− وزەن باستىعى ءتۇزىمى وزەندەردى وڭاۋدىڭ جاڭا ءداۋىرىن اشتى
باس شۋجي كوڭىل بولەتىن بۇقارانىڭ ماڭايىنداعى ىستەر
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى
باس شۋجي شي جينپيڭ: ەكولوگيالىق ورتا − پارتيانىڭ بورىشى مەن باستى ماقساتىنا ساياتىن كەلەلى ساياسي ماسەلە ءارى حالىق تۇرمىسىنا ساياتىن كەلەلى قوعامدىق ماسەلە سانالادى، - دەپ باسا دارىپتەدى. ول تاعى بۇقاراعا تۇنىق سۋ، جاسىل جاعالاۋدى، بالىعى تۋلاپ، ءتۇبى انىق كورىنىپ جاتاتىن كورىنىستەردى قايتارۋدى العا قويدى.
جاڭا داۋىرگە قادام قويعاندا، ”وزەن باستىعى ءتۇزىمى“ جۇڭگو ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ جاڭا امالياتىنا اينالدى. ”ءاربىر وزەنگە ’وزەن باستىعى‘ قويىلاتىن بولدى“، - دەدى 2017 - جىلى جاڭا جىل قارساڭىندا باس شۋجي شي جينپيڭ جاڭا جىلعا ارناۋ سوزىندە.
2018 - جىلى 6 - ايدىڭ اياعىندا وزەن باستىعى ءتۇزىمى الدىن الا ەلىمىزدە جاپپاي ورناتىلىپ، جۇڭحۋا ۇل - قىزدارىن اسىراعان ميلليونداعان وزەندەردە ارناۋلى قورعاۋشىلار بارلىققا كەلدى.
■ ميلليونداعان وزەن باستىعى وزەندەردى شارلادى
كۇز باسىنداعى ءتۇس، كۇن شىجىپ تۇر، ديانچى كولىنىڭ جوعارعى اعارىنداعى شينيۇنلياڭ وزەنى بويىندا قاتتى قاربالاستانىپ جۇرگەن ءبىر ادامنىڭ سۇلباسى كورىنەدى.
يۇننان ولكەسى كۇنميڭ قالاسى ۋحۋا رايونى پۋجي ءمالىسى پۋجي الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ ۋاقىتشا مەڭگەرۋشىسى، الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ وزەن باستىعى لي جۇنبياۋ وزەن ارناسىن مۇقيات شارلاپ، لاستانۋ كىناراتتارىن ءبىر - بىرلەپ تەكسەرىپ ءجۇر. كۇنگە قاقتالىپ، جاڭبىرعا مالشىنسا دا 2 اپتادا ءبىر رەت وزەن شارلاۋ ونىڭ بۇلجىماس مىندەتىنە اينالعان - دى.
ديانچى كولىنىڭ كولگە قۇياتىن 30دان استام وزەن اعىنىنىڭ ىشىندە تەك 10 نەشە كيلومەتر ۇزىندىقتاعى شينيۇنلياڭ وزەنى عانا ونشا كوزگە تۇسپەيدى. ءبىراق لي جۇنبياۋدىڭ قاراۋىنشا، وسى شاعىن وزەن ادەتتەگى وزەن ەمەس ەكەن، ”نەشە ءجۇز جىلدىڭ الدىندا ديانچى كولىنىڭ ماڭايىنا سالىنعان استىق وسى وزەن ارقىلى كۇنميڭگە تاسىپ اپارىلعان“.
الايدا قالانىڭ وندىرىستەگى، تۇرمىستاعى لاس سۋى قۇيىلعاندىقتان، شينيۇنلياڭ وزەنى ءبىر مەزەت جۇرتتىڭ ءبارى مۇرنىن باسىپ قاشاتىن قاپ - قارا، ساسىق وزەنگە اينالعان.
”بۇرىن كوپ مولشەردەگى لاس سۋ تىكە وزەنگە قۇيىلاتىندىقتان، ونىڭ كوبى ديانچى كولىنە جينالاتىن“. كۇنميڭ قالاسى ۋحۋا رايوندىق سۋ ىستەرى مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى جاڭ شىحۋا ەسكە الىپ بىلاي دەدى: وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنىڭ اياعىندا ديانچى كولىنىڭ سۋ ساپاسى كۇرت ناشارلاپ، V تۇرىنە جەتكەن.
كوپ جىلدار بويى ۇزدىكسىز وڭاۋ ارقىلى لاستانۋدىڭ دەرتىن ابدەن تارتقان ديانچى كولى اقىرىندا قايتادان قالپىنا كەلدى. 2018 - جىلى ديانچى كولىنىڭ بۇكىل كول سۋى ساپاسى IV تۇرىنە كوتەرىلىپ، 30 نەشە جىلدان بەرگى ەڭ جاقسى سۋ ساپاسىن ازىرلەدى. ەكى جاعالاۋىنداعى اعاشتار جاسىل جەلەك جامىلىپ، وزەن سۋىنىڭ تۇنىقتىعى سونشالىق ءتۇبى انىق كورىنەتىن بولدى، ءبىر مەزگىل اۋىر لاستانعان شينيۇنلياڭ وزەنى دە بىرتە - بىرتە ءوزىنىڭ بۇرىنعى قالپىنا كەلدى.
ديانچى كولىنە قۇيىلىپ جاتقان وزەندەردىڭ بۇرىنعى قالپىنا كەلۋىن ءار دارەجەلى وزەن باستىقتارىنىڭ كۇندىز - ءتۇنى شارلاپ - قورعاۋىنان بولە قاراۋعا كەلمەيدى. قۇددى شينيۇنلياڭ وزەنى سەكىلدى ديانچى كولىنە قۇياتىن 35 نەگىزگى وزەنگە تۇگەلدەي ولكە، قالا، اۋدان، اۋىل، قىستاق 5 دارەجەلى كادرلار جەتەكشى وزەن باستىعى بولعان وڭاۋ جۇيەسى ورناتىلدى.
الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ وزەن باستىعى مىندەتىن ارقالاعاننان بەرى، لي جۇنبياۋدىڭ وزەن بويىندا قانشا رەت شارلاۋ - تەكسەرۋ جۇرگىزگەنى ەسىندە قالماپتى، ”مەيلى شاعىن اسحانالاردىڭ وزەنگە استىرتىن جۋىندى - شايىندى توگۋى بولسىن، الدە وزەن بويىنداعى شاعىن شەبەرحانالاردىڭ اعاردى يەلەپ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋى بولسىن، قالاعاندارىنشا قۇرىلىس سالۋ بولسىن، ماسەلە بايقالادى ەكەن، ءبىز، ءسوزسىز، تۇبىنە جەتە تەكسەرەمىز“.
2016 - جىلدىڭ اياعىندا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى كەڭسەسى، مەملەكەتتىك كەڭەس كەڭسەسى «وزەن باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي جالپىلاستىرۋ جونىندەگى پىكىر»دى باسىپ تاراتىپ، 2018 - جىلدىڭ اياعىنان بۇرىن وزەن باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي ورناتۋدى ايقىن ورتاعا قويدى.
سۋ يگىلىگى مينيسترلىگى وزەن باستىقتارى كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، وزەن - كولدەردى باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار شارلاۋشىسى ليۋ ليۋيان بىلاي دەپ تانىستىردى: ەلىمىز 2018 - جىلى 6 - ايدىڭ اياعىندا وزەن باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي ورناتتى ءارى 2018 - جىلدىڭ اياعىندا كول باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي ورناتتى. كەزەكتە بۇكىل ەلدەگى 31 ولكە، اۆتونوميالى رايون، قالادا ولكە، قالا، اۋدان، اۋىل 4 دارەجەلى وزەن باستىعىنان، كول باستىعىنان جيىنى 300 مىڭنان استامى تاعايىندالدى؛ جەر - جەر تاعى ءوز جاعدايلارىنا قاراي، قىستاق دارەجەلى وزەن باستىعىنان، كول باستىعىنان 900 مىڭنان استامىن تاعايىندادى.
■ عايىپ بولعان وزەن دەلفينى قايتا پايدا بولدى
”الاسا قورشاۋ الىنعاننان كەيىن، ون نەشە جىل كورىنبەي كەتكەن وزەن دەلفينى قايتا قايتىپ كەلدى!“، - دەدى دۇڭتيڭحۋ كولىنىڭ بويىنداعى لۋحۋ قامىس الاڭىندا جەرگىلىكتى بالىقشىلار تىلشىگە قۋانا.
دۇڭتيڭحۋ كولىنىڭ ”چاڭجياڭنىڭ بۇيرەگى“، ”بالىق، كۇرىش مەكەنى“ دەيتىن تاماشا اتى بار. الايدا، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، باعىمشىلىق كاسىبىنىڭ لاس سۋى كول سۋىن بىلعاعان، الاسا قورشاۋلار، تورلار كول بەتىن بولگەن، زاڭسىز قۇم قازۋشىلار كول القابىن يەمدەنگەن، ”سازدى جەردىڭ سۋ تارتۋ ناسوسى“ اتانعان ەۆروپا - امەريكا قارا تەرەگى كول ءوڭىرىنىڭ ەكولوگياسىن بۇلدىرگەن...
وسىعان مەڭزەس، حۋنان ولكەسى وزەن باستىعى ءتۇزىمى بويىنشا كىرىسىپ، كوركەم دۇڭتيڭحۋ قۇرۋدى ايقىن العا قويدى.
ءار دارەجەلى وزەن باستىقتارىنىڭ، كول باستىقتارىنىڭ بىرگە ىلگەرىلەتۋىندە، 2017 - جىلى قىستا حۋنان دۇڭتيڭحۋ كولىنىڭ ماڭىنداعى 3 ميلليون تۇپكە جۋىق ەۆروپا - امەريكا قارا تەرەگىن كەسىپ تاستادى؛ سول جىلى 12 - ايدا دۇڭتيڭحۋ كولىنىڭ ىشىندەگى 472 جەردەگى الاسا قورشاۋ مەن تور الىنىپ تاستالىپ، ەكولوگيانى بۇلدىرگەن، تاسقىن ءجۇرىلۋ حاۋپىن تۋدىرعان زاڭسىز الاسا قورشاۋلار نەگىزىنەن الىپ تاستالدى.
وزەن - كولدەردى جونگە سالۋدىڭ ءبىر - بىرلەگەن شايقاسىندا ءار دارەجەلى وزەن باستىقتارى، كول باستىقتارى شەشۋشى رول اتقاردى.
سۋ يگىلىگى مينيسترلىگى وزەن باستىقتارى كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، وزەن - كولدەردى باسقارۋ مەكەمەسى وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمى قىزمەتى باسقارماسىنىڭ باستىعى لي چۇنميڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: 2018 - جىلدىڭ وزىندە بۇكىل ەلدەگى ولكە، قالا، اۋدان، اۋىل 4 دارەجەلى وزەن باستىقتارىنىڭ، كول باستىقتارىنىڭ وزەندى، كولدى شارلاۋ سانى 7 ميلليون 170 مىڭ ادام - رەتكە جەتتى، كەي ولكەلەردە وزەن باستىقتارى، كول باستىقتارى شارلاپ تەكسەرگەن، بايقاعان ءارى رەتتەپ - تۇزەتۋگە باقىلاۋ جۇرگىزگەن وزەن، كول ماسەلەسى 100 مىڭنان استى.
”مىڭ كولدى ولكە“ اتالعان حۋبەيدە جەرگىلىكتى ورىن ماسەلەنى باعدار ەتۋدى ءتۇيىن ەتىپ، وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىنىڭ ”وزەن باستىعى باسى - قاسىندا بولۋ“ىن، ”ارەكەتتە ايگىلەۋ“ىن، ”ونىمدىلىك كورسەتۋ“ىن كۇش سالا ىلگەرىلەتتى.
حۋبەي ولكەسى حۋاڭشى دايە كولى مەملەكەتتىك جوعارى، جاڭا تەحنيكالىق رايونىن باسقارۋ كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋاڭ شيجۇن بىلتىر بەلگىلەنگەن ۋاقىت ىشىندە 2 باعىمشىلىق الاڭىن جاپتىرىپ توقتاتپاعاندىعى سەبەپتى، سول كەزدەگى دايە قالاسىنىڭ باستىعى، دايە قالاسىنىڭ ءبىرىنشى باس وزەن - كول باستىعى ۋاڭ گاڭنىڭ ءوزىن تىكە شاقىرىپ سويلەسەتىنىن ويلاپ تا كورمەگەن. شاقىرىپ سويلەسكەننەن كەيىن 7 كۇننىڭ ىشىندە دايە كولىنىڭ بويىنداعى 2 باعىمشىلىق الاڭى تۇگەلدەي جابىلدى، توقتاتىلدى.
”وزەن باستىعى ءتۇزىمى ءتىپتى كوپ ادامدى وزەن اعارىن وڭاۋعا ات سالىسۋعا جەتەلەپ، قورعاۋ كۇشىن ەسەلەپ ارتتىردى“، - دەدى جاڭ شىحۋا، - كۇنميڭ قالاسى ۋحۋا رايونىن مىسالعا الساق، بۇكىل رايوندا 80 نەشە كيلومەتر باستى وزەن اعارى بار، ”تەك قانا سۋ ىستەرى تاراۋلارىنا سۇيەنسەك، وسىنشاما جوعارى ساپالى باقىلاۋ - باسقارۋدى، شارلاۋ - قورعاۋدى ىسكە اسىرا الماۋشى ەدىك“.
■ جالپى حالىق بولىپ وزەندى قورعاپ، سۋدىڭ تۇنىقتىعىن ساقتادى
وزەن باستىعى ءتۇزىمىن، كول باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي ورناتۋ بارىسىندا ءار دارەجەلى كادرلار وزەن باستىعى، كول باستىعى مىندەتىن ۇستىنە الىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا وزەن، كولدەردى شارلادى، سونىمەن قاتار تاعى ءبىر ەرەكشە قاۋىم − ”قالا تۇرعىنى وزەن باستىقتارى“، ”حالىق اراسىنداعى كول باستىقتارى“ دا ىرىقتى تۇردە ات سالىسىپ، وزەن - كولدەردى قورعاۋ قىزمەتىندەگى جاڭا ”كورىنىس“كە اينالدى.
”مەنىڭ نىسانام ۇرپاقتاردىڭ دۇڭتيڭحۋ كولىنىڭ كوركەم كەلبەتىن كورۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ“. دۇڭتيڭحۋ كولىنىڭ العاشقى توپتاعى ”حالىق اراسىنان شىققان كول باستىعى“ حى داميڭ قايىقپەن دۇڭتيڭحۋ دەلفينى كوبىرەك جۇرەتىن بيانشانداۋ ارالى وڭىرىندە شارلاۋ جۇرگىزىپ ءجۇر. كوز الدىعا تاڭ ءداۋىرىنىڭ اقىنى ليۋ يۇيشي ”الىستان كوز سالساڭ تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق دۇڭتيڭحۋعا، ۇقسايدى كۇمىس تاباقتاعى كوك ۇلۋعا“ دەپ سۋرەتتەگەن اسەم كورىنىس كەلەدى.
2018 - جىلى 4 - ايدىڭ 25 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ چاڭجياڭدا قىزمەت تەكسەرگەندە، دۇڭتيڭحۋ رايونىنداعى يۋەياڭ قالاسىنا كەلىپ، باقىلاۋ كامەراسى ارقىلى شىعىس دۇڭتيڭحۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىنىڭ ەكولوگياسىنىڭ قورعالۋ جاعدايىن كوردى. ول كوپشىلىكتى چاڭجياڭدى قورعاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ قىزمەتىن ۇزدىكسىز جاقسى ىستەپ، وزەن سۋىن ويداعىداي قورعاۋعا جىگەرلەندىردى.
”باس شۋجيدىڭ تاپسىرماسى ءبىزدى ەرەكشە جىگەرلەندىردى، ارقامىزداعى جۇگىمىز اۋىرلاعانداي سەزىندىك“، - دەدى حى داميڭ.
بيىل 1 - ايدا كۇنميڭدەگى 100 ”قالا تۇرعىنى وزەن باستىقتارى“ ۇجىمى ءۇشىن وتكىزىلگەن مىندەتكە ۇسىنىس ەتۋ سالتى ديانچى كولىنىڭ بويىندا وتكىزىلدى. 36 جاستاعى رازىنكە قايىق اۋەسكەرى چىن جياجيا مەن رازىنكە قايىق كلۋبىنداعى 40تان استام ارىپتەسىنەن قۇرالعان ۇجىم وسىلاردىڭ ءبىرى، ولار ديانحى وزەنىنە قۇياتىن چۋانفاڭحى وزەنىن شارلاۋعا جاۋاپتى.
”ارالاسساڭ عانا، ايالاۋدى بىلەسىڭ“. چىن جياجيا رازىنكە قايىق ەسۋدى ۇناتاتىندىقتان، ءوزى مەن ارىپتەستەرىنىڭ سۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ سونشا تەرەڭ ەكەنىن ايتتى.
ءار اپتانىڭ اياعىندا نەمەسە قىزمەت كۇندەرى جۇمىستان ءبىراز ەرتەرەك قايتقان ۋاقىتتاردا چىن جياجيا ارىپتەستەرىمەن چۋانفاڭحى وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەسىپ، رازىنكە قايىقپەن وزەندى شارلايدى، سۋداعى قوقىر - قوقسىقتاردى جيناي ءجۇرىپ، جاعادا بالىق اۋلاپ جۇرگەن قالا تۇرعىندارىنا ءناسيحات ايتادى. بالىق اۋلايتىن كەيبىر قالا تۇرعىندارى ولاردىڭ مۇنىسىن تۇسىنبەيدى، ءبىراق چىن جياجيا ءار جولى ولارعا جىلى جۇزبەن قاراپ، ىزگى نيەتى ارقىلى ولاردىڭ ءتۇسىنىپ، قولداۋىنا يە بولادى.
”جۇرتقا جامان اتتى بولسام بولايىن، ديانچى كولىنە قيانات جاساعىم كەلمەيدى“، - دەدى چىن جياجيا.
ول كىشكەنە كەزىندەگى سول ءبىر سۋى ءموپ - ءمولدىر ديانچىنى ۇمىتقان ەمەس. ”ول كەزدە ديانچى كولىندە جۇزەتىنبىز، جاعاعا شىققان سوڭ اكەم ماعان ءبىر قۇمىرا دولانا گازدى سۋىن ساتىپ اپەرەتىن“.
بۇگىندە تالاي جىلدان بەرگى وڭاۋدىڭ ناتيجەسىندە ساسىپ جاتاتىن چۋانفاڭحى وزەنى ديانحى وزەنىنە قۇياتىن وزەندەردىڭ ىشىندەگى سۋى ەڭ تۇنىق، كورىنىسى ەڭ كوركەم وزەندەردىڭ بىرىنە اينالدى، كوپتەگەن قالا تۇرعىندارى وزەن جاعاسىنا كەلىپ سەيىل - سەرۋەن قۇرادى.
چىن جياجيا چۋانفاڭحى وزەنىندە ديانحى وزەنىنە قۇيار اۋىزعا دەيىن قايىقپەن ءجۇزىپ بارىپ، كۇنميڭنىڭ شيشانىنداعى باتار كۇننىڭ كوركەم كورىنىسىن كورگەندى ەڭ جاقسى كورەتىندىگىن ايتىپ: ”باتار كۇننىڭ شاپاعى ءمولدىر سۋ بەتىن نۇرلاندىرعاندا ەرەكشە ادەمى كورىنەدى، بالالىق شاعىما قايتا ورالعانداي بولامىن“، - دەدى.
(تىلشىلەر: لي زىلياڭ، پاڭ ميڭگۋاڭ، شى ۋييان، ۋاڭ شيان)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 21 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
