جۇمىرتقا تۇرمىسىمىزدا كوپ تۇتىناتىن ازىقتىقتاردىڭ ٴبىرى. ونىڭ قورەكتىك قۇنى جوعارى بولعاندىقتان، ادامداردىڭ جاپپاي قارسى الۋىنا يە بولعان. قازىر، جۇمىرتقانىڭ ٴتۇرى بارعان سايىن كوبەيىپ، وسىعان ىلەسە «جۇمىرتقا قابىعىنىڭ رەڭى قانىق بولعان سايىن قورەكتىگى جوعارى بولادى»، «جەرلىك جۇمىرتقا ادەتتەگى جۇمىرتقادان جاقسى» دەگەن سياقتى ٴبىر تالاي قاۋەسەتتەر دە جارىققا شىقتى. ٴىس جۇزىندە، وسىلاي بولعانى ما؟
ەڭ اۋەلى، كوپ دوستار جۇمىرتقا قابىعى، جۇمىرتقا سارىسى رەڭىنىڭ قانىق - سولعىندىعىنا جابىسىپ، رەڭى قانىق جۇمىرتقانىڭ ساپاسى جاقسى دەپ قارايدى، ٴبىراق ٴىس جۇزىندە مۇنىڭ عىلىمي نەگىزى جوق. جۇمىرتقا قابىعىنىڭ رەڭىن نەگىزىنەن پروتوپورفيرين (تۇقىم پورفيرينى دەپ تە اتالادى) دەپ اتالاتىن پيگمەنت بەلگىلەگەن. ول جۇمىرتقا قابىعى مەن قابىقتاعى پەردەگە شوگىپ، ٴبىز كورىپ جۇرگەن جۇمىرتقانىڭ رەڭىن قالىپتاستىرعان. جۇمىرتقا قابىعىن ارشىعاندا، ىشكى بەتىنىڭ رەڭى بىردەي اق ٴتۇستى بولادى.
پروتوپورفيرين پيگمەنت مەكيەننىڭ جۇمىرتقا قابىعى بەزىنەن جاسالادى. مەكيەننىڭ پروتوپورفيريندى جاساۋ قابىلەتىندە جەكە پارىق بولادى، ۇقساس سورتتاعى مەكيەننىڭ جۇمىرتقا قابىعىندا دا بەلگىلى پارىق بولادى. بىلايشا ايتقاندا، جۇمىرتقا قابىعىنىڭ رەڭى مەكيەندەر تۇرىنە بايلانىستى بولادى، ول «تۋما» بولىپ، باسقا جاساندى فاكتورمەن قاتىسسىز.
ەندەشە، جەرلىك جۇمىرتقانىڭ ادەتتەگى جۇمىرتقادان قورەكتىگى جوعارى بولا ما؟ مۇنىڭ جاۋابى دا تەرىسكە شىعارىلعان. ادامدار جەرگىلىكتى جۇمىرتقا تابىيعي بولەك - بولەك باعىلعان تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى دەپ قارايدى، الايدا، اۋىل شارۋاشىلىق تاراۋلارىنىڭ جۇمىرتقانى ايىرۋ ولشەمىندە ەجەلدەن جەرگىلىكتى جۇمىرتقا دەپ ايتىلماعان، ٴارى بولەك باعىلعان، جەم بەرىلمەگەن جەرگىلىكتى جۇمىرتقا ادەتتەگى جۇمىرتقادان جاقسى دەلىنبەگەن، ونىڭ قورەكتىك قۇرامىنىڭ ادەتتەگى جۇمىرتقامەن ەشقانداي پارقى جوق.
ولاي بولسا، كۇندەلىكتى تۇرمىستا جۇمىرتقانى قالاي تالداۋىمىز جانە ساقتاۋىمىز كەرەك؟ تاڭداعاندا كۇن نۇرىنا قاراتىپ كورسەك، ساپالى جۇمىرتقا مولدىرلەۋ بولىپ، ازىراق قىزىل رەڭدى بولادى، بۇزىلعان جۇمىرتقادان جارىق وتپەيدى، قاراعاندا وتە بۇلىڭعىر كورىنەدى؛ ونان سوڭ تاعى شايقاپ كورسەك، ساپالى جۇمىرتقانى شايقاساق دىبىس شىقپايدى، بۇزىلعان جۇمىرتقادان سۋدىڭ دىبىسى شىعادى؛ ەڭ سوڭىندا، سيپاپ كورسەك، ساپالى جۇمىرتقا قولعا بۇجىر بىلىنەدى، ال بۇزىلعان جۇمىرتقا مايدا بولادى، كەيبىر بۇزىلعان جۇمىرتقانىڭ قابىعىندا قىزىل نەمەسە قارا ٴتۇستى كوگەرگەن نوقات بولادى. ساقتاعان كەزدە، ساقتاۋدان بۇرىن جۋماۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر جۇمىرتقانىڭ قابىعى لات، تازالاپ جۋعان سوڭ ساقتاۋ كەرەك دەپ قارايدى، بۇل دۇرىس ەمەس. جۇمىرتقا قابىعىنىڭ سىرتىندا ٴبىر قابات «اق قىراۋ» بولادى، ول ٴارى باكتەريالاردىڭ جۇمىرتقاعا كىرۋىنەن ساقتايدى، ٴارى جۇمىرتقا سۇيىقتىعىنىڭ جاڭا كۇيىن ساقتايدى. سۋمەن جۇمىرتقانى جۋعاننان كەيىن اق قىراۋ ٴتۇسىپ، باكتەريا كىرىپ، سۋ قۇرامى بۋلانىپ، جۇمىرتقانىڭ ساپاسىن دەرەۋ وزگەرتەدى.
اۋدارعان: قادىر ماقان
