قىپ - قىزىل انار ءدانى، شىنايى ىنتىماق سۇيىسپەنشىلىگى
− شينجياڭنىڭ بەيبىت ازات بولعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعى ساتىندە ۇلتتار ىنتىماعىنا شولۋ
ءتىلشى جاڭ يۇنمەي
قازىر اناردىڭ ءدال پىساتىن مەزگىلى، وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ كوپتەگەن اۋىل - قىستاقتارىنا بارساڭىز، قىپ - قىزىل اناردىڭ بۇتاقتاردا سامسىپ تۇرعاندىعىن، كەز كەلگەن بىرەۋىن ارشىساڭىز، انار ءدانىنىڭ تولىسىپ، ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسىپ تۇرعاندىعىن كورەسىز. مىنە بۇل شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ ۇلى ىنتىماعىنىڭ جالىندى بەينەسى، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ اناردىڭ دانىندەي تىعىز ۇيىسقاندىعى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قۇرىلۋىن بەلگى ەتكەن ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمى شينجياڭدا جاپپاي اتقارىلدى. نەشە ونداعان جىلدان بەرى، شينجياڭداعى ءار ۇلت تاتۋ - ءتاتتى ءوتىپ، تىزە قوسا قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، جاراسىمدى دامىپ، بىتە قايناسقان ۇلتتار قاتىناسى ورناپ، ۇلتتار ىنتىماعى ۇلى سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ اسەرلى حيكايالارىن باياندادى، جاڭا داۋىردە شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ ۇلى ىنتىماعىنىڭ ۇلى ماداق جىرىن جازدى.
ۇلتتار ىنتىماعى ەڭ كورىكتى كورىنىسكە اينالدى
شينجياڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر. ازاتتىقتان كەيىن، شينجياڭ ءار ۇلتتىڭ بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزۋ، بىرگە گۇلدەنۋ، دامۋ نەگىزگى تاقىرىبىن باستان - اياق مىقتاپ يگەرىپ، ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن جاڭا وي جەلىنى، جاڭا ءادىستى، جاڭا شارانى ۇزدىكسىز قاراستىردى.
شينجياڭنىڭ ايگىلى ءبيشىسى ءدىلنار ابۇلانىڭ كەڭسەسىندەگى كىتاپ سورەسىنە ءبىر سۋرەت قويىلعان، بۇل ونىڭ وڭتۇستىك شينجياڭداعى جۇپ قۇراعان تۋىسىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى. ”مادەنيەت - كوركەمونەر قىزمەتكەرى رەتىندە، الدىمەن ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ قورعاۋشىسى بولىپ، تاڭداۋلى كوركەمونەر تۋىندىلارى ارقىلى ءار ۇلت بۇقاراسىن ىنتىماقتاستىرامىن“. ءدىلنار بىلاي دەدى: ”اۆتونوميالى رايون ورىستەتكەن ’ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ بەرەكەلى شاڭىراعى‘ جانە ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ بىرلەسكەن دوستىق قيمىلى ءار ۇلت كادر - بۇقاراسىنىڭ جۇرەكتەرىن توعىستىراتىن كوپىر سالدى“.
2016 - جىلدان بەرى اۆتونوميالى رايون ۇلتتار ىنتىماعىن ەڭ ۇلكەن بۇقارالىق قىزمەت ەتۋگە تاباندى بولىپ، تۇتاس رايوندا ”ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ بەرەكەلى شاڭىراعى“ جانە ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ بىرلەسكەن دوستىق قيمىلىن ىشكەرىلەي ورىستەتىپ، تۇتاس رايونىمىزداعى كادرلار، جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەر ءار ۇلت نەگىزگى ساتى بۇقاراسىمەن جۇپ قۇراپ، تۋىس بولىپ، بىرگە تۇرىپ، بىرگە ۇيرەنىپ، بىرگە ىستەپ، بىرگە شاتتانىپ، ءبىر ءۇيلى جاندارداي بولىپ، ءبىر - بىرىنە قارايلاستى، ءبىر - بىرىنە سۇيەندى، بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە وتكەردى. بۇگىنگى تاڭدا، ءاربىر كادردىڭ، جۇمىسشى - قىزمەتكەردىڭ بارلىعىندا ءوزىنىڭ جۇپ قۇراعان تۋىسى بولىپ قانا قالماستان، تۇرمىستا كوپشىلىك وزدىكتەرىنەن ءبىر - بىرىمەن تۋىستاستى، ءتىپتى، شينجياڭعا كومەككە كەلگەن كادرلار دا شينجياڭنان تۋىس تاپتى. ءبىر جىلى قاباقتىڭ، ءبىر جىميىستىڭ، ءبىر اۋىز سالەمنىڭ بارلىعى ءوزارا سۇيىسپەنشىلىكتەن سىر شەرتتى. وسى قويۋ سۇيىسپەنشىلىك شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا تەز ارادا وركەن جايىپ، جەكە تۇلعادان وتباسىنا، اۋلادان الەۋمەتتىك اۋماققا دەيىن، ءار ۇلت كادر - بۇقاراسى ءبىر ءۇيلى جاندارداي بولىپ، سەن - مەن دەسپەي، جۇرەكتەرى توعىستى، اششى - تۇششىنى بىرگە كوردى. ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعى ءار ۇلت كادر - بۇقاراسىنىڭ ورتاق قۇن تالپىنىسىنا اينالۋدا.
بۇل اۆتونوميالى رايوننىڭ ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعىن ىلگەرىلەتۋىنىڭ تاعى ءبىر كەلەلى امالياتى، باسقا دا ماڭىزدى شارالارمەن ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعى ىستەرىن ىلگەرىلەتۋدىڭ پارمەندى بىرىككەن كۇشىن قالىپتاستىردى.
− زاڭ شىعارۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، زاڭمەن جونگە سالۋ جاعىندا ءاربىر ۇلتتىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتتى. «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعى قىزمەت ەرەجەسى»ن ءوز ىشىنە العان جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەلەردى (زاڭ ەرەجە سيپاتتى قاۋلىنى، قاراردى قامتيدى) جاسادى، وزگەرتتى جانە جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەدەن، ارناۋلى ەرەجەدەن جالپى 621ىن بەكىتتى.
− ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمى جاپپاي قۇرىلدى ءارى ۇزدىكسىز كەمەلدەنىپ، از ۇلتتار مەملەكەت بيلىگىنە تەڭ تۇرعىدا ات سالىستى جانە ونى جۇرگىزدى. كەزەكتە رايونىمىزداعى ءار دارەجەلى حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلدەرى اراسىندا از ۇلتتار ％69.81تى ۇستايدى، ءار دارەجەلى ساياسي كەڭەس مۇشەلەرى اراسىندا از ۇلتتار ％47.8تى ۇستايدى، اۆتونوميالى رايون، ايماق، اۋدان سىندى ءۇش دارەجەلى مەملەكەت ورگاندارىنىڭ قۇرامىنداعىلار اراسىندا از ۇلتتار ％39.75تى ۇستايدى.
− مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ جانە ءوز ۇلت ءتىلى سىندى قوس ءتىل وقىتۋى ۇزدىكسىز ورىستەتىلىپ، ءار ۇلتتىڭ ءتۇسىنىسۋى مەن تىلدەسۋىن كۇشەيتىپ، ءار ۇلتتىڭ بىرگە دامۋىن جەبەدى. از ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن بەلسەنە قورعاپ جانە جالعاستىرىپ، «12 مۇقام»، «جاڭعىر»، «ماناس» سياقتىلاردى ءار ۇلت حالقى توتەنشە ۇناتتى......
ءونىمدى اتقارىلعان ءبىر قىدىرۋ شارالار شينجياڭنىڭ ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ يدەيالىق نەگىزىن جانە امالياتتىق نەگىزىن اناعۇرلىم بەكەمدەدى جانە دامىتتى. ەتەنە بايلانىسىپ، بىتە قايناسقان، ءبىر - بىرىنەن ايرىلا المايتىن جاراسىمدى ۇلتتار قاتىناسى شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىنداعى ەڭ كورىكتى كورىنىسكە اينالدى.
ىنتىماق تۇقىمى جۇرەكتەرگە تەرەڭ تامىر تارتتى
تاريح پاراعىن اشساق، بەيبىت ازات بولعاننان تارتىپ بۇگىنگە دەيىن، شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسى ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ قويۋ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ كەلەدى.
وتكەن عاسىردىڭ 50 - جىلدارىندا، كەريا اۋدانىنىڭ تۇرعىنى قۇربان تۇلىم ەڭسەسىن كوتەرىپ ازاتتىققا قولى جەتكەنى ءۇشىن، العىستى سەزىمىن جەتكىزۋ ءۇشىن ”ەسەككە ءمىنىپ بەيجيڭگە بارىپ ماۋ جۋشيعا سالەمدەسۋدى“ كوپ ويلادى، كەيىن ەكى رەت ماۋ جۋشيدىڭ قابىلداۋىندا بولدى، ادامدار ونى ىقىلاسپەن ”قۇربان اتاي“ دەپ اتادى.
كۇشارداعى كەستەشى اپەكە - سىڭلىلەر بۇگىنگى باقىتتى تۇرمىستان اسەرلەنىپ، پارتياعا دەگەن العىستى سەزىمىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن 2 اي ۋاقىت جۇمساپ، ”ءبىر نيەتپەن جۇڭگو ارمانىن بىرگە جۇزەگە اسىرايىق“ دەگەن جازۋدى كانۋالاپ ءتۇسىرىپ، باس شۋجي شي جينپيڭگە ۇسىندى.
بيڭتۋاننىڭ ايەل قىزمەتكەرى يوۋ لياڭيىڭ 800 كيلومەتر شالعايداعى گۇماداعى شارۋا مامەتتۇرىپ مۇساقپەن تۋىسقا بەرگىسىز جان اشىر - جاقىن بولدى، ول ۇيعۇر باۋىرلاسىن جەتەكتەپ بىرگە اۋقاتتانىپ، دوڭگەلەك داۋلەتكە ۇمتىلدى، اپەكە - باۋىر ەكەۋىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى كوپتەگەن ادامدى اسەرلەندىردى.
قۇربان نياز ون نەشە جىلدى ءبىر كۇنگىدەي وتكىزىپ، قارشادايىنان بالالاردىڭ جۇرەگىنە ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ تۇقىمىن سەپتى، پارتيا ورتالىق كوميتەتى، مەملەكەتتىك كەڭەس وعان رەفورما اتويشىسى اتاعىن بەرىپ، ونى ”ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعىن امالياتتا ايگىلەۋشى“ دەپ اتادى.
شىڭگىلدەگى انا ءانيپا ءالىماحۇن ءوز بالالارىن باعىپ - قاعۋدان سىرت، ىلگەرىندى - كەيىندى 10 جەتىم بالانى اسىراپ الدى، قازىر ونىڭ وتباسى 6 ۇلتتان قۇرالعان ۇلكەن شاڭىراققا اينالدى.
شاۋەشەك قالاسىنىڭ تۇرعىنى ما ليانحۋانىڭ وتباسى حانزۋ، حۇيزۋ، قازاق، ورىس، ۇيعۇر، داعۇر، تاتار سياقتى 7 ۇلتتان قۇرالعان، ىنتىماقتى، بەرەكەلى كوپ ۇلتتى ۇلكەن شاڭىراق، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ىنتىماقتى دا تاتۋ - ءتاتتى، بەرەكەسى ۇيىعان قارىم - قاتىناسى ەل اۋزىنداعى القاۋلى ىسكە اينالدى.
ءۇرىمجى قالاسىنداعى ”ۇلتتار ىنتىماعى ۇلكەن اۋلاسى“ندا، كورشىلەر جاراسىمدىلىقپەن بىرگە تۇرادى، ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگى شۋاقتى مەيىرگە تولى، جانارلارىنان شىن سۇيىسپەنشىلىك، شىنايى سەزىم مەن مۇندالايدى.
شينجياڭدا مۇنداي حيكايالار ءتىپتى كوپ. ۋ دىڭيۇن، جۇماتاي اۋباكىر، جۋاڭ شىحۋا، بۇرماحان مولدو... مىنە وسى ەسىمدەردىڭ ارتىندا جان تەبىرەنتەرلىك ۇلتتار ىنتىماعى حيكايالارى جاتىر، ولار مەرۋەرتتەي جارقىراپ، مەيىرىن توگىپ تۇرادى. ولار تۇرلىشە داۋىردە ءومىر سۇرگەنىمەن، ءبىراق، ءبارى بىردەي ۇلگى كۇشىنە يە بولعاندىقتان، شينجياڭدىقتاردىڭ رۋحاني كوورديناتاسىنا اينالدى.
قازىر ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ تۇقىمى تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنىڭ ىرىستى توپىراعىنا تەرەڭ تامىر تارتتى، ءار ۇلت كادر - بۇقاراسى ۇلتتار ىنتىماعىن كوز قاراشىعىنداي ايالاپ، ومىرىندەي قاستەرلەيدى.
2016 - جىلى 2 - ايدا، 4 ۇيعۇر جىگىت شاڭحاي - شانشي جوعارى قارقىندى تاس جولىندا كولىكپەن كەلە جاتىپ، جول ۇستىندە كولىك اپاتى تۋىلعانىن كورگەندە، تورتەۋى ەش ءارى - ءسارى بولماستان كومەك قولدارىن سوزىپ جاردەمدەستى؛ حۋنان ولكەسىنىڭ چىنجوۋ قالاسى گاۋيليڭ كورىنىس وڭىرىندە، قوي ەتى كاۋابىن ساتۋشى ءحابىر احمەت بىرەۋدىڭ ”قۇتقارىڭدار“ دەپ ايقايلاعانىن ەستىپ، ەش ءارى - ءسارى بولماستان سۋعا سەكىرىپ ءتۇسىپ، باسقالارمەن سەلبەسە وتىرىپ، سۋعا ءتۇسىپ كەتكەن ايەلدى قۇتقارىپ شىعادى؛ ”سيرەك كەزدەسەتىن قان تيبىندەگى“ قىز بالا ۋ جيڭجيڭ ءبىر جولعى قان بەرۋىنەن كومەككە يە بولعان ۇيعۇر بويجەتكەن تۇحنىم اجيىممەن ءومىر بويى اپەكەلى - ءسىڭلى بولىپ ءوتتى...
وسىناۋ ءبىر - بىرلەگەن ءوڭىر اتتاعان، ۇلت اتتاعان ناعىز سۇيىسپەنشىلىكتەر ءارى كەزدەيسوق، ءارى سوزسىزدىك.
”شينجياڭنىڭ ۇلكەندى - كىشىلى كوشەلەرىنەن وسى اراداعى ادامداردىڭ سەن - مەن دەسپەي، دوستىق تاتۋلىقپەن ءومىر كەشىپ جاتقاندىعىن كوردىك، بۇل جەر − ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ’ گۇلباقشاسى‘ ەكەن“. بۇل بيىل 2 - ايدا سەربيا سوتسياليستەر پارتياسىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى ماركوۆيچ پرەدراگتىڭ ”جۇڭگونىڭ ۇلت ساياساتى جانە ۇلتتار ىنتىماعى − شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ امالياتى“ ارناۋلى تاقىرىپتىق ۇگىتتەۋ - تانىستىرۋ ماجىلىسىندە جانە شينجياڭدا ەكسكۋرسيادا، تەكسەرۋدە بولعانداعى ناقتى سەزىنۋى ەدى.
دامۋدى ىنتماقتى نىعايتۋ جاعىندا تياناقتاندىردى
”ۇلتتار ىنتىماعى − دامۋدىڭ، العا باسۋدىڭ ىرگە تاسى“، ”دامۋدى حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋ جاعىندا تياناقتاندىرۋ، جەرگىلىكتى ورىنعا جاپپاي تيىمدىلىك جاساۋ جاعىندا تياناقتاندىرۋ، ىنتماقتى نىعايتۋ جاعىندا تياناقتاندىرۋ كەرەك“، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ىقىلاستى تاپسىرماسى ءالى كوكەيىمىزدە.
70 جىلدان بەرى، رايونىمىز حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋ جانە جاقسارتۋدى ۇلتتار ىنتىماعى قىزمەتىن جاقسى ىستەۋدىڭ شىعار ءتۇيىنى جانە تابان تىرەر تياناعى ەتۋدەن جازباي، حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ ينجەنەريالارىن زور كۇشپەن ىلگەرىلەتىپ، ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن ىلگەرىلەتتى.
70 جىلدىڭ الدىندا قۇربان اتايدىڭ بار ءۇي مۇلكى تەك ءبىر توزعان كىلەم مەن ءبىر توزعان مىس شاۋگىم عانا ەدى. 70 جىلدان كەيىن ونىڭ اۋىلىندا جەر مەن كوكتەي وزگەرىس جارىققا شىقتى، اۋىلىنداعى حالىق تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرىپ، كيەر كيىم، ىشەر استان الاڭدامايتىن بولدى.
اۆتوكولىكتەر قۇربان اتايدىڭ اۋىلى كەريا اۋدانىنىڭ اۋىل اراسىنداعى جولدارىندا قايشالىسۋدا، رەتتى تىزىلگەن كوركەم بەيقۇت ۇيلەر، قاتار - قاتار رەتتى جوبالانعان اتىز - ارىقتار كوز جاۋىن الادى. بۇرىنعى كۇندەردەگى ماڭىزدى قاتىناس قۇرالى − ەسەكتىڭ ورنىن ەلەكترسيكل، جەڭىل اۆتوموبيلدەر باسقان؛ بۇرىنعى كۇندەردەگى ”اشىق كۇندەرى شاڭى شىعىپ جاتاتىن، جاڭبىرلى كۇندەرى لاي - باتپاق بولاتىن“ توپىراق جولدار قازىر كەڭ دە ءتۇپ - ءتۇزۋ اسفالت جولدارعا اينالعان؛ بۇرىنعى كۇندەردەگى ماتادان تىگىلگەن شاپاندار بۇگىنگى كۇندەرى وسى زامان ەلەمەنتتەرىن قوسىپ، جاڭاشا، ءساندى بولا تۇسكەن...
قۇربان اتايدىڭ اۋىلىنداعى وزگەرىستەر رايونىمىزدىڭ 70 جىلدان بەرگى دامۋ وزگەرىستەرىنىڭ ءبىر شاعىن كورىنىسى.
70 جىلدان بەرى، وتە - موتە، پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، رايونىمىز حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋ يدەياسىنا تاباندى بولىپ، حالىق تۇرمىسىنا جاناسىپ، دامۋدى ىلگەرىلەتتى، جۇمىستانۋ، وقۋ - اعارتۋ، ەمدەۋ، قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ سياقتى حالىققا تيىمدىلىك جاساۋدىڭ 9 ۇلكەن ينجەنەرياسى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىلىپ، حالىق تىلەگىن اناعۇرلىم ۇيىستىردى، كۇش - قۋاتتى اناعۇرلىم توپتادى.
ءۇيى لوپ اۋدانى دول اۋىلى شاقىماق قىستاعىندا تۇراتىن پازيلات سايدىمامەت جياڭشي ليانچۋاڭ ەلەكترون شەكتى سەرىكتەستىگىندە قىزمەت ىستەگەنىنە نە بارى 3 اي عانا بولعاندا بانجاڭدىققا وسىرىلەتىندىگىن، ەڭبەكاقىسى ءبىر رەتتە 1000 نەشە يۋان جوعارلايتىندىعىن ويلاپ تا كورمەگەن ەدى. ”بۇل جەردەگى حانزۋ مۇعالىمدار بىزگە وتە جاقسى مامىلە جاسايدى. قازىر مەن ءار ۇلتتان تۇراتىن 7 ادامدى باسقارامىن، مەن، ءسوزسىز، كوپشىلىكتى ىنتىماقتاستىرىپ، قىزمەتتى جاقسى ىستەيمىن“، - دەدى پازيلات.
كەمەنىڭ كۇشى جەلكەنىندە، ادامنىڭ كۇشى جۇرەگىندە. بۇگىندەرى رايونىمىزداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ىنتىماقتى دارىپتەۋ، كىرىستى ارتتىرۋ، دامۋعا ۇمتىلۋ ارمانى بارعان سايىن كۇشەيۋدە، كورىكتى شينجياڭ قۇرۋ، وتان ارمانىن بىرگە جۇزەگە اسىرۋ قۇدىرەتتى وڭ ەنەرگياسى اناعۇرلىم تۋىنداۋدا. پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت پەرزەنتتەرى ۇزدىكسىز كۇرەس جاساپ، وتانىمىزدىڭ شينجياڭىن، ءسوزسىز، اناعۇرلىم كوركەم ەتىپ قۇرىپ شىعادى!
