالارىنىڭ ولشەمدەندىرىلگەن ءوندىرىس ورەسى جوعارى بولماۋ، عىلىم - تەحنيكالىق قىزمەت وتەۋ قابىلەتى جەتكىلىكسىز، ءوندىرىس ۇيىمداستىرۋ ءتاسىلى مەشەۋ، بازار اشۋ تەبىنى كەمشىل بولۋ، ت.ب، كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋدى، بۇقارانىڭ كىرىستى ارتتىرىپ بايۋىن شەكتەپ وتىرعان ءىس جۇزىندىك ماسەلەلەر دە وسىلار.
وسىعان وراي، اۆتونوميالى رايوندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى عىلىم - تەحنيكالىق قىزمەت وتەۋ ۇيىرمەسىن قۇرىپ، شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى داشۋەسى، تارىم داشۋەسى، شينجياڭ ورمان شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى سياقتىلارمەن بىرلەسىپ، مامانداردى تاڭداپ جىبەرىپ، وڭتۇستىك شينجياڭ ءوڭىرىن ءتۇيىن ەتىپ، ”اۋىل - قىستاق قولدانىلمالى دارىندىلار باستاماشىلارىن باۋلۋ جوسپارى“ن جانە ”’ءبىر وتباسىندا تۇسىنەتىن ءبىر ادام بولۋ‘ باۋلۋ ينجەنەرياسى“ن ىشكەرىلەي جۇرگىزىپ، 6 ۇلكەن جەمىس ورمان اعاشى تۇرىنە مەڭزەس، كادرلار ءبىر قاراپ تۇسىنەتىن، بۇقارا سول بويىنشا ىستەيتىن تەحنيكالىق تۇسىنىك قولدانباسىن قۇراستىرىپ باسىپ، بۇقارانىڭ كىرىستى ارتتىرۋ ”قويىن داپتەرى“ رەتىندە، كەز كەلگەن ورىندا، كەز كەلگەن جەردە پايدالانۋىنا، ۇيرەنۋىنە تاراتىپ بەرىپ، ەگىنشىلىك وتباسىلارىنىڭ ەگىنشىلىك ورەسىن ءونىمدى جوعارىلاتتى.
اۆتونوميالى رايوندىق اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەڭگەرمەسىنىڭ سايتىن اشساق، حالىققا ءتيىمدى ءتۇرلى ساياساتتار بىردەن كوزگە ايقىن كورىنەدى. نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بارىسىندا، اۆتونوميالى رايوندىق اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەڭگەرمەسى پارتيالى كادرلاردان كوكەيگە حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ يدەياسىن بەرىك ورناتىپ، قاي - قاشان دا شارۋا بۇقاراسىن ەستەن شىعارماۋدى تالاپ ەتتى. پارتيالى كادرلار تۋىستارىنان جاعداي ۇعىسقان كەزدە، تۋىستارىنا ”يكاتۇڭ“ ارقىلى تاراتىلعان ەگىستىك جەردىڭ قۇنارلىلىعىن قورعاۋ قوسىمشا قاراجاتى، جايلىم ەكولوگياسىن قورعاۋ قوسىمشا كومەك سيلىق اقشاسى، اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارىن ساتىپ الۋ قوسىمشا قاراجاتى سياقتى تيىمدىلىك ساياساتتاردى ۇگىتتەپ، بۇقارانىڭ پارتيانىڭ جاقسى ساياساتتارىن شىن مانىندە تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
■ قورشاعان ”ورتا بۇرانداسىن“ قاتايتتى
7 - ايدىڭ ورتا شەنىندە، نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بارىسىندا، اۆتونوميالى رايوندىق قورشاعان ورتانى باقىلاۋ - تەكسەرۋ باس اترەتى كەيبىر ايماقتارداعى، وبلىستارداعى، قالالارداعى كاسىپورىندارعا تۇتقيىل ۇلگى الىپ تەكسەرۋ جۇرگىزدى. جۇمىس باسىندا تەكسەرۋ بارىسىندا، زاڭ اتقارۋشىلار ۇلگى الىپ تەكسەرىلگەن كاسىپورىنداردا قورشاعان ورتاعا ىقپالدى باعالاۋ راسمياتىن ءبىتىرۋدى كەشەۋىلدەتۋ، قورشاعان ورتا جاعىنداعى تەكسەرىپ - وتكىزىپ الۋ ۋاعىندا جۇرىلمەۋ، لاستانۋدىڭ الدىن الۋ جانە ونى وڭاۋ شارالارى تىڭعىلىقتى تياناقتاندىرىلماۋ سياقتى ماسەلەلەردى بايقادى.
”تەكسەرۋدە بايقالعان وسى ماسەلەلەرگە مەڭزەس، ءبىز قاتىستى اۋدان - قالالارداعى قورشاعان ورتانى باقىلاۋ - تەكسەرۋ بولىمشە مەكەمەلەرىنەن تياناقتاندىرۋدى، ءبىر جاقتى ەتۋدى دەرەۋ تالاپ ەتتىك“، - دەدى اۆتونوميالى رايوندىق قورشاعان ورتانى باقىلاۋ - تەكسەرۋ باس اترەتىنىڭ ورىنباسار باستىعى لياڭ جۋ: ”كەلەسى قادامدا، ءبىز كاسىپورىنداردى تۇتقيىل ۇلگى الىپ تەكسەرۋ رەتىن كوبەيتىپ، كاسىپورىنداردىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ تانىمىن كۇشەيتىپ، لاس زاتتاردى ىعىستىرىپ شىعارۋ ولشەمگە جەتپەسە، ىعىستىرىپ شىعارۋعا جول قويماۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتەمىز“.
اۆتونوميالى رايوندىق ەكولوگيالىق ورتا مەڭگەرمەسى باسشىلىق القاسى نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بارىسىندا، نازاردى بۇقارا كوڭىل ءبولىپ وتىرعان قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسىنە شوعىرلاندىرىپ، قاداعالاپ، قايتا تولعانىپ، ەكولوگيالىق ورتانى باقىلاۋ - باسقارۋ جاعىندا ورىن تەپكەن زاڭ اتقارۋدا جۇيەلى بولماۋ، قاتاڭ بولماۋ ماسەلەلەرىن بايقادى.
وسى ماسەلەلەرگە مەڭزەس، اۆتونوميالى رايوندىق ەكولوگيالىق ورتا مەڭگەرمەسى ءتۇر - ءتۇر بويىنشا رەتتەۋ - تۇزەتۋ شارالارىن العا قويىپ، جاۋاپتى ادامدى، جاۋاپتى تاراۋدى جانە ورىنداۋ كەسىمدى ۋاقىتىن ايقىنداپ، زاڭ اتقارۋ قوسىنىنىڭ زاڭ اتقارۋ قابىلەتىن جوعارىلاتۋدان باستاپ كىرىسىپ، قوسىننىڭ زاڭ اتقارۋ قابىلەتى قۇرىلىسىن قاتاڭ يگەرىپ، بۇكىل رايونداعى قورشاعان ورتا زاڭ اتقارۋشىلارىن زاڭ اتقارۋ قابىلەتىن جانە ورەسىن جوعارىلاتۋعا تاربيەلەدى؛ قورشاعان ورتا جاعىنداعى اكىمشىلىك زاڭ اتقارۋ ىستەرىن اشىق جاريالاۋ ءتۇزىمىن، زاڭ اتقارۋدىڭ تۇتاس بارىسىن ەستەلىككە الۋ ءتۇزىمىن، كەلەلى زاڭ اتقارۋ شەشىمدەرىن زاڭ - تۇزىمدىك جاقتان تەكسەرۋ ءتۇزىمىن اتقارۋ جوباسىن بەلگىلەپ تياناقتاندىرىپ، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قورشاعان ورتا اكىمشىلىك جازالارىنا ەركىن كەسىم جاساۋ ۇقىعى نەگىزگى ولشەمى»نە وزگەرىس ەنگىزىپ، زاڭ اتقارۋ ولشەمىن بىرلىككە كەلتىرىپ، زاڭ اتقارۋداعى تالعاۋسىزدىق پەن زاڭ اتقارۋ حاۋىپ - قاتەرىن ازايتىپ، قورشاعان ورتا جاعىنداعى زاڭ اتقارۋ ارەكەتتەرىن اناعۇرلىم ولشەمدەستىردى.
■ باياندى مەحانيزم قالىپتاستىردى
اۆتونوميالى رايوندىق جاراتىلىستىق بايلىق مەڭگەرمەسى حالىق تۇرمىسى سالاسىنداعى ارناۋلى رەتتەۋ - جونگە سالۋ قىزمەتى بارىسىندا ماسەلەنى باعدار ەتۋگە تاباندى بولىپ، رەتتەۋ - تۇزەتۋدى تياناقتاندىرۋدى كۇشەيتىپ، ءتۇيىندى، قيىن ماسەلەلەردى شىنايى شەشىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ ارناۋلى رەتتەۋ - جونگە سالۋ بارىسىندا ءتىپتى كوپ، ءتىپتى تىكە، ءتىپتى شىنايى تۇردە تابىس سەزىمىنە، باقىت سەزىمىنە بولەنۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە ورىستەتىلگەننەن بەرى، اۆتونوميالى رايوندىق جاراتىلىستىق بايلىق مەڭگەرمەسى 4 رەت ارناۋلى تاقىرىپتا ءماجىلىس اشىپ، جەردى الۋداعى تولەم بەرۋ، جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋ جاقتارىنداعى ىلگەرىلەتۋ تىزىمدىگىنە مۇقيات زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، جەردى الۋداعى تولەم بەرۋ ءتارتىبىن اتقارۋ تىڭعىلىقتى بولماۋ، بەكىتۋدەن وتكىزبەي تۇرىپ ەگىستىك جەردەن پايدالانۋ ماقساتىن بەتالدى وزگەرتۋ، جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋدى ءبىتىرۋ ۋاقىتى ۇزاق بولۋ، بۇقارا قايتا - قايتا سابىلۋ سياقتى 18 ماسەلەنى توڭىرەكتەي وتىرىپ، جەردى الۋداعى تولەم بەرۋ ءتارتىبىن قاتاڭ اتقارۋ، جەردى الۋداعى تولەماقى تاراتۋدى كەسىمدى ۋاقىتتا اياقتاتۋ، جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋدى ءبىتىرۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋ، تىركەۋدىڭ، اقى الۋدىڭ مازمۇنىن جانە ولشەمىن اشىق جاريالاۋ، پاكتىك حاۋىپ - قاتەرىنىڭ الدىن الۋ شارالارىن بەلگىلەۋ سياقتى 63 ءتۇرلى ناقتى رەتتەۋ، جونگە سالۋ شاراسىن بەلگىلەدى.
ايماقتىق، وبلىستىق، قالالىق جاراتىلىستىق بايلىق مەكەمەلەرى دەلو ارقىلى تۇزەتۋدى جەبەۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، ءتۇزىم - شارالاردى كەمەلدەندىرىپ، باياندى مەحانيزم قالىپتاستىردى. ءۇرىمجى قالالىق جاراتىلىستىق بايلىق مەكەمەسى «جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋگە الدىرۋ ارحيۆىن كورۋگە الا تۇرۋدى باسقارۋ ءتۇزىمى»، «جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋ ماتەريالدارىن تەرەزەدەن تەكسەرۋ ءتۇزىمى» سياقتى قىزمەت تۇزىمدەرىنە وزگەرىس ەنگىزىپ، كەمەلدەندىردى؛ تۇرپان قالالىق جاراتىلىستىق بايلىق مەكەمەسى گاۋچاڭ رايونى جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋ ورتالىعى جاڭادان 8 قىزمەت وتەۋ تەرەزەسىن كوبەيتتى، سونىمەن بىرگە قارتتار، ءالجۋازدار، اۋرۋلار، مۇگەدەكتەر، جۇكتى ايەلدەر سياقتى ەرەكشە توپتار ءۇشىن ”جاسىل وتكەل“ اشىپ، ءجۇرىس - تۇرىسى قولايسىز نەمەسە ەرەكشە سەبەپتەرمەن جۇمىس باسىنا بارىپ ءىس بىتىرە المايتىن بۇقارانىڭ ۇيىنە بارىپ قىزمەت وتەدى.
قازىرگە دەيىن بۇكىل رايونداعى ％80 اۋداندا، قالادا، ايماقتا جىلجىمايتىن مۇلىكتى ادەتتەگىدەي تىركەۋ، كەپىلگە قويۋعا تىركەۋ جۇمىسىن ءبىتىرۋ ۋاقىتى جەكە - جەكە 5، 10 قىزمەت كۇنى ىشىندە قىسقارىپ، جۇمىس ءبىتىرۋ ونىمدىلىگى زور دارەجەدە جوعارىلاپ، بۇقارانىڭ رازىلىق دارەجەسى مەن تابىس سەزىمى كورنەكتى كۇشەيدى.
