40 جىل اعاش ەگۋ ارقىلى تاقىر تاۋ جاسىل جەلەك جامىلدى
11 - ايدىڭ 15 - كۇنى ان ليشىڭ (سولدان 2 -) مەن كاسىپتەستەرى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ يامالىق تاۋىندا اعاش ەگۋدە. سۋرەتتى ءتىلشى شيە لۇڭ تۇسىرگەن
تىلشىلەر جاۋ چۇنحۋا، لي چۇنشيا، سۋ لۋپيڭ 11 - ايدىڭ 15 - كۇنى ۇرىمجىدەن حابارلايدى. 11 - ايدىڭ 15 - كۇنى ءۇرىمجى قالاسى يامالىق تاۋىنداعى ەڭ سوڭعى ءبىر تىلكىم بوس جەرگە سايباق رايونى باۋ - باقشا اترەتىنىڭ مۇشەسى ان ليشىڭ سەرىكتەرىمەن بىرگە 100 ءتۇپ ۇيەڭكى اعاشىن ەكتى. بۇل قالامشالاردىڭ ەگىلۋى 40 جىل بويى تاباندىلىقپەن اعاش ەگۋ ارقىلى ءۇرىمجى قالا رايونىنداعى ەڭ ۇلكەن تاقىر تاۋ − يامالىق تاۋىندا بۇكىلدەي جاسىلدانۋ جۇزەگە اسىرىلعاندىعىنىڭ بەلگىسى بولدى.
”تاقىر تاۋدان قالا باقشاسىنا، قۇم - توپىراقتىڭ قاينارىنان قالانىڭ جاسىل وكپەسىنە اينالعانعا دەيىن، يامالىق تاۋىن بۇكىلدەي جاسىلداندىرۋ قالاداعى تاقىر تاۋدى جاسىلداندىرۋدىڭ ۇلگىسى، شي جينپيڭنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىنىڭ شينجياڭداعى جاندى امالياتى بولىپ تابىلادى“، - دەدى اۆتونوميالى رايوندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى ەكولوگيانى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ باسقارماسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ياڭ جيانميڭ.
يامالىق تاۋى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ جوعارعى جەل وتىنە ورنالاسقان، تاۋ تۇلعاسىنىڭ ％90ى جالاڭاش جارتاس. بۇرىن قاتتى بوران سوعا قالسا، قالا سەنترىن قۇم - توپىراق قاپتايتىندىقتان، بۇل ارا ءۇرىمجى قالاسىنداعى باستى قۇم - توپىراق قاينارىنا اينالعان.
1979 - جىلى 5 - كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ 6 - رەتكى ءماجىلىسى ءار جىلى 3 - ايدىڭ 12 - كۇنىن اعاش ەگۋ مەرەكەسى ەتىپ بەلگىلەدى، بۇكىل مەملەكەتتىڭ جەر - جەرىندە مىندەتتى اعاش ەگۋ ورلەۋى كوتەرىلدى. سول جىلى يامالىق تاۋىنىڭ ەتەگىندە تۇراتىن باھارگۇل مۇحامەت وزدەرى سالعان ءۇيىنىڭ الدىنا ءبىر ءتۇپ اق تەرەك اعاشىن ەگەدى. ”يامالىق تاۋىنا اعاش ەگۋ قيىن، ءوسۋى قيىن، ەككەن ءبىر اعاشىڭ كوكتەسە، ەت جەگەننەن ارى قۋاناسىڭ“، - دەدى باھارگۇل اسەرلى سەزىممەن.
ۇيلەردىڭ الدى - ارتىنا تۇرعىندار وزدەرى اعاش ەگۋدەن سىرت، كەيبىر ورىندار دا وزدىگىنەن تاۋعا شىعىپ اعاش ەكتى. ”الايدا سول كەزدەگى شارت - جاعدايدىڭ شەكتەمەلىلىگى سەبەبىنەن، كولەم قالىپتاستىرا العان جوق“، - دەدى يامالىق تاۋى ورنالاسقان سايباق رايونىنىڭ ورىنباسار باستىعى ۋاڭ جۇن - ۋ.
1996 - جىلى ءۇرىمجى قالاسى ”يامالىق تاۋىن وزگەرتىپ، جاسىل قونىستانۋ ورتاسىن قۇرۋ“ ويىن ورتاعا قويىپ، يامالىق تاۋىن جالپى حالىق ات سالىسىپ جاسىلداندىرۋدىڭ شىمىلدىعىن اشتى. سودان باستاپ ءار جىلى كوكتەم، كۇز ماۋسىمىندا ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ كۇرەك كوتەرىپ، شەلەك الىپ، توپىراق ءۇيىپ اعاش ەگۋى سالتاناتتى كورىنىسكە اينالدى. 200 مۋ، 400 مۋ، 800 مۋ... بۇكىل قالا حالقىنىڭ تالماي قۇلشىنۋىنىڭ ارقاسىندا يامالىق تاۋى بىرتىندەپ جاسىلدانا باستادى.
”يامالىق تاۋىن جاسىلداندىرۋ وڭايعا تۇسكەن جوق، ونىڭ بارىسى قايشىلىقتار مەن داۋ - شارعا تولى بولدى. قالا رايونى جەرى رەتىندە، جاسىلداندىرىلعاننان كەيىن اشۋدىڭ ەلىكتىرۋىنە توتەپ بەرە الا ما، جوق؛ تاۋ ەتەگىندەگى لاشىقتى اۋماقتى بوساتىپ جەردى جاسىلداندىرۋ ءۇشىن، زور مولشەردە ورنالاستىرۋ جانە يدەيالىق قىزمەت ىستەۋ قاجەت“، - دەدى ۋاڭ جۇن - ۋ، - ”يامالىق تاۋىن جاسىلداندىرۋدا باستان - اياق ەكولوگيانى الدىمەن ويلاستىرۋ پرينسيبىنە تاباندى بولدى، جەر كەڭ كولەمدە جاسىلداندىرىلدى. 2015 - جىلى 300دەن استام وتباسىنداعى تۇرعىن تۇرمىس كەشىرگەندەرىنە ۇزاق جىل بولعان لاشىقتى اۋماقتان كوشتى. كوشكەننەن كەيىنگى ورىندا جاڭادان باۋشان باقشاسى سالىندى“.
يامالىق تاۋىن جاسىلداندىرۋدا سۋ ىستەتۋدەگى كەدەرگىلەر تالقاندالىپ، لاس سۋدى ءبىر جاقتى ەتۋ زاۆودى سالىنىپ، تۇلەمە سۋمەن اۆتوماتتى سۋارۋ جۇزەگە اسىرىلدى. يامالىق تاۋىندا تاعى قالامشانىڭ ساپاسىن قامتاماسىزداندىرۋ مەحانيزمى سياقتىلار ورناتىلىپ، قالاداعى تاقىر تاۋلاردى جاسىلداندىرۋدىڭ ءونىمدى تۇزىمدىك جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
ساناققا قاراعاندا، 1996 - جىلدان بۇگىنگە دەيىن، بۇكىل قالادا يامالىق تاۋىندا اعاش ەگۋگە قاتىناسقان كادر - بۇقارانىڭ جالپى سانى ميلليون ادام رەتتەن اسىپ، جالپى 35 مىڭ مۋ جەرگە ورمان وسىرىلگەن، 3 ميلليون 558 مىڭ ءتۇپ اعاش وتىرعىزىلعان. 2017 - جىلى كۇزدە ءۇرىمجى قالاسى ”تاۋعا اعاش ەگۋ“ ينجەنەرياسىن ورىستەتكەننەن بەرى، يامالىق تاۋىنىڭ جاسىلدانۋ مولشەرى بۇرىنعىنىڭ 1.77 ەسەسىنە تۋرا كەلدى.
”تۇڭعىش توپتاعى مەملەكەت دارەجەلى ەكولوگيالىق ۇلگى ءوڭىر“، ”مەملەكەتتىك جالپى حالىقتىق مىندەتتى اعاش ەگۋدەگى ۇلگى بازا“، ”ۇرىمجىدەگى ون جاڭا كورىنىس“... بۇگىنگى يامالىق تاۋىنىڭ جۇرت اراسىنداعى ىقپالى بارعان سايىن ارتۋدا. ”ەسىك الدى جاسىل جەلەك جامىلىپ تۇر، تەرەزەنى اشسام كوركەم كورىنىس، باقشادا تۇرمىس كەشىرىپ جاتقاندايمىن“، - دەدى يامالىق تاۋىنىڭ ماڭىنداعى جاڭا تۇراقتا تۇراتىن باھارگۇلدىڭ جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ.
