−6 - رەتكى مەملەكەتتىك كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ كۇنى بايلانىسىمەن
ءتىلشى ۋاڭ شيڭرۇي
بۇل باقىتقا ۇمتىلۋدىڭ كۇش جالعاۋ جارىسى، نىق تاستالعان قادام ءۇنى انىق ەستىلەدى؛ بۇل كوركەمدىكتى كەستەلەگەن، ادامدى قايران قالدىراتىن نازىك سۋرەت. التاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە، تارىم وزەنىنىڭ بويىندا، پامير ءۇستىرتىنىڭ قويناۋىندا، تاكلاماكان ءشولىنىڭ ىشكى الابىندا، تيانشاننىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىندە كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە باتىل قول جەتكىزۋدىڭ ايبىندى ءۇنى كوتەرىلدى!
كۇش جالعاۋ تاياقشاسى بىرىنەن - بىرىنە ءوتتى. ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە، شينجياڭنىڭ جەر - جەرى كەدەيلەردى دالمە - ءدال سۇيەمەلدەۋ، كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋ نەگىزگى جالپى جوباسىن تياناقتاندىرىپ، ”ەكىدەن تارىقتىرماۋ، ءۇشتى قامتاماسىز ەتۋ“مەن بايلانىستىرىپ، شارالاردى دالمە - ءدال اتقارىپ، بۇكىل رايوننىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋىندا كورنەكتى ناتيجەگە قول جەتىپ، اۋىل - قىستاقتاردىڭ بەت - بەينەسىندە ايقىن وزگەرىس تۋىلدى.
ءبىر بەلەستەن ءبىر بەلەسكە ءوتتى. جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋدىڭ كوركەم نىساناسىنا قاراي شينجياڭ كۇش سالا زىمىراپ، ەكپىندەي العا ۇمتىلۋدا.
ەكپىندەي العا ىلگەرىلەۋ كەدەيلىكتەن ارىلۋ ءۇشىن
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە باتىل قول جەتكىزۋ − پارتيامىزدىڭ ايبىندى ۋادەسى. ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ 2020 - جىلعا بارعاندا بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعامعا وتۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتۋ − شينجياڭنىڭ قاسيەتتى بورىشى.
وسى بورىش ءۇشىن، تيانشاننىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىندە شەشۋشى شايقاستىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتۋدىڭ جالىندى كۇشى ۇيىسىپ، تولىق جەڭىسكە جەتپەيىنشە استە بەل شەشپەيتىن اسىل مۇرات، دارقان پەيىل تاسقىنداپ، بۇكىل رايوننىڭ كۇشى توپتالىپ، ءار جاقتىڭ كۇشى ءبىر ارناعا توعىسىپ، نازار اۋىر كەدەيلىككە شوعىرلاندىرىلىپ، نىسانامەن، ولشەممەن بايلانىستىرىلىپ، وراسان زور ەرلىك جانە باتىل شارالار ارقىلى كەدەيلىكتىڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى.
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ ”اتوي“ دابىلى قاعىلىپ، ”جول كارتاسى“ جايىلىپ، جەر - جەردەگى كادرلار مەن بۇقارا ويدى ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىپ، كۇش - قۋاتتى ءبىر جەرگە جۇمساپ، كەدەي وڭىرلەردىڭ ناعىز كەدەيلەردى كەدەيلىكتەن ارىلتۋىن، كەدەيلىكتەن شىنايى ارىلتۋىن پارمەندى، ءتارتىپتى تۇردە ىلگەرىلەتتى.
”التى دالمە - ءدال“گە دالمە - ءدال جەتەكشىلىك ەتتى − اۆتونوميالى رايون سۇيەمەلدەۋ وبيەكتىلەرىنىڭ دالمە - ءدال بولۋىن، نىساننىڭ دالمە - ءدال ورنالاستىرىلۋىن، قارجىنىڭ دالمە - ءدال پايدالانىلۋىن، شارالاردىڭ وتباسىلارىنا دالمە - ءدال جەتكىزىلۋىن، قىستاقتىڭ جاعدايىنا قاراي دالمە - ءدال ادام جىبەرۋدى، كەدەيلىكتەن ارىلتۋ ناتيجەسىنىڭ دالمە - ءدال بولۋىن قاتاڭ تياناقتاندىرىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدى ىجداعاتتىلىقپەن ىلگەرىلەتتى.
”جەتى ءبىر توپ“تى ءونىمدى تۇردە ىلگەرىلەتتى − جەر - جەر ءوز جاعدايىنا، ادامعا، قاجەتكە قاراي شارا اتقارىپ، كاسىپتەردى دامىتۋ، باسقا سالاعا ويىستىرىپ جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، جەردى اداقتاپ قايتا بولىسكە سالۋ سياقتى شارالاردىڭ تياناقتانۋىن ىلگەرىلەتىپ، قىستاققا، وتباسىنا، ادامعا دەيىن دالمە - ءدال كومەكتەسىپ سۇيەمەلدەدى.
”كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ كۇشى“ نەگىزگى ساتىدا تامىر تارتتى − ”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ بويىنشا قىستاقتا تۇراتىن قىزمەت اترەتتەرى، كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ ”ءبىرىنشى شۋجيلەرى“، كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ كادرلارى... زور توپتاعى ادامدار بار ىنتا - پەيىلىمەن، تەر توگىپ، تامىر تارتىپ، كەدەيلەردى دالمە - ءدال سۇيەمەلدەۋدىڭ ”ەڭ سوڭعى ءبىر شاقىرىمىن“ اشتى.
...
قامال الۋ قادامى نىق باسىلىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان انىق ءىز قالدى. ساياساتتىق قولداۋلاردىڭ قامتاماسىز ەتۋى، بۇكىل قوعامداعى ادامداردىڭ كوڭىل ءبولىپ ات سالىسۋى، كوپ ءتۇرلى نىسانداردىڭ تياناق تاۋىپ ناتيجە بەرۋى، ءار جاقتاعى قارجىنىڭ تياناقتانىپ ىلگەرىلەتۋى كەدەيلىكتەن ارىلتۋدىڭ جويقىن قوزعاۋشى كۇشىن توپتادى: بۇكىل رايون بويىنشا كەدەي قىستاقتارعا ”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ بويىنشا قىستاقتا تۇراتىن قىزمەت اترەتتەرى مەن ءبىرىنشى شۋجيلەردى جىبەرۋ تولىق قامتىلىپ، نازار ماسەلەگە شوعىرلاندىرىلىپ، ادامعا دەيىن دالمە - ءدال جەتكىزىلدى؛ اۆتونوميالى رايون باس جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاپ، قالا، اۋدان تياناقتاندىرۋدى يگەرىپ، 5 دارەجەلى شۋجيلەر بىرگە يگەرىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى ساتىلار بويىنشا ناقتىلادى؛ 2018 - جىلى بۇكىل رايون بويىنشا ءار ءتۇرلى كەدەيلىكتەن ارىلتۋ قارجىسى 33 ميلليارد 411 ميلليون يۋانعا جەتتى...
تالماي قۇلشىنۋدىڭ ناتيجەسىندە، 2014 - جىلدان 2018 - جىلعا دەيىن شينجياڭدا جالپى 2 ميلليون 314 مىڭ 700 ادام كەدەيلىكتەن ارىلتىلدى، 2131 قىستاق كەدەيلىك تىزىمىنەن شەگەرىلدى، 13 كەدەي اۋداننىڭ كەدەيلىك قالپاعى الىندى، بۇكىل رايون كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدا كورنەكتى ناتيجەگە قول جەتكىزىپ، شينجياڭنىڭ كەدەيلىك كولەمى بىرتىندەپ كىشىرەيدى.
دەم بەرىپ، كومەك كورسەتتى. كەدەي اۋدانداردىڭ كەدەيلىك قالپاعى الىنعاننان كەيىن، جەر - جەر قالپاق الىنعانمەن جاۋاپكەرشىلىكتى تاستاماۋعا، قالپاق الىنعانمەن ساياساتتى توقتاتپاۋعا، قالپاق الىنعانمەن كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋدى توقتاتپاۋعا، قالپاق الىنعانمەن باقىلاۋ - باسقارۋدى توقتاتپاۋعا تاباندى بولىپ، بىلەك تۇرە قايراتتانا ىستەپ، قالعان كەدەيلەردىڭ كەدەيلىكتەن ارىلۋ ماسەلەسىن ۇزدىكسىز شەشىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋ تابىستارىن بەكەمدەدى.
دالمە - ءدال اتقارىپ، بىر دە - ءبىر ادامدى قاعىس قالدىرمادى
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدا قۇندىسى دالمە - دالدىكتە، ماڭىزدىسى دالمە - دالدىكتە، ءساتتى - ءساتسىز بولۋى دالمە - دالدىكتە.
شينجياڭنىڭ بۇكىل رايوننىڭ كۇشىمەن كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شايقاسىن ىلگەرىلەتۋى شەبەرلىگى جىڭىشكە، ينەسى قۇنتتى اسەم كەستەگە ۇقسايدى. ”كەستە جوباسىن“ اشساڭىز، ءار كەدەي وتباسى، ءار كەدەيدىڭ اپ - انىق ءبىر كوورديناتاعا تۋرالانعاندىعىن، وندا كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋدىڭ باقىت جولى تۇتاسقاندىعىن كورەسىز.
ءبىر كاسىپتى گۇلدەندىرىپ، ءبىر الاپتى بايىتتى؛ ءبىر ادامدى جۇمىستاندىرىپ، بۇكىل وتباسىن كەدەيلىكتەن ارىلتتى. كاسىپتى دامىتۋ مەن جۇمىستانۋدى جەبەۋ باستان - اياق جەر - جەردىڭ كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋىنىڭ ەڭ ماڭىزدى تايانىشى بولدى. اۋىر كەدەي وڭىرلەردى ارالاساڭىز، قالا مەن اۋىلداعى زاۆود سەحتارى اراسىندا دۋماندى ءوندىرىس كورىنىسىن، ارلى - بەرلى قايشالىسقان قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىق جەردەن كەزدەسەتىن بەينەسىن، كەدەي بۇقارانىڭ قايتسە دە كەدەيلىكتەن ارىلۋعا بەكىنگەن تاسقىنداعان رۋحاني كۇيىن كورەسىز.
ەرەكشە ابزالدىلىققا يە كاسىپتەر دامىپ، جەتىلىپ، ۇلعايۋدا. ەرەكشە ورمان جەمىسى شارۋاشىلىعى، ەرەكشە ەگىنشىلىك، ەرەكشە باعىمشىلىق جەدەل دامىدى ءارى ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا كۇش سالىپ، كەدەي وتباسىلارى ءۇشىن جاڭا كىرىس اياسىن كەڭەيتتى.
كاسىپ سالاسى ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ نىساندارى بىرتىندەپ تياناقتانىپ، وندىرىسكە قوسىلۋدا. توقىماشىلىق، كيىم - كەشەك، ەلەكتروندىق ونىمدەردى قۇراستىرۋ، ازىق - تۇلىك وڭدەۋ، جالعان شاش جاساۋ سياقتى كاسىپتەر ۇزدىكسىز شوعىرلانىپ، ”كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ سەحتارى“نىڭ قىستاقتارعا ىرگە تەبۋىن جەبەدى، كەدەيلەر ەسىك الدىنان جۇمىستانىپ، ۇيدەن شىقپاي كەدەيلىكتەن ارىلدى.
تۇرمىستا قيىنشىلىعى بار بۇقارا باسقا سالاعا ويىسىپ جۇمىستانىپ كەدەيلىكتەن ارىلۋدا. 3 جىلدا 10 مىڭ ادامدى باسقا سالاعا ويىستىرىپ جۇمىستاندىرۋ جوسپارى ورنىقتى ىلگەرىلەپ، تۇتاس قۇرىلىمدىق سىرتقا شىعارىپ باسقا سالاعا ويىستىرىپ جۇمىستاندىرۋ، جاقىن ماڭنان، ءوز جەرىندە جۇمىستاندىرۋ سياقتى شارالار كەڭىنەن قانات جايىپ، كوپتەگەن كەدەي شارۋانىڭ كاسىپ جۇمىسشىسىنا اينالىپ، شەبەرلىك يگەرۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
جەردى اداقتاپ قايتا بولىسكە سالۋ، شەكارا قورعاۋشىعا اينالۋ، كەدەيلەردى قونىس اۋدارتىپ سۇيەمەلدەۋ... جەر - جەر ءوز جاعدايىنا قاراي ءىس ىستەپ، وتباسىنا قاراي ءىس ىستەپ، ادامعا قاراي ءىس ىستەپ، كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋدى ىلگەرىلەتتى، شارالار جەبە سياقتى كەدەيلىك قامالىنا ءدال ءتيىپ كۇيرەتتى.
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق اسەرىن كوزدە ۇستاعان شينجياڭ وقۋ - اعارتۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، سالاماتتىق ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسى ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ تەبىنىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، كەدەيلىكتىڭ ۇرپاق قۋالاپ جالعاسۋىن تۇبەگەيلى توسىپ، اۋرۋ سەبەبىنەن كەدەيلەسۋدىڭ، قايتا كەدەيلەسۋدىڭ الدىن الىپ، ءوندىرىس، تۇرمىس شارت - جاعدايىن ۇزدىكسىز جاقسارتتى. بۇلاردىڭ بارلىعى شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىن شىت جاڭا بەينەگە ەنگىزدى: اۋىل - قىستاقتىڭ بارلىق جەرىندە جاڭا بەينە جارىققا شىعىپ، بۇقارا الاڭسىز تىرشىلىك، شات - شادىمان تۇرمىس كەشىرىپ، ىشەر اس، كيەر كيىمنەن تارىقپادى، بالالار وقۋعا ءتۇستى، ەمدەلۋدە قامتاماسىزدىق بار بولدى، تۇرمىس شارت - جاعدايى بارىنشا جاقساردى، كەدەي وڭىرلەردەگى ادامداردىڭ زاتتىق جاقتان رۋحاني جاققا دەيىنگى، سىرتتان ىشكە دەيىنگى وزگەرىسى كىسىنى قۋانتادى.
ناتيجەگە قايىرىلا قاراپ، قازىرگىنى سەزىنىپ، كەلەشەككە تالپىنعاندا، تياناقتىلىق سەزىمى كوڭىلگە تولادى: ويتكەنى دالمە - ءدال ”تامشىلاتىپ سۋارىپ“، ”كەستەلەۋ“گە تولىق كۇش سالىپ، ”دوڭگەلەك داۋلەتتىلىك جولىندا بىردە - ءبىر ادامدى قاعىس قالدىرماۋ“داي ايبىندى سەرتتى ورىنداعاندا جانە شىنايى سۇيىسپەنشىلىك بولعاندا عانا بەرىك نەگىز بولادى، سوندا عانا ءار ادامنىڭ كوڭىلىن مەيىرگە بولەۋگە بولادى.
بار كۇشپەن باقىتتى ەرتەڭگە قاراي ۇمتىلدى
10 - ايدىڭ 1 - كۇنىن بۇكىل ەل قۇتتىقتادى. ۇستىرتتەگى شاعىن قالاشىق اقتاۋ اۋدانى شارلۇڭ اۋىلىنىڭ تۇرعىنى الماحان قايسار جونىنەن قۋانىش ۇستىنە قۋانىش بولدى. اقتاۋ اۋدانىنداعى كەدەيلەردى قونىس اۋدارتىپ سۇيەمەلدەۋ بويىنشا ەڭ سوڭعى توپتا كوشىرىلگەن وتباسىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ول وسى كۇنى قۋانا جاڭا ۇيگە كوشىپ كىرىپ، اۋدان قالاشىعىنداعى كۇنلۇن جيايۋان كەدەيلەردى قونىس اۋدارتىپ سۇيەمەلدەپ ورنالاستىرۋ ءتۇيىنىنىڭ تۇرعىنى بولدى. جاڭا ءۇيى 80 شارشى مەتر، كەڭ دە جارىق، قۇرىلعىلارى تولىق. الماحان ەرەكشە باقىتتى سەزىندى.
الماحان سياقتى ادامداردىڭ كوشىپ، وتىرىقتانۋىنا ساي، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ كەدەيلەردى قونىس اۋدارتىپ سۇيەمەلدەۋ قىزمەتى تابىسپەن اياقتادى − جيىنى 11 مىڭ 900 استام ادام تەڭ الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋدەن يگىلىكتەنەتىن جاڭا تۇرمىستى باستادى.
جىل باسىنان بەرى، اقتاۋ اۋدانىن قامتىعان وڭتۇستىك شينجياڭداعى 4 ايماق، وبلىستاعى اۋىر كەدەي وڭىرلەر اناعۇرلىم زور جىگەرمەن، اناعۇرلىم ناقتى شارالارمەن بار كۇشپەن العا ۇمتىلىپ، ەڭ سوڭعى قامالدى الدى. وسى ءوڭىر شينجياڭنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋىنداعى قامالدىڭ قامالى، كەدەي جان سانىنىڭ كولەمى بۇكىل ەلدەگى ”ءۇش ءوڭىر، ءۇش وبلىس“تاعى كەدەيلەر جالپى جان سانىنىڭ تەڭ جارىمىنا جۋىعىن يەلەيدى.
نىسانالار، ولشەمدەر ەرەكشە ايقىن. نازاردى اۋىر كەدەيلىككە شوعىرلاندىرىپ، ”ەكىدەن تارىقتىرماۋ، ءۇشتى قامتاماسىز ەتۋ“گە بايلانىستىرىپ، ءىس جۇزىندىك جاعدايدان الشاقتاماۋمەن، ولشەمدى جوعارىلاتپاۋمەن، اراندى اشا بەرمەۋمەن بىرگە، كەدەيلىكتەن جالعان ارىلتپاي، ولشەمدى تومەندەتپەي، ساپاعا ىقپال جاساماي ءارى اپتىقپاي، ادەيى كەشىكتىرمەي، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ مىندەتتەرىن جوعارى ساپامەن ورىنداۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتتى.
بەتالىس، جول ەرەكشە انىق. كەدەيلەردى دالمە - ءدال سۇيەمەلدەۋدىڭ، كەدەيلىكتەن دالمە - ءدال ارىلتۋدىڭ نەگىزگى جالپى جوباسىنا تاباندى بولىپ، ”التى دالمە - ءدال بولۋ“دى تياناقتاندىرىپ، ”جەتى ءبىر توپ“تى، ”ۇشتە سەرپىندى ارتتىرۋ“دى ىلگەرىلەتىپ، قايراتتانا قامال الۋ ارىنىن ۇزدىكسىز ساقتاپ، ولقىلىقتاردى تولىقتاۋ، دالمە - ءدال شارا اتقارۋ، قارجى نىسانى، ساياساتپەن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى جاقتاردا كۇشتەردى ۇيىستىرىپ، قامال الىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدا جاڭا ىلگەرىلەۋشىلىكتەرگە قول جەتكىزۋدى ىلگەرىلەتتى.
بۇكىل رايونداعى اۋىر كەدەي وڭىرلەردىڭ قامال الۋ اياق الىسى كورنەكتى جەدەلدەدى. بيىل الدىڭعى جارتى جىلدا، بۇكىل رايون كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا 38 ميلليارد 152 ميلليون يۋان قارجىنى تياناقتاندىردى، مۇنىڭ ％94.22ى وڭتۇستىك شينجياڭداعى 4 ايماق، وبلىستا تياناقتاندىرىلدى. قازىرگە دەيىن، بۇكىل رايوندا قالعان 9300دەن استام كەدەي وتباسىنىڭ حاۋىپسىز تۇرعىن ۇيلەرىنىڭ دەنى ءبىتىپ، جىل سوڭىندا تۇگەلدەي سالىنىپ بولادى، 260 مىڭنان استام ادامنىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى شەشىلەدى...
سونىمەن قاتار، شينجياڭعا كومەكتەسۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، تۇيىندەردە تۇرىپ كومەكتەسۋ، سۇيەمەلدەۋ، سەلبەسۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، قوعام جاعىنان كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ اناعۇرلىم تەرەڭدەتىلىپ، ءار جاق قاتىسقان قامال الۋدىڭ بىرىككەن كۇشى كورنەكتى كۇشەيدى. بيىل 8 - ايعا دەيىن، بۇكىل رايوندا جيىنى 1232 حالىقتىق كاسىپورىن ”مىڭ كاسىپورىن مىڭ قىستاققا كومەكتەسۋ“ كەدەيلەردى دالمە - ءدال سۇيەمەلدەۋ قيمىلىنا قاتىناسىپ، جالپى 1278 كەدەي قىستاققا كومەكتەسىپ، سۇيەمەلدەپ، 270 مىڭنان ارتىق كەدەي بۇقارانى يگىلىككە كەنەلدىردى.
سوڭىنا دەيىن جۇرىستەن تانبادى. كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدا شەشۋشى جەڭىسكە جەتۋدىڭ شەشۋشى كەزەڭىندە، شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا جاۋىنگەرلىك جىگەر اسقاقتاپ، سەنىم تاسقىنداپ، ءار ۇلت كادرلارى مەن بۇقاراسى قاجىرلىلىقپەن ىستەپ، ەكپىندەي العا ىلگەرىلەپ، ارشىندى قاداممەن كوركەم بولاشاققا ۇمتىلدى.
