قۇم قويناۋىنداعى ءداريابويى −
قونىس جاڭالاپ، تاماشا تۇرمىسقا قول جەتكىزدى
تىلشىلەر جين چۋان، ليۋ دۇڭلاي، ءپاريزات
2 رەتكى كوشۋ ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن اسىپ ءتۇستى. ارادا ۇزاقتان - ۇزاققا سوزىلعان ۋاقىت پەن تاكلاماكاننىڭ شەتسىز - شەكسىز سارى قۇمى جاتىر.
300 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا، ءداريابويىنىڭ اعا بۋىندارى تۇرمىستىڭ ازابىنا توزە الماي، كەريا وزەنىن بويلاپ قۇمدىقتىڭ قويناۋىنا 200 كيلومەتردەن استام ىشكەرىلەي ەندەپ كىرىپ، دۇنيەدەن وقشاۋ قالعان تۇرمىستى باستان كەشىرگەن ەدى، ولار وزدەرىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ سول جىلداردا كەلگەن ءىزدى بويلاپ قۇمدىقتىڭ ىشىنەن كوشىپ شىعارىن ويلاماعان بولۋلارى كەرەك. ءبىر كىرۋ مەن ءبىر شىعۋدىڭ ەكەۋىندە دە اناعۇرلىم تاماشا تۇرمىس مەكەنىن ىزدەۋ دەگەن ۇقساس لوگيكا جاتىر.
2019 - جىلى 9 - ايدىڭ 27 - كۇنى تاريحي مانگە يە ءبىر كۇن. سول كۇنى كەريا اۋدانى ءداريابويى اۋىلىنىڭ ەڭ سوڭعى توپتاعى 114 وتباسى قىستاق تۇرعىنى اتا - بابالارى تىرشىلىك كەشكەن قۇمدىقتىڭ قويناۋىنان اتتانىپ، اۋدان قالاشىعىنان 91 كيلومەتر شالعايداعى سۋ، ەلەكتر جەتكىزىلگەن، جول تۇتاسقان قونىس جاڭالاپ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا ورنالاستىرۋ تۇيىنىنە كوشىپ كەلدى.
ءداريابويى اۋىلىنىڭ كوشۋى نىشاندىق سيپاتقا يە، وسىعان دەيىن شينجياڭنىڭ ”13 - بەسجىلدىق“ قونىس جاڭالاپ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا كوشىرۋ مىندەتى تۇگەلدەي ورىندالىپ، 159 مىڭ 100 ادام جاڭا تۇراققا كوشىپ كىردى.
قۇم تەلەگەيىنىڭ قويناۋىنا قوش ايتتى
19 - عاسىردىڭ اياق شەنىندە شەتەلدىك جيھانگەز تۇڭعىش رەت ءداريابويىن بايقاعاننان باستاپ، بۇل ارا سانسىزداعان ادامنىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. ادامداردىڭ قيالى بۇل اراعا ءتۇرلى - ءتۇرلى رومانتيكالى دا سىرلى بوياۋ ۇستەدى، بىرەۋلەر ونى ”قۇمدىقتاعى ەڭ سوڭعى تايپا“ دەپ اتاسا، ەندى بىرەۋلەر ”دۇنيەدەن وقشاۋ مەكەن“ دەپ قارادى.
مۇندا تۇرمىس كەشىرگەن ادامدار جونىنەن العاندا، بۇل تاعى قانداي تىرشىلىك سەزىنىسى بولماق؟
10 - ايدىڭ 14 - كۇنى ءتىلشى ءداريابويى اۋىلىنىڭ قونىس جاڭالاپ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا ورنالاستىرۋ تۇيىنىنەن جولعا شىعىپ، قۇمدىقتىڭ قويناۋىنا قاراي جول الدى. دالالىق اۆتوكولىك وزەن ارنالارى مەن قۇم توبەشىكتەردى ارالاي شيىرلاپ، تەڭسەلە ءجۇرىپ 5 ساعاتقا تاياۋ ۋاقىتتا بۇرىنعى اۋىلدىق ۇكىمەت تۇرعان ورىنعا جەتتى. اۋىلدىق ۇكىمەتتىڭ توڭىرەگىندە ىلگەرتىندە، شامامەن، 10 نەشە وتباسى، جۇپىنى دۇكەن جانە اسحانا بار بولىپ، بۇكىل اۋىلداعى ەڭ ”گۇلدەنگەن“ جەر سانالاتىن.
توڭىرەكتى ارالاپ جۇرسەڭىز، اياق استىندا قالىڭ ەسپە قۇم مەن سارى توپىراق جاتىر، باسىپ قالساڭىز بورپىلداق توپىراق اياق كيىمدى جاۋىپ قالادى. كوز جەتەر جەردەگى ۇيلەردىڭ بارلىعى جىڭعىل مەن قامىستان تۇيىلگەن، كەيبىر جەرلەرىنە ءبىر قابات جۇقا لاي جاپسىرىلعان. مۇنداي ”شارباق ۇي“دە تەرەزە بولمايدى، كۇن نۇرى ساڭلاۋدان سىعالاي كىرەدى، ارينە جەل مەن قۇم دا ەمىن - ەركىن كىرە بەرەدى. قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ۇيلەرىندەگى سۇپىسى ادەتتە جەرمەن دەڭگەيلەس بولادى، ورتاسىنداعى تىك ءتورتبۇرىش فورمالى جەر وشاق وت جاعىپ ءۇي جىلىتۋعا ارنالعان، جەرگىلىكتى ادامدار ۇنەمى جەيتىن اس − ”كومەش“تى پىسىرۋعا دا قولدانىلادى (كومەش − اۋىزەكى تىلدە قۇم قاقتاما جاپپاسى دەلىنەدى).
اۋىلداعى مەكتەپ الدەقاشان كوشىپ، قاڭىراپ بوس قالعان. بۇل باستاۋىش مەكتەپتە تەك 3 - جىلدىققا دەيىن عانا بار، ونان ارعى وقۋدى بالالار كەريا اۋدان قالاشىعىندا جاتاققا جاتىپ وقيدى، قىستىق، جازدىق دەمالىستاردا عانا ۇيلەرىنە قايتىپ كەلەدى.
ءبىر ۇيدەن ءتىلشى قىستاق تۇرعىنى بۇنيساحان ءمامتىمىندى كەزدەستىردى. جاڭا تۇراققا كوشىپ كىرگەنىمەن، الايدا، قازىر ەتتى سۇڭعىلا قازۋ ماۋسىمى بولعاندىقتان، كۇيەۋى ەكەۋى ۋاقىتشا تۇرۋعا وسىندا كەلىپتى. ول اكەلىپ بەرگەن شايدى ۇرتتاعانىمىزدا اۋزىمىزعا سولعىن كەرمەك ءدام كەلدى − مۇنداعى سۋدىڭ جالپى بەتتىك فتور قۇرامى ولشەمنەن اسقان. بۇنيساحان بىلاي دەدى: جىلدار بويى وسىنداي سۋ ىشكەندىكتەن جەرگىلىكتى ادامدار 40 جاستان اسقاننان كەيىن، نەگىزىنەن، بەل - اياعى اۋىرادى، ءجۇرىپ - تۇرۋى قيىنعا سوعادى.
”ازاتتىقتان بۇرىن جۇگەرى نانىن عانا جەيتىنبىز، دۇنيەدە تاعى اق ۇن بولاتىنىن بىلمەيتىنبىز، ەلەكتر شامنان اۋىز اشۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس“، - دەدى اۋىلداعى ەڭ جاسامىس قاريا، 99 جاستاعى ماتيشا وسمان ەسىنە الىپ، ”ازاتتىقتان كەيىن، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدا زور وزگەرىس تۋىلدى. قانشالىق الىس، قانشالىق بىتىراي قونىستانساق تا، پارتيا مەن ۇكىمەت امالىن تاۋىپ ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزدى اناعۇرلىم جاقسارتا ءتۇستى“.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرى، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ءوندىرىس، تۇرمىسىندا وراسان زور وزگەرىستەر تۋىلدى. 2002 - جىلى فوتوۆولتتىق ەلەكتردىڭ پايدالانىلۋىمەن ءداريابويى اۋىلى ”شينجياڭداعى ەڭ سوڭعى ەلەكترسىز اۋىل“ قالپاعىن الىپ تاستاپ، ”كارەسىن شام جاعىپ كۇنەلتەتىن“ جۇپىنى كۇندەرگە قوش ايتتى. دەسەدە، قاتىناس قولايسىز، جاراتىلىستىق ورتا ناشار بولعاندىقتان، ءداريابويى اۋىلىنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلۋدان قامال الۋى ءالى دە قاتاڭ سىن - سايىسقا ءدوپ كەلدى. 2018 - جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بۇكىل اۋىلداعى 363 وتباسى، 1406 ادامنىڭ ىشىندە ءالى دە ارحيۆ تۇرعىزىلىپ، كارتچكالاندىرىلعان 272 وتباسى، 1034 ادام كەدەيلىكتەن ارىلمادى.
”قۇمدىقتىڭ قويناۋىنان كوشىپ شىقپاعاندا، ءداريابويى اۋىلىنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋى وتكەلدەن وتە المايدى، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ قۇم جاستانىپ، كەرمەك سۋ ىشۋدەي جاعدايدى وزگەرتۋى اسا مۇشكىل بولادى. ىشەر اس، كيەر كيىمنەن تارىقپايدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە. الايدا، وقۋ - اعارتۋ، تۇرارجاي، اۋىز سۋ، نەگىزگى ەمدەلۋدىڭ تۇبىرىنەن شەشىلۋى قيىنعا سوعادى“، - دەدى اۋىلدىق پارتكومنىڭ شۋجيى جيا سۇنپىڭ، ءداريابويى اۋىلى جونىنەن العاندا، قونىس جاڭالاپ كوشىرۋ بىردەن - ءبىر شىعار جول.
قونىس جاڭالاپ كوشىرۋ جونىندە قىستاق تۇرعىندارىنىڭ اۋەلدە اركىمنىڭ ءوز ويلارى بولعان: جاستار سىرتقى دۇنيەنى اڭساپ، كوشىپ شىعۋدى كوكسەسە؛ ال مۇندا نەشە ونداعان جىلدار تىرشىلىك كەشىرگەن قارتتار جونىنەن العاندا، ولار سىرتقى دۇنيەگە ۇيلەسە الماۋدان الاڭداپ، كونە مەكەننەن كوشكىسى كەلمەدى.
جەرگىلىكتى ورىن ءداريابويى اۋىلىن قونىس جاڭالاپ كوشىرۋدى ورنىقتى قاداممەن ىلگەرىلەتىپ، ناقتى اماليات ارقىلى قىستاق تۇرعىندارىن ۋايىمنان ارىلتتى. الدىمەن 100دەن استام وتباسىنداعى قىستاق تۇرعىنى جاڭاباق اۋىلى، جاي اۋىلى سياقتى جەرلەرگە كوشىپ باردى، بىلتىر تاعى دا 102 وتباسىنداعى قىستاق تۇرعىنى جاڭادان سالىنعان قونىس جاڭالاپ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا ورنالاستىرۋ تۇيىنىنە كوشتى، وسى رەتكى كوشۋدى قوسقاندا، ءداريابويى اۋىلى اقىرىندا تۇتاستاي قونىس جاڭالاۋدى ورىندادى.
كوركەم مەكەنگە كوشىپ كىردى
10 - ايدىڭ 15 - كۇنى ءداريابويى اۋىلى قونىس جاڭالاپ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا ورنالاستىرۋ تۇيىنىندە قاتار - قاتار تىزىلگەن ەرەكشە ادەمى كوكشىل ءتۇستى 2 قاباتتى شاعىن ۇيلەردىڭ الدىندا ءۇي جيھازدارى تيەلگەن اۆتوموبيلدەر دۇركىن - دۇركىن كوزگە شالدىعادى. كوشىپ كەلگەندەرىنە كوپ بولماعاندىقتان، باسىم كوپ ادام ءالى جينالىپ - رەتتەلىپ بولا قويماعان، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ءبىرتالايى ءۇي جيھازدارىن ساتىپ الۋمەن ابىگەر.
بىرنەشە ۇيگە كىرگەنىمىزدە، بارلىعىندا سافا، تەلەۆيزور شكابى، ۇستەل، توسەك بار ەكەن، ءبىراق ۇلگىسى، ءتۇسى سان الۋان. قىستاق تۇرعىندارىنا قولايلىلىق جاساۋ ءۇشىن، اۋىل ساۋدا دۇكەندەرىمەن ارنايى بايلانىس جاساپ، ءتۇرلى ۇلگىدەگى ءۇي جيھازدارىن قالادان جەتكىزىپ بەرىپتى، قىستاق تۇرعىندارى سول جەردىڭ وزىندە تاڭداپ الادى ەكەن.
ءتىلشى قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جاڭا قونىسىندا بارلىق ۇيدە ولشەمدى بولمەگە ۇقسايتىن قوناق ءۇي بار ەكەندىگىن بايقادى. جيا سۇنپىڭ مۇنىڭ قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ساياحات شارۋاشىلىعىن دامىتۋىنا كومەكتەسەتىن حالىقتىق تۇسەلحانا رەتىندە پايدالانىلاتىنىن ايتتى.
جاڭا مەكتەپتىڭ ءبىر ساباقحاناسىندا فۋجياننان كەلگەن لان فاڭلياڭ ەلەكتروندىق دوسكامەن بالالارعا ساباق ءوتىپ جاتىپتى. بۇل جەردە ونىمەن بىرگە ساباق بەرەتىن گانسۋدان، حۋناننان، سىچۋاننان كەلگەن وقىتۋشىلار دا بار.
ورىنباسار مەكتەپ باستىعى رايحانگۇل مامەتيمىننىڭ جۇزىنەن باقىت كۇلكىسى ەسەدى. كەريا اۋدان قالاشىعىنان كەلگەن بۇل بويجەتكەننىڭ مەكتەپتە ىستەگەنىنە 2 جىل بولعان، اۋىلدا ءوزىنىڭ سۇيگەنىمەن تانىسىپ، تۇرمىس قۇرىپتى، انا بولۋعا دا تاياپ قالىپتى.
”بۇل جەردىڭ سۋ ساپاسى جاقسى، كەرمەك ءدامى جوق، قالاعا قايتىپ اكە - شەشەمە بارىپ تۇرۋعا قولايلى بولعاندىعىن مول باقىت سەزىنەمىن“. وسىنى تىلگە العاندا، ول ەستەن كەتپەس مىنا ءبىر ءىستى ايتتى: بىلتىر كۇزدە كوشىپ كەلەردىڭ الدىندا، سيگنال مۇناراسى بۇزىلىپ قالىپ، 15 كۇندەي سيگنال توقتاپ، ۇيلەرىمەن حابارلاسا المايدى، قايتەرىن بىلمەي داعدارعان ايەل وقىتۋشىلار جىلاپ جىبەرەدى. جىلاعان بويجەتكەندەردى جۇباتا الماعان ساقا مەكتەپ باستىعى ساسقالاقتاپ: ”ابىرجىماڭدار، ابىرجىماڭدار، قازىر بارىپ ۇيلەرىڭە اماندىقتارىڭدى جەتكىزەمىن“ دەيدى.
سول كۇنى ساقا مەكتەپ باستىعى بارلىق وقىتۋشىلاردى بەينە جازباعا ءتۇسىرىپ، ءبىر اۆتوكولىككە وتىرىپ، 200 نەشە كيلومەتر جول باسىپ اۋدان قالاشىعىنا بارىپ، بەينە جازبانى ءاربىر وقىتۋشىنىڭ ۇيىندەگىلەرگە جولداپ بەرەدى؛ ەرتەڭىندە تۇندەلەتىپ قايتىپ كەلىپ، ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ بەينە جازباسىن وقىتۋشىلارعا كورسەتەدى، مۇنى كورگەن بويجەتكەندەردىڭ كوڭىلدەرى جادىرايدى.
اۋىلدىق ەمحانا دا جاڭا ورنالاستىرۋ تۇيىنىندەگى وزگەشە ءبىر كورىنىس. تازا، جارىق بالنيتساعا B تيپتى ۋلترا كۇلگىن ساۋلە اپپاراتى، ەلەكتروكارديوگرامما سياقتى جابدىقتار ورنالاستىرىلعان.
”كونە ەمحانا جۇپىنى بولاتىن، باسى اۋىرىپ، دەنەسى قىزىپ تۇماۋ - سىماۋ بولعان قىستاق تۇرعىندارىنا ءدارى جازىپ، ۋكول قويامىز، سالماقتى ناۋقاستارعا ەشتەمە دە ىستەي المايمىز. قىستاق تۇرعىندارى بىتىراي ورنالاسقاندىقتان، ءبىر رەت شارلاپ ەمدەۋ ءۇشىن، كەم دەگەندە، 10 كۇن مولشەرىندە ۋاقىت كەتەدى، ۇنەمى تاڭ اعارا جولعا شىعىپ، قاس قارايا ورالامىز“. بۇرىنعى كەزدى ەسكە العاندا 13 جىل قىزمەت ىستەگەن ەمحانا باستىعى زەينەپحان سىدىق ەرەكشە تەبىرەندى.
59 جاستاعى باقى روزىنىڭ جاڭا ورنالاستىرۋ تۇيىنىنە كوشىپ كەلگەنىنە ءبىر جىل بولدى. اياعى اۋىرعاندىقتان، ول تاڭەرتەڭ ەرتە ەمحاناعا كەلدى. زەينەپحان تەكسەرىپ بولعان سوڭ، وعان ءدارى جازىپ بەردى ءارى ءدارىنى پايدالانۋ ءادىسىن تاپتەشتەي تاپسىردى.
”بۇرىن بەل - اياعىم اۋىرسا، قويدىڭ قۇيرىق مايىن قىزدىرىپ اۋىرعان جەرىمە جاعىپ، قايتا - قايتا ۋقالايتىنمىن؛ تۇماۋ ءتيىپ تاماعىم اۋىرسا، سورپا ىشەتىنمىن“. ءبىر جىلدىڭ الدىندا، باقى قونىس جاڭالاۋ جونىندە ەكى ۇداي بولاتىن، ال قازىر جاڭا ورتاعا بۇكىلدەي ۇيلەسىپ كەتىپتى. ”ەمحانا جانىمىزدا، اۋرۋ كورسەتىپ، ءدارى الۋ قولايلى بولدى“ ، - دەدى ول.
كەڭ ورىسكە بەت الدى
تىلشىلىك كەزىندە، تۇرلىشە كەشىرمەسى بار بىرنەشە جاستى كەزىكتىردىك، سىرتتا وقىعاندىقتارى سەبەپتى، ولار اۋىلداعى ”جاڭالىقتى الدىمەن قابىلداۋشىلار“ سانالادى.
26 جاستاعى احاتجان زياۋدۇن ءوزىنىڭ العاش قىستاقتان ۇزاپ شىققان كەزىن ەسكە العاندا بويىن ءالى دە ۇرەي بيلەپ تۇرادى. ”وتە قيىن! ول كەز 2003 - جىل، 10 جاستاعى كەزىم، باستاۋىشتىڭ 3 - جىلدىعىن تاۋىسقان سوڭ تەك قانا اۋدان قالاشىعىنا بارىپ وقيمىز. سول كۇنى ونداعان وقۋشى جۇك اۆتوموبيلىنە وتىرىپ ون نەشە ساعات جۇردىك. بارلىعىمىز اۆتوموبيلدىڭ ۇستىندە قۇسىپ، اۆتوموبيلدەن تۇسە تاعى قۇستىق، جاتاققا كەلىپ 2 كۇن جاتىپ ارەڭ قالپىما كەلدىم“، - دەيدى ول.
احاتجان: ”ءبىزدىڭ جەردە ۇيلەردىڭ اراسى وتە ۇزاق، ادامداردىڭ تۇرمىسى جارتىلاي توماعا - تۇيىق كۇيدە بولاتىن. اۋدان قالاشىعىنا كەلگەندە، ۇيلەردىڭ اراسى نەدەگەن جاقىن دەپ قايران قالىپ، ءبىرتالاي ۋاقىتتان كەيىن ارەڭ ۇيرەنگەمىن“ دەيدى كۇلىپ.
قازىر احاتجان ۇرىمجىدە قىزمەت ىستەيدى. بيىل اكە - شەشەسى ورنالاستىرۋ تۇيىنىنە كوشىپ كەلىپتى، ول ارنايى رۇقسات سۇراپ اكە - شەشەسىنە امانداسا كەلىپتى. ”وقىماسام، قۇمدى شولدەن شىقپاسام، قازىرگى تۇرمىسىم بولماس ەدى“، - دەيدى احاتجان.
بىلتىر شينجياڭ قازىنا - ەكونوميكا داشۋەسىنەن وقۋ تاۋىسقان 24 جاستاعى قۇربانحان مامەتروزى اۋىلىنان شىققان تۇڭعىش ستۋدەنت. قازىر ول اۋىل ساياحاتى شارۋالار كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆىنىڭ جاۋاپتىسى.
”جاڭادان وقۋ تاۋىسقان كەزىمدە مەملەكەت قىزمەتكەرى ەمتيحانىنا قاتىناستىم، ءبىراق 4 ءنومىرىم جەتپەي قالدى“. قۇربانحاننىڭ ايتۋىنشا، ول قىستاقتاعى تۇڭعىش ستۋدەنت، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ بالا تاربيەلەۋىندەگى ۇلگىسى بولعاندىقتان، وعان تۇسكەن قىسىم اۋىر بولىپتى. وسى كەزدە اۋىل باسشىلارى ونى ىزدەي كەلىپ، سەنىم ورناتۋعا جىگەرلەندىرەدى ءارى ونىڭ ءوزى باستاپ ساياحات سەلبەستىك كووپەراتيۆىن قۇرۋ جۇگىن ارقالاۋىن ءۇمىت ەتەدى.
وسىنداي سەنىمنىڭ ارقاسىندا، قۇربانحان باتىلدىقپەن سىن - سايىستى قابىل الادى. قازىر ساياحات سەلبەستىك كووپەراتيۆى ماڭدايشالىق ءىلىپ جۇمىس باستاپ كەتتى.
بيىل اۋىلدان 8 بالا داشۋەگە ءوتتى، ۇكىمەت شينجياڭ سىرتىندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ اربىرەۋىنە جىل سايىن 6000 يۋان كومەك قاراجات، شينجياڭ ىشىندە وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ اربىرەۋىنە جىل سايىن 3000 يۋان كومەك قاراجات بەردى. قازىر اۋىلداعى ستۋدەنتتەردىڭ جالپى سانى 32گە جەتتى.
تىلشىلىك بارىسىندا قوي جايىپ جۇرگەن قىستاق تۇرعىنى بەيىشحان تۇردىعا جولىقتىق، ۇعىسا كەلە ونىڭ ءبىر ۇلىنىڭ فۋجوۋداعى ءبىر داشۋەدە وقيتىندىعىن بىلدىك.
”ۇلىم ىشكى وڭىرلەردىڭ جاعدايىن ايتىپ تۇرادى، مەن ۇناتىپ تىڭدايمىن. ۇلىما پارتيانىڭ ساياساتى وتە جاقسى، ايتپەسە قۇمدى شولدەن شىعا الماۋشى ەدىڭ، ءسوز جوق، ونەر ۇيرەنىپ، مەملەكەتكە جارامدى ادام بول دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىرامىن“، - دەدى بەيىشحان.
